شیما جهانبخش
خبرنگار
احیای قنات‌ها در سال‌های اخیر با اما و اگر‌های زیادی همراه بوده است، برخی تصور می‌کنند قنات‌های خشک شده، کارایی خود را از دست داده‌اند اما کارشناسان این حوزه این موضوع را رد کرده و می‌گویند قنات‌ هرگز خشک نمی‌شود و پس از هر بارندگی  دبی آن افزایش می‌یابد. برای رسیدن به این پرسش که آیا  قنات‌ها‌ قابلیت احیا دارند یا خیر، «علی اصغر سمسار یزدی»، پژوهشگر حوزه قنات‌ها و مدیر اسبق مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در گفت‌وگو با «ایران» گفت: به بازآفرینی نقش قنات‌ برای کمک به مدیریت بحران آب امیدوار است. او معتقد است دولت باید اولویت را بر مرمت و بازسازی قنوات کوهستانی، نیمه کوهستانی و قنوات دامنه دشت‌ها و همچنین قنات‌های گسلی معطوف کند. در این صورت  دستاوردهای آن حتی در کوتاه مدت ملموس خواهد بود. متن این گفت‌وگو از نظرتان می‌گذرد.
 در 70 سال اخیر، سطح  سفره‌های زیرزمینی به دلیل برداشت‌های غیر اصولی کاهش یافته و از تعادل خارج  شده است، در چنین شرایطی می‌توان  با احیای قنات‌ها چالش‌های فعلی مدیریت منابع آب را رفع کرد؟
در اینکه در شرایط فعلی از حجم ذخیره تعداد قابل توجهی از آبخوان‌ها کاسته شده شکی نیست. ولی توجه داشته باشیم چنانچه از حجم آبخوان‌ها کاسته نشده بود و حدود 50 هزار رشته قنات در کشور همچنان فعال بودند باز قادر نبودند که آب مورد نیاز امروز شرب و بهداشت و کشاورزی را تأمین کنند. جمعیت کشور در70 سال پیش حدود 20 میلیون نفر بوده از این رو قنات‌ها و چشمه‌های موجود همراه با روان‌آب‌های سطحی قادر بودند تا آب مورد نیاز جمعیت را تأمین کنند. اما حال که جمعیت کشور به بیش از  80 میلیون نفر رسیده، سبک زندگی تغییر کرده، سطح رفاه افزایش یافته، بهداشت و استانداردهای زندگی ارتقا یافته و سطح زیر کشت محصولات کشاورزی افزایش داشته و مصرف آب هم بیشتر شده است. به همین جهت  قنات‌ها دیگر  به تنهایی نمی‌توانند مشکلات فعلی مدیریتی آب را حل کنند.اصولاً چالش‌های فراروی آب کشور چند وجهی هستند و یک مؤلفه به تنهایی نمی‌تواند در رفع چالش‌ها مؤثر واقع شود، بلکه باید تمام مؤلفه‌ها طی یک برنامه درازمدت و با همکاری بین بخشی دیده شود. در این راستا می‌توان گفت چنانچه احیا و مرمت قنات‌های کوهستانی و نیمه کوهستانی در دستور کار قرار گیرد و به آنها بهای بیشتری داده شود، آنها قادر خواهند بود تا حدی در رفع چالش های فراروی مدیریت منابع آب کشور نقش‌آفرین باشند اما نمی‌توانند حلال تمام مشکلات آب کشور باشند.
 پس شما به احیای قنوات امیدوار هستید. حال این پرسش مطرح می‌شود وضعیت کنونی آب‌های زیرزمینی این قابلیت را دارد که بتوانیم شاهد آبدهی دوباره قنوات باشیم؟
بله من کاملاً به احیای قنوات کوهستانی و نیمه کوهستانی کشور امیدوارم. چنانچه صرفاً یک درصد از بودجه‌ای که در کشور صرف سدسازی شده است در امر توسعه، بازسازی، مرمت و استحکام بخشی قنوات صرف می‌شد، تحول شگرفی در آنها ایجاد شده بود و قطعاً آبدهی آنان بسیار بالاتر از رقم فعلی بود.
متأسفانه در نیم قرن اخیر و در مقام مقایسه با سازه‌های آبی مدرن، نه تنها به این سازه‌های ارزشمند زیرزمینی که با زحمات وصف ناپذیر نیاکان‌مان و در کمال اخلاص و با هدف مقدس عرضه آب به مردم حفر شده است کمتر توجه شده،  بلکه در موارد متعددی حریم آنان را نیز مورد تجاوز قرار دادیم. گرچه در شرایط فعلی به علت افت سطح آب زیرزمینی در تعدادی از دشت‌ها، امکان کمتری برای احیای قنات‌های دشتی وجود دارد ولی این موضوع در مورد قنات‌های کوهستانی و نیمه کوهستانی و قنات‌هایی که آب خود را از گسل‌ها تأمین می‌کنند صدق نمی‌کند. علت آن‌آست که ذخایر آب زیرزمینی نواحی کوهستانی و دامنه‌های ورودی دشت‌ها، معمولاً تابع بارندگی است و آبخوان‌های آنها هر سال پر و خالی می‌شوند. بنابراین شانس ادامه حیات قنات‌ها در این نواحی بالاتر است. شاهد موضوع نیز وجود تعداد قابل توجهی از قنوات فعال در نواحی کوهستانی و نیمه کوهستانی کشور است. بنابراین چنانچه قنوات این مناطق در دستور کار بازسازی و مرمت قرار گیرند نتیجه مطلوبی عاید کشور خواهد شد. خلاصه آنکه باید اولویت را بر مرمت، لایروبی، پیشکارکنی و بازسازی قنوات کوهستانی، نیمه کوهستانی و قنوات دامنه دشت‌ها و همچنین قنات‌های گسلی معطوف کرد. این اقدامات همراه با فرهنگ سازی در زمینه نشر ارزش‌های مادی و معنوی قنوات قطعاً نتیجه‌بخش بوده و دستاوردهای آن حتی در کوتاه مدت ملموس خواهد بود.
با توجه به خشکسالی‌های اخیر و کاهش شدید نزولات آسمانی در همه استان‌ها شاهد تنش آبی هستیم. این مسائل لزوم احیای قنوات را دوچندان کرده است. در این زمینه در سال‌های اخیر چه اقداماتی انجام شده است؟
از نظر قانونی وزارت جهاد کشاورزی مسئولیت احیا و بازسازی قنوات‌ها را برعهده دارد و متناسب با اعتباراتی که در اختیار مراکز کشاورزی استان‌ها  قرار می‌دهد اقدامات هم در این زمینه  انجام می‌شود. خوشبختانه در 40 سال گذشته در زمینه مرمت و لایروبی قنوات، بسترسازی بسیار خوبی در بخش‌های دولتی و خصوصی شکل گرفته و سازوکارهای لازم ایجاد شده است. بنابراین حیف است که با اختصاص منابع محدود به قنوات، به صورت کامل از ظرفیت و توان این بخش‌ها در امر احیا و بازسازی قنوات استفاده نشود.
ظرفیت ایجاد شده به گونه‌ای است که این سازمان‌ها قادر هستند چندین برابر بودجه سالانه‌ای را که در این زمینه اختصاص می‌یابد جذب کرده و قنوات بیشتری را تحت پوشش خدمات خود  قرار دهند. خوشبختانه وزارت جهاد کشاورزی در استان‌های قنات‌خیز از نیروی فنی لازم برای مدیریت و برنامه‌ریزی و از پیمانکاران و نیروی انسانی مجرب برای اجرای طرح‌های مرمت و لایروبی بهره‌مند است. از این رو می‌توانند به کمک کشاورزان و بهره‌برداران قنات هم افزایی معجزه‌آسایی را شکل داده و قنات‌های بیشتری را آباد کنند. البته این امر مستلزم تأمین منابع مالی لازم است که امیدواریم با تمهیداتی که در دولت جدید اتخاذ شده این موضوع  به منصه ظهور درآید.
با توجه به اینکه ما در بین  34 کشوری هستیم که از سازه‌های قنات استفاده می‌کنند و به عنوان مبدع این سازه مطرح هستیم، چه عواملی باعث شد در یک برهه زمانی اهمیت قنات‌ها را نادیده بگیریم؟
قنات سازه‌ای است که حاصل و عصاره ابداع، خلاقیت، دانش و تجربه نیاکان‌مان است. تجاربی که در طول قرن‌ها خود را اصلاح کرده و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده‌اند، تا شکل و شمایل قنات امروز از آن خارج شده است. قنات را می‌توان مظهر سازگاری انسان با محیط زیست خود دانست. سازه ای که در طول چند هزار سال، زندگی و ادامه حیات انسان‌ها را در دل مناطق خشک و نیمه خشک دنیا تضمین کرده و تمدنی را تحت عنوان تمدن کاریزی بنا نهاده است؛سازه‌ای که از ابعاد شگرف مادی و معنوی برخوردار است. آنچه مسلم است قنات در طول هزاران سال در نواحی خشک و نیمه خشک گسترش و تکامل یافته، آب ساکنان این سرزمین‌ها را تأمین کرده و موجب ایجاد یا تقویت سکونتگاه‌ها، آبادی‌ها و حتی شهرها شده است. از دهه 20 شمسی به بعد که ایران با فناوری جدید حفر چاه و استحصال آب زیرزمینی از طریق پمپ آشنا شد، دوران بی‌توجهی به قنوات آغاز شد و هرچه بیشتر از چاه‌های ژرف برای تأمین آب جوامع استفاده شد به همان نسبت قنات‌ها هم از مدار بهره‌برداری خارج شدند تا جایی که امروز شاهد هستیم تعداد قنات‌های فعال کشور به حداقل رسیده است.
علت استفاده از چاه ژرف و پمپ آن بود که این روش استخراج آب در مقایسه با قنات اولاً کم هزینه‌تر و ثانیاً سریع‌تر بود.از این رو طبیعی بود که این روش جدید و کم هزینه مورد توجه سرمایه گذاران و کشاورزان قرار گرفته و بتدریج جای قنات را بگیرد. البته در آن زمان مطالعات لازم در مورد آبخوان‌ها صورت نگرفته بود و بعضی آب‌های زیرزمینی را به عنوان یک منبع نامحدود تصور می‌کردند و بر این باور نبودند که بهره‌برداری مستمر از آبخوان توسط چاه عمیق روزگاری موجب افت سطح آب آبخوان و در نتیجه خشک شدن قنوات می‌شود. حال که دانش عمومی در این زمینه افزایش یافته و همگان بر تعامل قنات با محیط زیست آشنا شده‌اند جای آن دارد تا بقیه قنوات فعال و نیمه فعال کشور مورد توجه واقع شده و بازسازی و مرمت آنها به جد در دستور کار قرار گیرد.البته عوامل دیگری چون وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی، تغییر اقلیم، هزینه‌های گزاف مرمت و احیا، از دست دادن خبرگان و مقنیان مجرب و تجاوز به حریم قنات‌ها نیز در نادیده گرفتن قنات‌ها مؤثر بوده‌اند.
 در حال حاضر از لحاظ استفاده از قنات‌ها چه جایگاهی در میان دیگر کشور‌ها داریم؟
گرچه قنات‌های بزرگ و مهمی را از دست داده‌ایم ولی خوشبختانه هنوز هم ایران رتبه اول را از نظر برخورداری از قنات‌های فعال در بین کشورهای دارای قنات به خود اختصاص داده است. بر اساس آمار منتشر شده از ناحیه شرکت مدیریت منابع آب ایران، کشور ایران از 37 هزار رشته قنات فعال و نیمه فعال بهره‌مند است. این تعداد رشته قنات از جمع قنوات فعال موجود در کشورهای قنات خیز دنیا یعنی قنات‌های واقع در کشورهای افغانستان، پاکستان، عمان، جمهوری‌آذربایجان، چین، الجزایر و عمان بیشتر است. مهم‌تر آنکه تمامی این کشورها اذعان دارند که بخش قابل توجهی از فناوری و دانش فنی و همچنین میراث مادی و معنوی قنات متعلق به ایران است. اقدامات ایران در زمینه ارزشگذاری قنوات به عنوان الگو در سطح جهان مطرح است. بنابراین هر اقدام الگویی که در کشور انجام دهیم به بهبود وضع قنوات دنیا کمک می‌کند.
حدود 20 سال پیش مجمع عمومی یونسکو به خاطر برخورداری ایران از دانش و فناوری قنات و میراث مادی و معنوی مرتبط با آن و همچنین بهره‌مندی کشور از تعداد قابل توجهی قنات فعال در حوزه کشاورزی، با ایجاد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در یزد موافقت کرد. این مرکز تاکنون خدمات متنوعی را در زمینه آموزش، پژوهش، انتقال فناوری و انتشار مقالات و کتب مختلف در سطح بین‌المللی و ملی ارائه کرده و همچنان رسالت نشر ارزش‌های مادی و معنوی قنات و برگزاری رویدادهای آموزشی مختلف را برای کشورهای مختلف دنیا در دستور کار دارد.
با توجه به دستور اخیر رئیس جمهور مبنی بر تشکیل ستاد احیای قنوات در خراسان جنوبی آیا می‌توان امیدوار بود این موضوع در دیگر استان‌ها نیز مورد توجه قرار گیرد؟ در واقع می‌توان این امید را داشت که با اجرای این طرح دوباره به دوران شکوفایی قنوات بازگردیم؟
همان‌گونه که اشاره کردم هزینه‌های مرمت، لایروبی و بازسازی قنوات بسیار زیاد است به گونه‌ای که تأمین آن توسط کشاورزان و بهره‌برداران قنوات که  درآمد محدودی دارند ممکن نیست. در واقع احیای قنوات بدون کمک دولت ممکن نیست. البته تاکنون هر ساله از ناحیه دولت و مجلس کمک‌هایی برای احیای قنوات شده ولی کافی نبوده است. اگر این کمک‌ها و حمایت‌های دولتی وجود نداشتند تعداد بیشتری از قنوات کشور خشکیده بودند. به همین دلیل است که بنده در جای‌جای این مصاحبه به همراهی و کمک دولت تأکید دارم. دستور اخیر رئیس جمهور بارقه امیدی در دل صاحبان قنات و قنات‌دوستان ایجاد کرده که امیدواریم جامه‌عمل پوشیده و ابتکار ایشان مبنی بر ایجاد ستاد احیای قنوات استان خراسان جنوبی به سایر استان‌های کشور نیز تسری پیدا کند. توجه داشته باشیم کشاورزانی که معاش آنها مبتنی بر قنات است عمدتاً در زمره بخش محروم جامعه جای دارند که انتظار می‌رود با توجه به سیاست دولت مبنی بر محرومیت‌زدایی مورد حمایت قرار گیرند و قنات‌های آنها با مساعدت مجلس و دولت، آباد شود. آبادی قنات یعنی تعامل بهتر با طبیعت، یعنی تولید بیشتر و خوداتکایی و بالاخره یعنی محرومیت‌زدایی.

ایران زمین - هر چند ابداع قنات‌ها به‌عنوان یکی از کارآمد‌ترین سیستم‌های تأمین آب در جهان به نام ایرانیان ثبت شده اما ما در سال‌های اخیر آن‌طور که باید بهره لازم را از این سازهای با ارزش نبرده‌ایم. سازه‌ای که در حال حاضر 34 کشور دیگر از آن برای تأمین بخشی از آب مورد نیاز کشاورزی و آشامیدنی خود استفاده می‌کند، در کشور خودمان کمتر مورد توجه قرار گرفته وعده‌ای تصور می‌کنند کارآیی خود را از دست داده است اما آن طور که کارشناسان حوزه آب می‌گویند واقعیت این است که هنوز هم قنات‌ها هستند که می‌توان با احیای آنها از بحران‌های ناشی از خشکسالی عبور کرد. نکته‌ای که کارشناسان بر آن تأکید دارند این است که احیای قنات‌های کل کشور با اعتباری کمتر از اعتبار ایجاد یک سد امکان‌پذیر است و مسئولان اگر به‌دنبال راهی برای عبور از تنش‌های آبی هستند باید احیای قنات‌ها را در رأس برنامه‌های مدیریت آبی کشور قرار دهند.
طبق آمار ایران با دارا بودن حدود 60 هزار رشته قنات می‌تواند سالانه بیش از 7 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی را بدون مصرف انرژی الکتریکی یا سوخت فسیلی و پیامدهای زیست‌محیطی در اختیار بخش کشاورزی قرار دهد. همین موضوع سبب شده در سال‌های اخیر مسئولان بر احیای قنوات بخصوص در استان‌هایی که با خشکسالی روبه‌رو هستند تأکید کنند. در این میان خراسان جنوبی که با داشتن ۶ هزار و ۳۰ رشته قنات ثبت شده و شناسنامه‌دار بیشترین تعداد قنات‌های کشور را به خود اختصاص داده هم حال و روز خوشی ندارد و کم توجهی به این سازه‌های با ارزش سبب شده تعداد زیادی از آنها مسدود و از زنجیره تأمین آب خارج شوند. البته اهمیت این سازه‌های تاریخی و نقش آنها در کاستن از تبعات خشکسالی به حدی بوده که باعث شده رئیس‌جمهور در سفر اخیر خود به خراسان جنوبی دستور تشکیل ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات استان را صادر کند و از مسئولان این استان بخواهد برای احیای قنوات از تمام توان دستگاه‌های اجرایی استفاده کنند.
نگاه ملی به قنوات خراسان جنوبی
«محمد فرهادی» معاون استاندار خراسان جنوبی با اشاره به اهمیت احیای قنات‌های استان خواستار نگاه ملی به این موضوع شد و به «ایران» گفت: در پی دستور رئیس‌جمهور ستاد احیا، بازسازی و مدیریت قنوات در استان راه‌اندازی شده اما ما زمانی در احیا و بازسازی قنوات موفق عمل خواهیم کرد که اعتبارات ویژه از محل ردیف‌های ملی به این موضوع اختصاص پیدا کند.
وی با اشاره به اهمیت و جایگاه قنات در خراسان جنوبی گفت: می‌طلبد با هم‌افزایی مثبت بین دستگاهی در این زمینه که به دستور ویژه رئیس‌جمهور شکل گرفته است، قدم‌های بزرگی برداریم. اگرچه متولی اصلی قنات، جهاد کشاورزی است اما با توجه به چند بعدی بودن این موضوع، لازم است همه دستگاه‌های متولی همچون منابع طبیعی و آبخیزداری، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، تأمین اجتماعی، آموزش فنی و حرفه‌ای به این مقوله ورود کنند.
فرهادی با تأکید بر اینکه ما در این ستاد به‌دنبال کار عملیاتی هستیم و تلاش خواهیم کرد در چند ماه آینده اقدامات جدی در زمینه مرمت قنوات آغاز شود، خاطرنشان کرد: با توجه به اهمیت احیای قنوات در روستاهای حاشیه مرز در راستای تأمین آب و ماندگاری جمعیت در این مناطق در نظر داریم بخشی از اعتبارات مرز و مسائل امنیتی استان را به مرمت قنوات اختصاص دهیم. البته مشارکت مردم در مرمت قنوات مهم است و هرچه مالکان در مرمت، حفاظت و صیانت از قنوات نقش پررنگ‌تری داشته باشند زودتر به هدف اصلی ستاد خواهیم رسید. همچنین باید حریم آبی و ساختمان قنوات برای جلوگیری از تخریب در ساخت و سازها به همه دستگاه‌های اجرایی و عمرانی ارسال شود.
30 درصد از قنوات مورد تعهد جهاد کشاورزی مرمت شد
«اکبر محمدی»، مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی هم در این زمینه به «ایران» گفت: امسال حدود ۳۰ درصد از قنوات مورد تعهد جهاد کشاورزی یعنی ۲۵ کیلومتر به‌صورت دیون توسط پیمانکاران ذیصلاح، بازسازی و مرمت شده است.
محمدی با تأکید بر اینکه اعتبارات مصوب استان نسبت به سال قبل چهار برابر افزایش پیدا کرد، اظهار داشت: اعتبار مورد نیاز برای بازسازی حدود ۹۳۵ کیلومتر از قنوات استان در برنامه توسعه هفتم، هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان است که تخصیص آن بسیار مهم است. درست است اعتبارات مصوب شده افزایش چشمگیری داشته اما این اعتبارات در قالب اوراق اسناد خزانه است و همین موضوع کار را سخت کرده است. چنانچه اعتبارات تخصیصی، نقدی باشد اثربخشی فراوانی دارد و با توجه به توان ضعیف مقنی‌های استان، نیاز به اعتبارات نقدی بیشتری است.
مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی با تأکید بر اینکه کاهش آبدهی قنوات به معنای مرگ قنوات نیست، افزود: در سال‌جاری ۳۰ تا ۱۰۰ درصد کاهش آبدهی در قنوات استان خراسان جنوبی را شاهد بودیم که این افت آبدهی به‌دلیل خشکسالی‌های متعدد و طولانی‌مدت و هوابین بودن قنوات است اما می‌دانیم پس از بارندگی مجدد دبی قنات افزایش می‌یابد و همین موضع ما را به احیای کامل قنوات امیدوار‌تر می‌کند.
وی ادامه داد: در مجموع ۶ هزار و ۹۴۷ رشته قنات در خراسان جنوبی وجود دارد که حدود پنج هزار و ۳۰۰ رشته قنات در سامانه قنوات ثبت شده است. از این تعداد تاکنون بیش از سه هزار و ۵۱۷ رشته قنات حداقل در یک فاز عملیات احیا و مرمت در آنها صورت گرفته که حدود هزار و ۷۲ کیلومتر را شامل می‌شود.