تصویر هوایی شاهچراغ پیش از تخریب های پنجاه سال گذشته
تمامی خانه‌هایی که در عکس دیده می شوند تخریب شده است. عکس از  اشمیت

حمیرا حیدریان
خبرنگار
طرح جامع ساماندهی اطراف حرم شاهچراغ(ع) و سیدعلاءالدین حسین(ع) پس از ۱۴ سال با سفر رئیس‌جمهور در اواخر مهرماه سال‌جاری بار دیگر در دستور کار قرار گرفت. براساس این طرح قرار است دو حرم شریف با چندین صحن به یکدیگر متصل شوند و محدوده وسیعی برای حضور زائران ایجاد شود. همچنین ضمن ساماندهی ورودی‌های حرمین، امکانات خدماتی و زائرسراهایی با قیمت مناسب ایجاد خواهد شد.
این در حالی است که وجود بیش از سیصد بنای تاریخی فرهنگی در محدوده این پروژه؛ از زیباترین مسجد ایران (مسجد نصیرالملک) تا سومین حرم اهل بیت(ع) (شاهچراغ) که همنشینی گردشگری مذهبی، تاریخی و فرهنگی را بهم گره زده است، دغدغه‌ای شده تا فعالان و دوستداران میراث فرهنگی مدعی شوند که اجرای این طرح زمینه‌ای برای تخریب و خروج ۲۰۰ خانه تاریخی ثبت ملی در شیراز را فراهم خواهد کرد. همین امر عاملی شد تا 21 هزار نفر از این فعالان طی نامه‌ای خواستار توقف این اقدام شوند. در این نامه که خطاب به وزیر میراث فرهنگی نوشته‌ شده است؛ امضاکنندگان از عزت‌الله ضرغامی درخواست کرده‌اند که به‌عنوان متولی این حوزه، جلوی خروج این خانه‌های تاریخی از فهرست میراث فرهنگی گرفته و احیای آنها در اولویت اقدام قرار داده شود. اکنون، با شروع دولت سیزدهم و حضور شخص رئیس‌جمهور و بازدید میدانی از مناطق، بررسی و احیای مجدد طرح تفصیلی در دستور کار قرار گرفته است. طرحی که حالا به گفته مسئولان در نقطه نهایی قرار گرفته و بزودی نتایج آن پس از بررسی کمیسیون ماده 5 به شورای عالی شهرسازی و معماری اعلام و سپس برای اجرایی شدن به وزارت راه و شهرسازی اعلام خواهد شد.
معاون عمرانی استاندار فارس در گفت‌و‌گو با «ایران» اعلام کرد نسخه نهایی این طرح به کمیسیون ماده 5 برای بررسی داده شده است و براساس آن یک کمیته از مشاوران فنی نیز تشکیل شده است تا تمامی جوانب اعم از اراضی و اقتضائات طرح را مورد بررسی و تحقیق قرار دهند و این کمیسیون نیز نظرات خود را مطرح کرده است و بزودی نتیجه نهایی برای اجرایی شدن طرح به شورای عالی شهرسازی و معماری اعلام خواهد شد.
محمود رضایی کوچی با تأکید بر اینکه براساس اجرای این طرح هیچ گونه تخریب بنای تاریخی خصوصاً در بافت قدیم در دستور کار قرار ندارد، افزود: نه این اقدام صورت خواهد گرفت و نه اجرای این طرح طرفداری دارد. ضمن اینکه برای راحتی خیال تمامی فعالان و دوستداران میراث فرهنگی و محیط‌ زیست که این مسأله در حال حاضر برایشان به‌ صورت یک دغدغه شده است؛ اعلام می‌کنم حاضر هستیم در فضای عمومی با حضور نخبگان و مشاوران و فعالان این حوزه درخصوص این طرح جلسه برگزار کنیم.
وی با اشاره به اینکه اقدامات انجام شده و برنامه‌های پیش روی طرح تفصیلی توسعه حرم شاهچراغ و سیدعلاءالدین حسین(ع) تمامی جوانب را در نظر گرفته و بدون هرگونه آسیب به بافت تاریخی این شهر زیبا اجرایی خواهد شد، اظهار داشت: طرح تفصیلی حرم شاهچراغ(ع) به این دلیل که شامل مجموعه شاهچراغ و سیدعلاءالدین حسین(ع) می‌شود و شیراز نیز ملقب به سومین حرم اهل بیت علیهم السلام در ایران است و بویژه که در بافت میراثی شهر قرار دارد و اراضی که در حدفاصل دو حرم، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اینکه هم بتوانیم ورودی‌های هر دو حرم را به شکل مطلوبی ساماندهی کنیم، هم ابنیه واجد ارزش تاریخی و میراثی حفظ شود و هم حفظ و ساماندهی هشت امامزاده واجب التعظیم دیگرکه در این محدوده نیز وجود دارد، نیازمند طرح جامعی است که تمامی این جوانب را لحاظ کند. در این طرح 8 امامزاده مدفون در این محدوده نیز ساماندهی خواهند شد. همچنین نیازهای خدماتی زائران، ساکنین و مجاوران حرم مورد توجه قرار خواهد گرفت.
این مسئول با اشاره به اینکه به‌دنبال سفر هیأت دولت، مقرر شد مراحل بررسی طرح در استان انجام شده و به شورای عالی شهرسازی منتقل شود خاطرنشان کرد: مشاورین جدیدی علاوه بر مشاورین سابق در شورای عالی شهرسازی مستقر شده و در حال مطالعه روی طرح است، تا همه متغیرها مد نظر قرار بگیرد، همزمان کارگروهی نیز با حضور نماینده استانداری، نماینده آستان‌ها، نماینده شهرسازی و نماینده میراث فرهنگی تشکیل شده به‌صورت هفتگی و منظم این طرح در حال تهیه توسط مشاور را بررسی می‌کنند و نتیجه به کمیسیون ماده 5 ارسال می‌شود. پیشنهادهای متفاوتی هم در مراحل اولیه طرح ذکر شده و با حضور همه ذی‌نفعان در حال بررسی است، بزودی نسخه نهایی استخراج شده و در کمیسیون ماده 5 استان بررسی می‌شود.
رضایی درخصوص فرسودگی بافت توضیح داد: یک تعداد بنای ثبت شده در بافت تاریخی وجود دارد، همچنین تعدادی نیز ثبت نشده اما واجد ارزشند و امکان ثبت‌شان وجود دارد. اما بافت، بافت فرسوده‌ای است و بسیاری از منازل امکان سکونت و شرایط زندگی را ندارند، ساکنین نیز معذبند، نه اجازه نوسازی دارند و نه تعیین تکلیف می‌شوند. طرح، منهای سایر مسائل، حتی برای حل مشکل مردم باید سریعتر مشخص شود. اکنون تعداد زیادی از مردم در این بافت سکونت دارند که ادامه روند فرسودگی بافت، سبب از بین رفتن هویت آن و تبدیل شدنش به بناهای ناکارآمدی می‌شود که برای ساکنین و شهر آثار زیانبار اجتماعی دارد، بویژه که در جوار حرم قرار دارند و مشکل مضاعف می‌شود.
نگران تخریب 200 خانه تاریخی نباشید
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور که تا اردیبهشت ماه سال‌گذشته نزدیک 8 سال مدیریت اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس را به عهده داشت نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» گفت: این طرح در خردادماه سال‌گذشته از سوی وزارت راه و شهرسازی با عنوان «ساماندهی و اتصال دو حرم حضرت شاهچراغ و علی‌بن‌حمزه» به مشاور واگذار شد. طرح مزبور همچنان در مراحل کارشناسی است و طی این مدت بررسی‌های مختلفی انجام و در هر یک از این بررسی‌ها چندین گزینه پیشنهاد شده است که هر یک چگونگی اتصال این دو حرم را مشخص می‌کند و بزودی نتایج نهایی آن اعلام شده و به مرحله عملیاتی خواهد رسید.
مصیب امیری با اشاره به اینکه اواخر سال گذشته در فضای مجازی و رسانه‌ها از تخریب تاریخی در بافت‌های قدیم مطالبی منتشر شده است، افزود: چنین خبری کذب محض است. آنچه در فضای مجازی و برخی رسانه‌ها منعکس شده با عنوان اینکه بیش از ۲۰۰ خانه تاریخی در این طرح مورد تخریب قرار گرفته و مجتمع‌های تجاری در آن ساخته می‌شود به هیچ عنوان مورد تأیید نیست نه ۲۰۰ خانه تاریخی خراب خواهد شد و نه اینکه شایعه ساخت مجتمع تجاری به‌جای آن صحت دارد. وی اظهار داشت: آنچه از این طرح برمی‌آید و البته هنوز مراحل نهایی را طی نکرده است، بیشتر بحث مرمت، بازسازی و جداره‌سازی و حتی فضاهایی که در گذشته تخریب شده و همچنین ساماندهی مسیر به شکلی است که رفت و آمد بین این دو مسیر تسهیل شود. در ضمن، محدودیت ارتفاعی نیز همچون کل بافت تاریخی شیراز در این محور هم وجود دارد، اما این به معنای ساخت مجتمع تجاری در این مسیر نیست.
امیری با بیان اینکه این طرح هنوز در مراحل اولیه و کارشناسی قرار دارد و مراحل تصویب استانی را نیز طی نکرده است خاطرنشان کرد: این طرح بعد از تصویب استانی به وزارت راه و شهرسازی خواهد رسید و باید منتظر بمانیم که مشاور نظر نهایی را بدهد. میراث‌ فرهنگی نیز براساس کارشناسی‌های انجام‌ شده در گذشته و حال، نظر خود را اعلام خواهد کرد.
افزایش ظرفیت گردشگری مذهبی و فرهنگی
مدیر کل راه و شهرسازی فارس نیز، یکی از طرح‌های مهم کلانشهر شیراز را طرح توسعه حرم مطهر شاهچراغ(ع) عنوان کرد و گفت: در بحث اجرای این طرح که خواسته جامعه مذهبی شهر است دغدغه‌هایی بیان می‌شود که این اطمینان را می‌دهیم اجرای این طرح با حفظ آثار تاریخی همراه خواهد بود.
طالبان افزود: با توجه به اینکه این طرح تحت عنوان طرح 57 هکتاری توسعه حرم مطرح می‌شود این ذهنیت ایجاد شده که بنا است 57 هکتار از فضای پیرامون حرم مطهر تخریب شود در حالی که چنین نیست. 20هکتار از این مساحت 57 هکتاری که فضای بلافصل حرم مطهر است و قرار است که یک میزان جزئی به این فضا افزوده شود. وی همچنین ابراز امیدواری کرد که با کمک شهرداری شیراز، میدان توپخانه این شهر نیز همزمان با اجرای طرح توسعه حرم مطهر احیا شود. مدیرکل وقت اداره کل راه و شهرسازی استان فارس نیز در خصوص این طرح تفصیلی گفت: محدوده طرح از شمال خیابان لطفعلی خان زند، از شرق خیابان روزبهان از جنوب مجموعه بین‌الحرمین و از غرب خیابان ۹دی، به مساحت تقریبی ۵۷ هکتار است.
جعفر زاهدی درباره ملغی اعلام شدن طرح تفصیلی حرم در سال ۹۳ و نیاز به مصوبه جدید شورای عالی شهرسازی افزود: در خصوص مقررات شهرسازی نظیر طرح‌های جامع و تفصیلی مطابق قوانین مجلس شورای اسلامی، مسئولیت وضع مقررات از طرف قانونگذار به شورای‌عالی شهرسازی و معماری سپرده شده است و این شورا، مرجع تصویب این گونه مقررات محسوب می‌شود.
وی با بیان اینکه مصوبه شورای عالی شهرسازی، در محدوده ۵۷ هکتاری طرح تفصیلی مصوب بافت فرهنگی- تاریخی شیراز اجازه تخریب گسترده را نداده است، خاطرنشان کرد: آخرین مصوبات این شورا هم تأکید بر حفظ بافت تاریخی دارد. در نتیجه هر تصمیمی خلاف این مصوبات، بدون اخذ مصوبه جدید از شورای‌عالی یا مرجع دیگری که شورای عالی تعیین کند، قانونی نخواهد بود.
این مسئول با اشاره به اینکه در سال ۱۳۹۹ مصوبه‌ای از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری تصویب شد که سیاست‌های حاکم بر این محدوده را با تأکید بر حفظ بافت منطقه مشخص کرده است و در حال حاضر این آخرین مصوبه ملاک عمل است، افزود: در حال حاضر، وزارت راه و شهرسازی، مطالعاتی را تحت عنوان طرح تفصیلی اجرایی حرم شاهچراغ(ع) و بافت پیرامونی در دست تهیه دارد که پیشرفت‌های خوبی داشته و به نظر می‌رسد اگر استان بتواند مراحل تصویب آن را با سرعت بیشتری برای تصویب این طرح در شورای عالی شهرسازی و معماری انجام دهد، بسیاری از مشکلات مجاوران و زائران و نیز نیاز‌های حرم‌های مطهر شاهچراغ(ع) و سیدعلاءالدین حسین(ع) و سایر امامزادگان مدفون در بافت تاریخی شیراز برطرف خواهد شد.
وی درخصوص درهم تنیدگی بافت تاریخی و فرسوده در حاشیه حرمین شریف با ذکر این نکته که پیرو مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی ایران در ۲۹ تیرماه ۱۳۹۴، کل محدوده پروژه ۵۷ هکتاری جزو بافت فرهنگی - تاریخی شیراز است، بیان کرد: در بافت تاریخی مذکور تعداد ۳۳۵ پلاک تاریخی وجود دارد که مساحتی بیش از یک سوم کل مساحت محدوده را به خود اختصاص داده‌اند و برنامه طرح، حفاظت و احیای ابنیه تاریخی در خدمت نیازهای فرهنگی، مذهبی، اقامتی، پذیرایی، آموزشی و درمانی با اولویت در آستان مقدس و ساکنان محدوده پروژه است.
وی وجود سومین حرم اهل بیت(ع) در کنار تراکم آثار میراث فرهنگی محدوده ۵۷ هکتاری را پتانسیلی بالا برای تعریف مقصد گردشگری مذهبی، تاریخی و فرهنگی دانست و خاطرنشان کرد: تنها بافت تاریخی مذهبی باقی‌مانده حرم‌های اهل بیت(ع) در ایران، بافت تاریخی پیرامونی حرم شاهچراغ(ع) است چراکه تقریباً بافت‌های تاریخی اطراف حرم امام رضا(ع) در مشهد و حضرت معصومه(س) در قم تخریب شده‌اند.
مدیرکل شهرسازی استان فارس، حلقه مفقوده گردشگری استان فارس را «اقتصاد گردشگری مذهبی» دانست که از ابعاد مختلف می‌تواند نتیجه بخش باشد و اظهار داشت: برندسازی از خانه‌های تاریخی و ایجاد ارزش افزوده برای سراهای اقامتی و پذیرایی زوار حرم سوم اهل بیت(ع)، کارآفرینی برای مجاوران حرم در تغییر کاربری بناهای تاریخی به زائرسرا و خدمات زوار در مقیاس ملی و بین‌المللی از ظرفیت‌های گردشگری تاریخی - مذهبی در استان فارس محسوب می‌شود.
زاهدی با اشاره به محو نمودهای آشکار آسیب‌های اجتماعی از جمله خارج شدن تدریجی مهاجران، معتادان و کارتن خواب‌ها در بافت اطراف حرم اظهار داشت: با پیشرفت عملیات اجرایی طرح، املاک منطقه ارزش افزوده پیدا می‌کنند و نوسازی بناهای متعارف فرسوده روند سریع‌تری به خود می‌گیرد.

دکترغلامحسین معماریان
استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران
گفتارها و نوشتارهای چند ماه گذشته درخصوص بافت تاریخی نشان می‌دهد که ظاهراً (و در کمال شگفتی) هم حامیان طرح توسعه 57هکتاری شاهچراغ(ع) و هم مخالفین این طرح همه از طرفداران سرسخت بافت تاریخی شیراز هستند. وزیر میراث فرهنگی، استاندار، رئیس شورای شهر شیراز و برخی اعضای شورا از جمله حامیان صیانت بافت تاریخی هستند. یکی از آنها بافت تاریخی را میراث و شناسنامه شهر شیراز اعلام کرد و دیگری حفظ هویت شهر را مورد توجه مسئولان دانست و دیگری آن را سرمایه هویتی و گذشته پرافتخار شیراز دانست.
برخی از همین مسئولان موافق طرح 57هکتاری، مخالفین طرح را که یک دهه گذشته بویژه در چند ماه گذشته با نامه‌نگاری و مصاحبه‌های متعدد مخالفت خود را از طریق رسانه‌های رسمی کشور و به دور از غرض‌ورزی اعلام کردند، شایعه پراکن، جوساز، موج‌سوار و غوغاسالار رسانه‌های بیگانه و باستان‌گراهای آن طرف آب خواندند و خود را نیز حامیان طرح، مدیران دلسوز، نمایندگان مردم در شورای شهر و آبادگران شهر تاریخی شیراز معرفی نمودند که وظیفه آباد کردن و توسعه حرم به دوش آنها نهاده شده است.
بنابراین یکی از اتفاقات چند وقت اخیر را می‌توان جا‌به‌جا شدن جایگاه حامیان طرح با مخالفین آن دانست.
این درحالی است که در اوایل دهه 90 که این طرح آغاز شد و ده‌ها خانه و بخش بزرگی از بافت تاریخی پیرامون شاهچراغ تخریب شد، هیچ مسئول مرتبطی برای جلوگیری از تخریب اقدامی نکرد بلکه از تخریب‌ها حمایت کردند. واقعیت نیز همین را می‌گوید. از دهه 50 تاکنون صدها خانه تاریخی و با ارزش معماری بومی در پیرامون حرم تخریب شده‌اند. کافی است یک تصویر قدیمی را با نقشه کنونی مقایسه کرد و گستردگی تخریب‌ها را دید. شهرداری و اداره راه و شهرسازی مجریان تخریب‌ها در چند دهه گذشته بودند که با حمایت متولیان و استانداران وقت به این تخریب‌ها اقدام می‌کردند. آگهی‌های تملیک خانه‌های پیرامون شاهچراغ در روزنامه‌ها به چاپ می‌رسید و پس از مدتی با روش‌ها و ترفندهای گوناگون خانه‌ها به تملک درمی‌آمد و پس از آن تخریب می‌شد. در تخریب‌های یک دهه گذشته 9 خانه ثبتی تخریب شدند و هیچ‌کس هم مسبب آن معرفی نشد.
تجربه تخریب‌های چند دهه گذشته اعتبار گفته‌های مسئولان مرتبط با این طرح را زیر سؤال می‌برد و نوعی بی‌اعتمادی در مخاطبین به وجود آورده است. مسئولان وقت حدود 80هزار متر از بافت تاریخی را در دهه 70 تخریب کردند و جای آن فضای تجاری و اداری ساختند. مسئولان دیگر در دهه 80، سی‌ و پنج هزار متر از بافت تاریخی پیرامون مدرسه تاریخی ملاصدرا دانشمند بزرگ اسلامی را تخریب کردند و پاساژ طلا‌فروشی ساختند و برخی دیگر از مسئولان خیابان غربی و جنوبی مسجد نو را در دهه 90 با تخریب ده‌ها خانه ساختند. در شرق شاهچراغ نیز بدون داشتن طرح مصوب تاکنون نزدیک به 30هزار متر تخریب شده است که در میان آنها 9 خانه ثبتی نیز وجود داشته است. با وجود این کارنامه چگونه مسئولان کنونی انتظار دارند که دوستداران حفظ و احیای بافت تاریخی گفتارهای چند ماه گذشته را باور کنند؟ باید مبنا را تخریب قرار داد مگر اینکه با صراحت و بدون سیاسی‌کاری طرح توسعه 57هکتاری را ملغی اعلام کنند.
اتفاق دوم که کمی ابهام‌برانگیز است، تغییر و تکذیب عنوان طرح توسعه 57هکتاری شاهچراغ است. رئیس شورای شهر شیراز آن را طرح بازآفرینی کل بافت تاریخی نامیدند و چند نفر دیگر از مسئولان آن را طرح پیرامون حرم‌های مطهر خواندند. دلیل این نامگذاری‌های جدید شاید ناآگاهی این مسئولان از عنوان اصلی طرح یا شاید پنهان کردن اتفاقات آتی زیر عناوین جدید یاد شده باشد. این طرح از ابتدا طرح توسعه و احیای شاهچراغ نام گرفت و قراردادی بین سازمان عمران و بهسازی فارس با یکی از شرکت‌های معتبر در سال 1388 منعقد شد و یکی از اهداف اصلی آن توسعه فیزیکی فضاهای شاهچراغ بوده است. همچنین در کمیسیون ماده 5 در سال 1390 این طرح با این نام مطرح گردید. توسعه فیزیکی به معنای بزرگ شدن مجموعه است و بزرگ شدن مجموعه بدون داشتن زمین خالی در پیرامون آن اتفاق نمی‌افتد و این زمین باید با تخریب بافت پیرامون به‌دست می‌آمد.
اتفاق دیگری که برخی مسئولان سعی در القا کردن آن دارند، تعریف جدید از بافت تاریخی است. در تعریف این مسئولان، بافت تاریخی به معنای بنای تاریخی و ثبتی است. در مصاحبه‌های چند مسئول آنها به صراحت اعلام کرده‌اند که خانه‌های ثبتی حفظ خواهد شد. بافت شهری به زبان ساده مجموعه‌ای منسجم از عناصر شهری است که در کنار هم یک کل هم‌پیوند را شکل می‌دهند. خانه‌ها، کوچه‌ها، میادین، بازارچه، مساجد و دیگر بناهای جمعی، باغ‌ها و... در کنار هم بافت تاریخی را تشکیل می‌دهند. بنابراین حفظ بافت تاریخی یعنی حفظ این مجموعه منسجم. اینکه بر حفظ بناهای تاریخی یا ثبتی متمرکز می‌شوند، موضوعی انحرافی است. تعداد خانه مطرح نیست بلکه حفظ محله شرقی با تمامی اجزایش یعنی کوچه‌ها و... مهم است. با این منطق مسئولان که حفظ بافت تاریخی را با حفظ خانه‌های میراثی برابر می‌دانند، جواز تخریب کل بافت تاریخی هم داده شده است زیرا از 6000 خانه‌ای که در اواخر قاجار ذکر شده شاید فقط 150خانه ثبت شده باشند. با این نظریه می‌توانند کل بافت شیراز را تخریب کنند و همین 150 خانه را نگه دارند. متأسفانه وزیر میراث هم در این مدت هیچ‌گاه به این نکته مهم اشاره نکرده است و بیم آن می‌رود که همین دیدگاه از طرف وزارت میراث فرهنگی مطرح شود.
در پایان متذکر می‌گردد که بازنده اصلی اجرای طرح توسعه شاهچراغ و طرح‌های مشابه در بافت‌های تاریخی، تاریخ و فرهنگ ایران است. با هر تخریب بخشی از حافظه تاریخی کشور پاک می‌شود تا جایی که دیگر از این داشته‌ها چیزی به جای نماند. تاکنون برندگان این طرح مالکین پاساژها و مراکز خرید و هتل‌ها بوده‌اند و نه حامیان تاریخ و فرهنگ کشور. بهتر است مسئولان مرتبط با این طرح صادقانه و شفاف اهداف خود را بیان کنند. آیندگان اعمال ما را قضاوت خواهند کرد. دکترعلی سامی، شیراز‌شناس شهیر در کتاب خود که چندین‌بار تجدید چاپ شده است، قضاوت خود را برای تخریب دروازه قرآن توسط یکی از شهرداران وقت شیراز اینگونه بیان می‌کند: در «مکان دروازه قرآن» یک دروازه زیبا و محکمی از زمان آل‌بویه بود که نفهمیده و نسنجیده بدون هیچ‌گونه موجبی در سال 1315 خورشیدی به‌دست والی مغرور و شهردار بی‌انصاف وقت و با دشواری فراوان و با کمک دینامیت ویران و با خاک یکسان شد. (علی سامی، شیراز شهر جاویدان، 1363، ص 530).