ققنوس کویر

سعید افروغ
گزارش نویس
پنجم دی ماه 18 سال قبل وقتی نور آفتاب صبحگاه بر ویرانه‌های بم تابید و آن حجم از آوار و خرابی را نمایان کرد چه کسی فکر می‌کرد دوباره ارگ و شهر بم همچون ققنوسی سر از خاک و خاکستر بردارد و زنده شود.
امروز پنجم دی سالروز زلزله خانمان برانداز بم است. زلزله‌ای که هنوز هیچ شهروند بمی نتوانسته فراموش کند، واقعه‌ای تلخ و دردناک که در ذهن جمعی شهر و البته خاطره جمعی ایرانیان زنده است. شبی که زمین با صدای ترسناکی ‌لرزید و غرش ‌کرد و دقایقی بعد شهر مثل قبرستانی متروک ساکت شد.
امروز، دوباره هم کلاه فرنگی ارگ سر به آسمان ساییده هم نخل‌ها دست به دعا برداشته‌اند و هم مردمان شهر اگرچه دردمند با داغی که در دل دارند همچنان سربلند در کویر ایستاده‌اند.
ارگی که بود، ارگی که هست
ارگ بم یکی از مراکز مهم تمدن شهری در ایران است که طی عمر دیرپای خود که به چند سده پیش از میلاد مسیح بازمی گردد، هیچ گاه برای همیشه نمرده و هر بار پس از مرگ، نواخوان و مسحورکننده سر از خاکستر بلند کرده است.
در زلزله سال 82 بخش‌های زیادی از ارگ فروریخت و پس از ثبت همزمان «بم و منظر فرهنگی آن» در فهرست میراث جهانی و فهرست میراث جهانی در معرض خطر، مطالعات و پژوهش‌های متعدد داخلی و خارجی برای نجات آن و دیگر آثار تاریخی محدوده منظر فرهنگی بم آغاز شد.
«بم و منظر فرهنگی آن» شش ماه پس از زلزله و در 17 تیر 83 به‌عنوان هفتمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. وسعت منظر فرهنگی بم 23 هزار هکتار است و شاخص‌ترین اثر تاریخی آن ارگ بم با وسعت حدود 20 هکتار و مهم‌ترین اثر فرهنگی و اجتماعی آن نیز باغشهر، تمدن قناتی و دیگر ویژگی‌های هویتی بم است.
محسن قاسمی مدیر پایگاه جهانی بم در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: «همزمــــان با اقدامات پژوهشی و مطالعاتــی در ارگ بـــم، اقـــدامات عملیاتی و عمرانی برای آواربرداری و بازسازی کالبدی ارگ نیز آغاز شد و با مجموع فعالیت‌های مرمتی و پژوهشی که توسط کارشناسان ایرانی و خارجی انجام گرفت، در سال 91 این اثر جهانی از فهرست میراث در معرض خطر خارج شد.»
 به‌گفته قاسمی اکنون بیش از 90درصد از مرمت و بازسازی قسمت‌هایی که مد نظر کارشناسان یونسکو بوده به سرانجام رسیده و البته بنا به‌نظر همین کارشناسان و با هدف ثبت رویداد زلزله در تاریخ ارگ بم و آگاهی آیندگان، بخش‌هایی دیگر از ارگ نباید بازسازی شود.»
وی با اشاره به زحمات و عزم جدی کارشناسان داخلی پایگاه و حدود 150 کارگر فعال در پروژه نجات بخشی ارگ بم و توضیح اینکه فاز اول خانه سیستانی را آلمانی‌ها طی شش سال انجام دادند و فاز دوم با تکیه بر توان داخلی در طول هفت ماه انجام شد، می‌گوید: «امسال در سالگرد زلزله، آماده رونمایی از عمارت دروازه دوم و برج بزرگ و زیبای فرمانده ‌قشون هستیم و در ادامه عملیات مرمتی ارگ، بازسازی مدرسه میرزانعیم و خانه میراکبر، اصطبل حکومتی، اجرای حصار غربی حاکم‌نشین و مرمت یخدان و همچنین راه‌اندازی موزه تاریخ و باستان‌شناسی با همکاری شهرداری در دستور کار قرار گرفته‌ است و نورپردازی ارگ نیز تا پایان امسال کامل می‌شود. بازسازی فرنگی یکی از مهم‌ترین اقدامات انجام شده در یک و نیم سال گذشته بود که هم موجب خوشحالی مردم بم شد و هم سیمای ارگ بم را کاملتر و به آنچه که قبل از زلزله بود نزدیکتر کرد.»
کوچه‌های خاکی جوان‌ترین کهن‌شهر
هنوز که در شهر راه می‌روی با گذشت بیش از 18 سال از زلزله سهمگین، کوچه‌های خاکی نظرت را جلب می‌کند، کوچه‌هایی که روزی پر از خانه‌های کاهگلی با نخل‌های بلند و برافراشته بودند؛ سه هزار کوچه خاکی کم نیست. هرکدام از این کوچه‌ها به تو یادآوری می‌کند که این شهر زلزله‌ای ویرانگر را پشت سر گذاشته.
«علاوه بر ارگ تاریخی، بازسازی شهر بم نیز آغاز شده است. پس از زلزله در مجموع 28 هزار واحد مسکونی و هفت هزار واحد تجاری بازسازی شده. با این همه مردم بم هنوز با مشکلاتی از جمله کوچه‌های خاکی و... دست و پنجه نرم می‌کنند.» این را هادی شهسوارپور فرماندار بم می‌گوید: «به دلیل اینکه پایان بازسازی بم زود اعلام شد و روند تخصیص اعتبارات ملی متوقف شد، بمِ امروز علاوه بر اینکه یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است، جوان ترین و ایمن‌ترین شهر کشور در مقابل زلزله نیز است. زلزله بم باعث شد سازمان مدیریت بحران شکل بگیرد و بسیاری از آیین‌نامه‌های فنی ساختمان تغییر کند که این در واقع از نتایج مثبت این واقعه تلخ در سطح ملی بود که البته بمی‌ها بهای سنگینی برای آن دادند.»
 شهسوارپور ضمن برشمردن برخی از ظرفیت‌های بسیار خوب بمِ امروز در زمینه‌های گردشگری، صنعتی، معدنی، کشاورزی، ارتباطی و منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید، از سرمایه‌گذاران می‌خواهد بم را به‌عنوان یکی از مقاصد سرمایه‌گذاری خود انتخاب کنند.
علاوه بر فرماندار، موضوع کوچه‌های خاکی شهر را کریم غضنفرآبادی رئیس شورای شهر بم نیز مطرح می‌کند: «با گشت و‌گذاری کوتاه در محلات بم این موضوع را که یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های شهروندان بمی است به وضوح می‌بینید. تعداد کوچه‌های خاکی بم 3 هزار تاست که این کوچه‌ها باید در فرایند بازسازی با درنظرگرفتن اعتبارات ملی آسفالت می‌شد تا شهروندان آسیب دیده‌ بمی حداقل درگیر گرد و خاک و محیط نامناسب بهداشتی نباشند. آسفالت کردن این تعداد کوچه در توان شهرداری بم نیست و این مشکل باید با نگاه ویژه مسئولان کشوری خصوصاً وزارتخانه راه و شهرسازی برطرف شود.»
هویت؛ حلقه مفقوده بازسازی بم
 شهر بم دوباره ساخته شده. شاید اگر کسی بم را پیش از زلزله ندیده باشد نتواند تصور کند چه بر سر مردم این شهر آمده و بر آنها چه گذشته است اما در بازسازی شهر تا چه اندازه هویت و پیشینه فرهنگی شهر مورد توجه بوده است؟
محمد‌جواد رحیم‌نژاد، فعال فرهنگی اجتماعی در این باره می‌گوید: «بازیابی نکردن هویتی و فرهنگی و نبود مطالعات و بررسی‌های جامع اجتماعی در بم از جمله حلقه‌های مفقوده بازسازی در این شهر است. با وجود اینکه مسأله هویت در کنار استحکام و مشارکت از محورهای اصلی بازسازی بم بود، اما در بازسازی شهر تقریباً هیچ ردی از آن نمی‌بینیم. متأسفانه مسأله هویت تاریخی، معماری و فرهنگی بم در این بازسازی کمتر دیده شده و این موضوع یعنی آسیب‌های جدی واردشده به هویت شهری، در 18 سالگی زلزله کاملاً قابل لمس است.»
 به‌گفته او احیای بمِ فرهنگی، بررسی و پایش مداوم مسائل اجتماعی و ارائه راهکارهایی برای رفع آسیب‌های اجتماعی باید این روزها در دستور کار و هدف تمام فعالان مردمی، مسئولان دولتی و سازمان‌های مردم نهاد باشد تا امیدوار باشیم کاستی ایجاد شده در بازسازی بم توسط خود بمی‌ها بازسازی شود.
معصـــــومــه کمــــــال‌الدینــــــــی مدرس دانشگاه و نویسنده کتاب «جامعه‌شناسی فاجعه» نیز به همین موضوع اشاره می‌کند. او تعدادی از اعضای خانواده‌اش را هم در زلزله بم از دست داده است: «با توجه به تغییرات جدید و جدی در بافت اجتماعی و شهری بم در سال‌های اخیر باید برنامه‌ریزی‌های جدی شهری هم از سوی مسئولان تعریف شود که در صورت غفلت از آن، تاب‌آوری اجتماعی بم برای بحران‌های مختلف و احتمالی در آینده بیش از پیش کاهش می‌یابد.»
18 سال گذشته و زندگی دوباره به بم بازگشته و ارگ بم دوباره سر برآورده و شهر رنگ و بوی تازه‌ای به خود گرفته است. اما کسی در بم نیست که ساعت 28و 5دقیقه صبح جمعه 5دی ماه ۸۲ را با تمام جزئیات لحظه‌‌ به‌‌ لحظه آن فراموش کرده باشد.