فاطمه جواهری
عضو هیأت علمی دانشگاه
یکی از نشانه‌های جامعه مدرن استفاده از اطلاعات علمی برای اداره کشور و نظم بخشیدن به آن است. دراین راستا، بهره‌مندی از تصویری دقیق و روزآمد درباره افکار عمومی ضرورت پیدا می‌کند. پیمایش ملی یک نوع جامعه‌پژوهی است که هم قادر است نگرش‌ها و گرایش‌های مردم در زمان حال را گزارش کند و هم با وضعیت گذشته و آینده مرتبط ‌باشد. زیرا این واقعیت که مردم امروز این چنین می‌اندیشند حاصل فعل و انفعالاتی است که طی سال‌های قبل رخ داده است. افزون براین، پیمایش‌هایی که به شکل مداوم و دوره‌ای تکرار می‌شوند روند تغییر ارزش‌ها و اولویت‌های مردم را آشکار می‌سازند. آگاهی از وضعیت گذشته و حال به پیش‌بینی وضعیت‌های محتمل آتی کمک می‌کند؛ صرفنظر از آن که جهت‌یابی‌شان از نظر ما مطلوب باشد یا نباشد. پیمایش‌های ملی دارای ارزش نمادین هم هستند. زیرا این پیام را به مردم منتقل می‌کنند که کارگزاران نظام سیاسی به داشتن کنش مدنی و مردم سالارانه و آگاهی از انتظارات و رجحان‌های مردم بها می‌ دهند. جامعه ایران از این سپهرگفتمانی تأثیر پذیرفته است. به این دلیل عمدتاً پس از اتمام جنگ و از آغاز دوره دولت سازندگی (دهه هفتاد) که جهت‌یابی معطوف به توسعه وپیشرفت در بین مسئولان جامعه بالا گرفت، پیمایش‌های سراسری درکانون توجه قرارگرفتند و غیر از دولت‌های نهم و دهم، دولت‌های منتسب به جناح‌های مختلف به اجرای آنها علاقه نشان دادند. هرچند که مدیران نهادهای دولتی به طور مکرر به سفارش پیمایش ملی مبادرت می‌ورزند، اما در کاربست آنها با محدودیت‌های زیادی مواجه هستند. برخی اندیشمندان این حوزه معتقدند رسالت اصلی پژوهش علمی همین اطلاع‌رسانی و ایجاد حساسیت فکری است. اما اگر بخواهیم عدم رابطه بین یافته‌های علمی و کاربرد آن را ریشه‌یابی کنیم باید بگوییم دلیل اول به فرهنگ سیاسی مدیران ارشد دستگاه‌های دولتی، تفاوت مرجعیت فکری آنها با کارگزاران اجرایی و مجریان پیمایش‌های ملی، بی‌اعتمادی به داده‌های علمی، فشار برخی گروه‌های ذی‌نفوذ و انواعی از ملاحظات سیاسی باز‌می‌گردد. دلیل دیگر این است که به کاربستن یافته‌های پژوهشی از جهت اداری نیازمند ظرفیت اجرای بالا است. برای مثال ممکن است پیمایش‌های ملی گزارش دهند که سطح نارضایتی دربرخی مناطق کشور به‌طور قابل ملاحظه‌ای شدت پیدا کرده است. بدیهی است رسیدگی به این امر نیازمند عزم جدی برای اصلاح وضع موجود و مجموعه‌ای از هماهنگی‌های درون سازمانی و بین سازمانی در جهت کاهش اشکال مختلف نابرابری و بی‌عدالتی اجتماعی است تا درپرتو چنین اصلاحاتی به تدریج از میزان نارضایتی کاسته شود. اما ظرفیت اجرای دستگاه‌های دولتی به گونه‌ای نیست که این قبیل اصلاحات ساختاری با سرعت و با سهولت تحقق پیدا کند.
مادامی که چنین پیش‌نیازهای فرهنگی و اجرایی مهیا نباشد دانش حاصل از پژوهش‌ها وارد دستور کار نمی‌شوند بلکه از آنها فقط درحد آگاهی از وضعیت موجود و ایجاد حساسیت نسبت فکری بهره‌برداری می‌شود و نه بیشتر! در این صورت کارایی پژوهش‌هایی که برخی دستگاه‌های دولتی با هزینه‌های کلان انجام می‌دهند در یک سطح محدودی متوقف می‌شود، آنها بیشتر جنبه مناسکی پیدا می‌کنند و بعد نمایشی آنها بر جنبه کاربردی‌شان غالب می‌شود.
از سوی دیگر نگرش امنیتی برخی دستگاه‌های دولتی مانع از آن است که یافته‌ها و گزارش پیمایش‌های ملی برای محققان و اندیشمندان اجتماعی قابل دستیابی باشد. این در حالی است که پیمایش‌های ملی با بودجه دولتی انجام می‌شود و افراد متخصص باید بتوانند از دانش تولیدشده استفاده کنند. مقامات دولتی با دسترس پذیرکردن اطلاعات وگزارش پیمایش‌ها می‌توانند کمک کنند آنها از نهانخانه سازمان‌ها بیرون بیایند و با متن جامعه پیوند پیدا کنند.
درباره پیمایش‌های ملی نکات و ملاحظاتی وجود دارد؛ این ملاحظات در ادامه توضیح داده می‌شوند؛
- در درجه اول باید به این نکته اذعان داشت که پیمایش‌های ملی که تاکنون انجام شده در شیوه طراحی، اجرا و تنظیم گزارش دچار نقصان‌ها و ایراداتی هستند. انتظار می‌رود جامعه علمی به شناسایی و رفع این موارد بطور جدی اهتمام بورزد.
- باید این مهم را به‌خاطر داشت که پیمایش ملی همه دانش کافی در مورد ارزش‌ها و نگرش‌ها و رفتار مردم را پوشش نمی‌دهد، به این دلیل ضروری است از منابع اطلاعاتی دیگر بویژه داده‌های ثبتی نیز استفاده شود.
- بسیار مهم است که اطلاعات پیمایش‌ها از طریق برگزاری نشست‌های متعدد در سازمان سفارش دهنده، دانشگاه‌ها، انجمن‌های علمی و عرصه عمومی معرفی و نقد شود تا هم نواقص آنها آشکار شود و هم پیام آنها در سطح عمومی شنیده شود و به کانون بحث و گفت‌و‌گو و مداقه تبدیل شود.
- انجام تحلیل‌های ثانویه متعدد بر پایه اطلاعات پیمایش‌های ملی مبتنی بر اهداف و چارچوب‌های تحلیلی مختلف و از طریق تقاطع دادن آنها با متغیرهای (مستقل و وابسته) متفاوت به مثابه یک نوع فرآوری داده‌های خام می‌باشد و قابلیت شناختی ومعرفتی آنها را بارور می‌سازد.
- به جای تأکید بر پیمایش‌های پهن‌دامن و همه چیز خواه که مشتمل برپرسشنامه‌های طولانی با متجاوز از 300 سؤال است و این امر دقت و اعتبارشان را خدشه دار می‌سازد بهتراست انجام پیمایش‌های خاص با موضوع‌های ویژه مدنظرقرارگیرد. پیمایش‌هایی که مسأله‌محور باشند، جمعیت تحقیق شان یک گروه یا قشر مشخص باشد، تعداد سؤال‌های شان کمتر و میزان دقت شان در سنجش بیشتر باشد.
- با توجه به اینکه مناطق مختلف کشور دارای مسائل و اقتضائات خاص خود هستند ضروری است پیمایش‌هایی متناسب با میراث فرهنگی و اقلیمی همان مناطق طراحی شود تا دیدگاه مردم در مورد مسائل محلی شان با وضوح وجزئیات بیشتر سنجیده شود.
- درحال حاضر پیمایش‌های ملی سخت در حصار «ملی» محصور هستند و هیچ نوع رابطه‌ای با پیمایش‌های انجام شده در کشورهای دیگر یا همکاری با سازمان‌های پژوهشی آنها ندارند. دراین شرایط حداقل انتظار این است که محققان حوزه علوم اجتماعی یافته‌های پیمایش‌های ملی ایران را با نمونه‌های برون مرزی آن خواه درسطح منطقه‌ای و خواه در سطح فراملی تطبیق دهند. تشابه و تفاوت نسبت ما با وضعیت کشورهای دیگر مولد بصیرت عمیق‌تری خواهدشد.
- پیمایش‌های ملی در برخی زمینه‌ها اطلاعات انبوه و متراکم شده‌ای را فراهم آورده‌اند که بر آن بنیان می‌توان به مفهوم‌پردازی و طراحی مقیاس‌های سنجش ویژه جامعه ایران پرداخت. برای مثال یافته‌هایی که در مقاطع زمانی مختلف درباره دینداری گردآمده به مفهوم پردازی و ساختن سنجه‌های متناسب با جامعه ایران کمک می‌کند. این قبیل اقدامات به کاربردی کردن دانش و بومی‌سازی آن منجرخواهد شد.
- به رغم برخی محدودیت‌ها که پیمایش‌های ملی دارند اما هنوز منبع خوبی برای اطلاع پیداکردن از نگرش‌ها و گرایش‌های مردم هستند. شایسته است اساتید، دانشجویان و پژوهشگران در تحلیل‌های خود ازاین منبع اطلاعاتی به شیوه‌ای فعالانه‌تر بهره بگیرند.

کتاب «تحلیلی نقادانه از پیمایش‌های ملی در ایران» یکی از تازه‌های نشر و حاصل پژوهش انجام‌شده در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات است که در پی ارائه روایت تاریخی نسبتاً جامعی از «پیمایش‌های ملی» در ایران پس از انقلاب و نیز ثبت تجربه بیشتر افراد مؤثر در این پیمایش‌هاست. پیمایش چه در سطح ملی و چه در سطح تحقیقات خرد، یکی از متداول‌ترین روش‌های پژوهش در جامعه شناسی و علوم اجتماعی است. پیمایش‌های ملی به مطالعه نگرش‌ها و ارزش‌های مردم می‌پردازند و نتایجی که به دست می‌دهند می‌تواند در سیاستگذاری‌های کلان اثر تعیین کننده داشته باشد. یکی از مزیت‌های این اثر پژوهشی، گفت‌و‌گو با طراحان پیمایش‌های ملی، مدیران سازمانی سفارش‌دهنده پیمایش‌ها و نیز ناظران یا مشاوران علمی پیمایش‌های ملی است. همچنین یازده متن تحلیلی-انتقادی نیز درباره هرکدام از پیمایش‌های ملی مهم در قالب «تک‌نگاشت»، توسط شماری از محققان نوشته شده که در بخش پیوست این کتاب آمده است. این متن‌ها حاوی اطلاعاتی درباره کلیت پیمایش مورد بررسی و مقوله‌های سنجیده‌ شده در آن پیمایش است. این تحقیق با دو هدف عمده شکل گرفته و همان‌طور که از نام آن پیداست هم نگاه توصیفی و هم نگاه تحلیلی و نقادانه دارد. رویکرد نقادانه این اثر دو جنبه دارد؛ یکی نقد درونگرایانه بدین معنا که پیمایش‌های ملی منتخب تحقیق که در ایران انجام شده‌اند، واجد چه خصوصیاتی بوده و هستند و تا چه اندازه از اعتبار علمی درون خود برخوردارند؛ دیگری نقد بیرونی به این معنا که این پیمایش‌ها چه آثاری بر سیاستگذاری داشته یا به جای گذاشته‌اند. در این اثر، 24 پیمایش ملی انتخاب شده که بنا به گفته نویسنده، معیار انتخاب پیمایش‌ها، اولاً پیمایش‌هایی بوده که بعد از انقلاب انجام شده‌اند؛ ثانیاً پیمایش‌هایی که در سطح ملی بوده‌اند و موضع آنها نگرش‌ها و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی بوده، انتخاب شده‌اند و از سطح منطقه‌ای صرفنظر شده است. پیمایش‌های انتخابی از جهت نمونه تحقیق نیز گزینش شده‌اند و سعی نویسنده بر آن بوده تا نمونه، از بین توده عام مردم باشد، نه دانشجویان و جوانان. در نقد درونگرایانه به پیمایش‌های ملی، چهار مرحله طی شده است؛ مرحله اول بررسی پیمایش‌های ملی در کشورهای دیگر بویژه کشورهای اروپایی و امریکا و برخی کشورهای آسیایی، امریکای لاتین، ژاپن و غیره بوده که سازمان‌ها و نهادهای متولی پیمایش‌ها در این کشورها مورد بررسی قرار گرفته است. چون پیمایش‌های ملی در ایران الهام و ایده گرفته از پیمایش‌ها در سطح کشورهای دیگر است، در نتیجه تجربه کشورهای دیگر به‌عنوان معیار مقایسه مورد توجه قرار گرفته است. در مرحله دوم زمینه و زمانه پیمایش‌های ملی در ایران در طول چند دهه اخیر توصیف شده است. مرحله سوم به توصیف مختصات کلی پیمایش‌ها و نقد و بررسی آنها اختصاص دارد که این کار از طریق تک نگاشت‌هایی در مورد تک تک پیمایش‌ها انجام شده است. در نهایت در مرحله چهارم پیمایش‌ها در تلفیق و ترکیب با همدیگر بر اساس شاخص‌ها و معیارهای روش شناسی و اعتبار علمی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. در مجموع این کتاب ارزیابی نسبتاً قابل توجهی از پیمایش‌های انجام شده در ایران و زمینه‌ها و چالش‌های پیش روی آنها ارائه می‌دهد.