گروه اقتصادی /صنعت نفت روز گذشته ١٣ قرارداد مطالعاتی با پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌های کشور امضا کرد که هر کدام به نتیجه برسد، بدون کشف ذخایر جدید نفت و گاز به ثروت کشور افزوده خواهد شد. اما چگونه؟ با فراهم شدن امکان ازدیاد برداشت از میادین موجود و استحصال آن بخش از نفت و گازی که با ادامه وضعیت کنونی تولید، برای همیشه زیر خاک می‌ماند.
شاید اهمیت پروژه‌های ازدیاد برداشت نفت و گاز را بتوان حتی به مراتب بیشتر از کشف یک میدان جدید دانست. چراکه با یک برداشت غیرصیانتی از میدانی که در حال تولید است؛ فرصت استخراج بیشتر نفت و گاز از مخزن از دست می‌رود و این مسأله به مرگ زودهنگام مخزن منجر شود. در حالی که با یک سرمایه‌گذاری محدود در بخش پژوهش و یافتن راهی برای برداشت بیشتر نفت و گاز می‌توان به ثروت عظیمی دست یافت.
به طوری که وزیر نفت می‌گوید: «یک درصد افزایش ضریب بازیافت برای ۷۵۰ میلیارد بشکه نفت درجای کشور، برابر با ۷.۵ میلیارد بشکه است. اگر این رقم در نظر گرفته شود با نفت ۴۰ دلاری ۳۰۰ میلیارد دلار نصیب کشور می‌شود، در صورتی که هزینه انجام‌شده به هیچ‌وجه به ۱۰۰ میلیون دلار هم نمی‌رسد.»
در شرایطی که ایران تحریم است و امکان بهره‌گیری از تکنولوژی و سرمایه‌های خارجی را ندارد، صنعت نفت در پی افزایش پیوند خود با دانشگاه و پژوهشگاه‌هاست تا با همکاری یکدیگر بتوانند هم پروژه‌های ازدیاد برداشت را جلو ببرند و هم دانش فنی دانشجویان و دانشگاه‌های ایرانی را ارتقا ببخشند. معامله‌ای برد-برد، که در آن ارزش افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها کمتر از ارزش نفت تولیدی در این میادین نیست.
واگذاری مطالعه نیمی از ذخایر هیدروکربوری کشور به دانشگاه‌ها
با امضای 13 قرارداد روز گذشته، در مجموع، ۲۲ قرارداد به ارزش ۱۰۰۹ میلیارد تومان و ۴۹ میلیون یورو با دانشگاه‌ها در این چند سال به جریان افتاده که ٥٠ درصد ذخایر نفتی و ٤٧ درصد ذخایر گازی کشور را در بر می‌گیرد. به این ترتیب می‌توان گفت که طی 6 سال اخیر نیمی از ذخایر هیدروکربوری کشور به دانشگاه‌ها سپرده شده و بسیاری از پژوهش‌های این دانشگاه‌ها نیز در این سال‌ها موفقیت‌آمیز بوده و می‌توان امیدوار بود که در دهه آتی اتفاقات ویژه‌ای در این بخش رقم بخورد.مانند مطالعات انجام‌شده برای افزایش ضریب بازیافت میدان آزادگان که اکنون به مرحله‌ امیدبخشی رسیده است. به طوری که می‌توان ۱۰ واحد ضریب برداشت از این میدان را بهبود بخشید که با تحقق این موضوع، حدود ۲۰۰ میلیارد دلار ثروت بیشتر برای کشور ایجاد می‌شود.
بیژن زنگنه، وزیر نفت در حاشیه امضای این 13 قرارداد با اشاره به این موضوع بیان کرد: «پیش از این نیز ۹ قرارداد با دانشگاه‌ها امضا کردیم. اکنون 8 دانشگاه جدید به این جمع پیوستند و به این ترتیب نزدیک ۵۰ درصد از ذخایر نفتی کشور تحت پوشش این پژوهش‌ها قراردارد و صدها دانشجو و استاد کار می‌کنند و صدها مقاله استخراج می‌شود.»
دانشگاه و صنعت نفت بدون هم نمی‌توانند زنده بمانند
در مراسم امضای این 13 قرارداد، وزیر نفت چهار محور توسعه فناوری در صنعت نفت را تشریح کرد و گفت: «دانشگاه و صنعت باید با هم کار کنند و لازم و ملزوم یکدیگر هستند، آنها بدون هم نمی‌توانند زنده بمانند.»
به گزارش شانا، زنگنه ادامه داد: «دانشگاه و صنعت باید با هم کار کنند و لازم و ملزوم هم هستند. آنها بدون هم نمی‌توانند زنده بمانند. بارها این مثال را زدم وقتی قلب فردی با مشکل روبه‌رو می‌شود یک قلب جدید به آن پیوند می‌زنند. تمام بدن در مقابل قلبی که پیوند زده می‌شود تجهیز می‌شود تا این پیوند را دفع کند. تمام پیشرفت بشر این است که کاری کند این سیستم ایمنی بدن را کنترل کند که این پیوند را دفع نکند و این را به‌عنوان جزء خودش بپذیرد و پس از آن با هم زندگی کنند.»او با بیان اینکه من همیشه گفتم دوستان تحمل کنید، صبر کنید، حوصله کنید. این دو (صنعت و دانشگاه) با همدیگر مانند قلب پیوندی می‌مانند، تصریح کرد: «دانشگاه‌ها قلب پیوندی برای نفت هستند. بدانید نفت با تمام قدرت سعی می‌کند شما را دفع کند و شما هم حوصله کنید.»
4 رکن توسعه فناوری در بالادست صنعت نفت
اما در ادامه وزیر نفت به تشریح 4 رکن توسعه فناوری در بالادست صنعت پرداخت. رکن نخست؛ سرمایه انسانی متخصص علاقه‌مند.
زنگنه مهم‌ترین موضوع در بخش بالادستی صنعت نفت را افزایش ضریب بازیافت و بهبود ضریب برداشت نفت (EOR & IOR) برشمرد و در مورد محور اول توضیح داد: «اکنون دانشگاه‌های ما در بخش بالادستی نفت با تلاش‌هایی که از سال ۷۷ آغاز شد، وضع خوبی دارند. سال ۷۷ تنها ۵ یا ۶ استاد دانشگاه در بخش بالادستی نفت بود، اما به برکت کارهایی که در این سال‌ها انجام شده است بسیاری از افرادی که از نفت بورسیه شدند و به خارج از کشور رفتند، برگشتند و سبب افتخار استادان و دانشگاه‌های ما شدند. الان دانشجویان فراوانی در بخش بالادست صنعت نفت فارغ‌التحصیل شده اند یا در حال تحصیل هستند. بدون داشتن نیروی متخصص نمی‌شود از پژوهش صحبت کرد. به آن معنا که وقتی ما گروه آموزشی نفت در بالادست نداشتیم چگونه‌ می‌توانیم درباره پژوهش صحبت کنیم؟»
رکن دومی که وزیر نفت به آن اشاره کرد، پژوهش بود و توضیح داد: «خوشبختانه در این بخش پیشرفت خوبی حاصل شده است و به سمتی حرکت می‌کنیم که دانشگاه‌های ما می‌توانند ادعا کنند که مطالعات برای نمونه افزایش ضریب بازیافت مخازن را انجام می‌دهند و این موضوع برای ما بسیار بسیار مهم است.»
او ادامه داد: ما دانشگاه نفت و پژوهشگاه صنعت نفت را تقویت کردیم، البته از این پس هم دانشگاه نفت و پژوهشگاه صنعت نفت را تقویت می‌کنیم، اما تأکید می‌کنم انحصار برای هیچ‌کدام از اینها را قبول ندارم. انحصار برخلاف رقابت در هیچ موردی خوب نیست.
زنگنه از ظرفیت‌های حرفه‌ای به‌عنوان رکن سوم توسعه فناوری در بخش بالادستی نام برد و گفت: ظرفیت‌های حرفه‌ای در دنیای امروز، ظرفیت‌هایی هستند که توسعه فناوری را سامان می‌دهد. امروز اگر کسی بخواهد کالایی را بفروشد یا خدماتی ارائه دهد اگر نتواند روز به روز کیفیت کالا و خدماتش را بالا ببرد و قیمتش را رقابتی کند، از دور رقابت خارج می‌شود.

ادامه در صفحه 6

مرتضی بهروزی‌فر
عضو هیأت علمی مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی
شرکت ملی نفت ایران روز گذشته ۱۳ قرارداد کلان پژوهشی با دانشگاه‌ها و مرکز تحقیقاتی کشور امضا کرد که ارزش کل آن ۳۵ میلیون یورو به صورت ارزی و ۷۱۶ میلیارد تومان به صورت ریالی، عنوان می‌شود. هدف این قراردادها افزایش ضریب بازیافت مخازن و ازدیاد برداشت نفت و گاز است و البته این اولین قراردادهای صنعت نفت با دانشگاه و مراکز تحقیقاتی نیست. فقط از سال 93 تاکنون صنعت نفت 22 قرارداد با دانشگاه‌ها امضا کرده که بر مبنای آن مطالعه نیمی از ذخایر نفتی و گازی کشور به این مراکز و دانشگاه‌ها سپرده شده است.
از ازدیاد برداشت می‌توان به عنوان مهمترین مسأله بالادست صنعت نفت یاد کرد که اگر از مسیر دانشگاه‌ها به نتیجه برسد اتفاق مهمی در کشور ما رقم خواهد خورد. در حال حاضر میانگین ضریب بازیافت موجود هم حدود 25 درصد است و در برخی از میادین این رقم تا 5 درصد نیز تقلیل می‌یابد.
درحالی که در کشورهای منطقه نظیر عربستان این رقم تا 50 درصد نیز می‌رسد که به واسطه بهره‌گیری از تکنولوژی‌های روز دنیا این موضوع میسر شده است. به عبارت دیگر به ازای هر 100 بشکه نفت درجا، در میادین نفتی این کشورها 50 بشکه و در ایران فقط 25 بشکه قابل برداشت است.
اما هر یک درصد افزایش ضریب بازیافت برای کشور ما که نفت درجای آن بین ۷۵۰ میلیارد تا 800 میلیارد بشکه تخمین زده می‌شود می‌تواند حدود ۷.۵ میلیارد بشکه ازدیاد برداشت به همراه داشته باشد و با قیمت‌های فعلی نفت بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار نصیب کشور کند.
مقایسه میان 300 میلیارد  دلار حاصل از افزایش ضریب بازیافت نفت و هزینه پژوهشی دانشگاه‌ها نشان می‌دهد که تحقیقات در این زمینه چقدر سودآور خواهد بود. اما یک مسأله را باید مدنظر قرار داد. اینکه دانشگاه‌های داخلی چقدر توان اجرای این کار را دارند و آیا موفق خواهند شد؟ ازدیاد برداشت از میادین نفتی و گازی به هیچ‌وجه کار آسانی نیست. چراکه به تکنولوژی‌های روز و دانش فنی در این زمینه نیاز دارد و این دانش و تکنولوژی در جهان به انحصار شرکت‌های محدودی درآمده است.
در پایان لازم است که توجه کنیم اگر دانشگاه و مراکز تحقیقاتی به درستی نتوانند تشخیص دهند که کدام روش ازدیاد برداشت برای کدام مخزن مناسب و کاربردی است، ممکن است که به میدان صدمه زده شود. به عبارتی، همانقدر که پروژه‌های ازدیاد برداشت نفت و گاز سودآور است، می‌تواند مخرب و خطرناک باشد و تا مرز نابودی یک مخزن نیز پیش برود. لذا تجربه فنی و تکنولوژی حرف اول را در این زمینه می‌زند و امیدواریم که دانشگاه‌های ایران بتوانند با شرکت‌های پیشرو همکاری کنند و دانش فنی و تکنولوژیکی را در این خصوص اخذ و بر اساس آن حرکت کنند. در آن صورت نه تنها برای صنعت نفت کشورمان، بلکه کشورهای نفتی منطقه شاید اولین مشتریان دانشگاه‌های ایران در زمینه ازدیاد برداشت باشند و از این طریق نیز سود سرشاری نصیب کشور شود.