محمد معصومیان
گزارش‌نویس
زاگرس شاهد عریانی خود از گیاهان دارویی و خوراکی است که طی سالیان در دامن پرورده؛ دامن پربرکتی که قرن‌هاست مردم ساکن ارتفاعاتش از آن سیراب می‌شوند و روزی می‌گیرند. اما اتفاقی که در ارتفاعات این رشته کوه و در استان‌های ساکن آن مانند کهگیلویه و بویراحمد درحال وقوع است، نگران‌کننده است. آرش نیکخو فعال محیط زیست برداشت‌های بی‌رویه گیاهان دارویی و خوراکی را بی‌رحمانه توصیف می‌کند و می‌گوید: «اگر از عشایر و مردم روستایی که در مناطق مختلف استان کهگیلویه و بویراحمد حضور دارند بپرسید، آنها گواهی می‌دهند که تراکم گیاهان دارویی سال به سال درحال کمتر شدن است و بعضی گونه‌ها در حال انقراض هستند. روزگاری این گیاهان را کنار جاده‌ها و روستاها می‌دیدیم. اما حالا باید بیشترشان را تنها در ارتفاعات ببینیم چون برداشت و تخریب‌ها بسیار زیاد شده است.»
نیکخو با آماری که از سازمان منابع طبیعی و دانشگاه یاسوج گرفته است از 2 هزار و 100 گونه گیاه خوراکی و دارویی در عرصه طبیعی استان می‌گوید که حداقل 470 گونه آن خواص دارویی ثبت شده و پشتوانه تحقیقاتی و علمی در آزمایشگاه دارند: «این یک سرمایه ارزشمند است که روز به روز درحال مصرف است و سیاست و مدیریت مناسبی برای رشد مجدد آنها وجود ندارد. ما 46 گونه گیاه دارویی و گیاهی بومی در استان داریم. سه گونه گیاه کمیاب دنیا را داریم به نام‌های «آنغوزه»، «باریجه» و «گزانگبین» که در ارتفاعات بالای دوهزارمتری رشد می‌کنند و جزو گیاهان کمیاب هستند اما سوء مدیریت و برداشت بی‌رویه باعث شده سطح تراکم این سه گیاه همچون دیگر گیاهان دارویی و خوراکی کم شود.»
نیکخو آتش‌سوزی‌ها، آفرود سواری در ارتفاعات و مناطق کوهستانی همچنین گردشگرانی که با ناآگاهی و نبود اطلاع‌رسانی خیلی از این گیاهان را می‌کنند و با خود می‌برند ازجمله دلایل انقراض این موجودات ارزشمند می‌داند. گردشگرانی که حتی به «لاله واژگون» که از نظر گذشتگان گیاه خوش‌یمنی نیست هم رحم نمی‌کنند و هر کدام یک بغل از آنها را با خود می‌برند: «ما حیوانات وحشی گیاهخوار یا همه چیز خواری داریم که از گیاهان تغذیه می‌کنند. در طبیعت گرمسیری ما یک گیاه خوراکی داریم به نام «ریواس» که همه جا هم هست و خرس و روباه از آن برای تأمین آب بدنشان استفاده می‌کنند. گیاهانی در طبیعت وجود دارند که گراز از آن استفاده می‌کند و به زندگی ادامه می‌دهد و زاد و ولد می‌کند. اگر این گیاه در طبیعت نباشد دیگر گرازی نخواهد بود که غذای گرگ و پلنگ شود و چرخه اکوسیستم به هم می‌ریزد. این گیاهان تنها برای ما نیستند، خزندگان و پرندگان هم از این گیاهان استفاده می‌کنند تا نسل خود را ادامه دهند.»
نیکخو به استناد آمارهایی که سازمان منابع محیط زیست با کمک دانشگاه یاسوج از تراکم گیاهان به دست آورده از انقراض و خطری که طبیعت زاگرس را تهدید می‌کند، حرف می‌زند: «دراستان ما در کوه سیاه شهرستان لنده و چاروسا «بیلهر یا کندل کوهی» منقرض شده است. تراکم گیاه دارویی «بن سرخ» و «موسیر وحشی» 70 درصد نسبت به 10 سال قبل کاهش داشته است. «موسیر وحشی» کوه سیاه یکی از با کیفیت‌ترین موسیرهای طبیعی و وحشی دنیا است.» او از بازار پرسودی حرف می‌زند که درحال جارو کردن عرصه‌های طبیعی از گیاهان گرانبهاست: «متأسفانه افرادی که محلی نیستند با ماشین‌های آفرود از اطراف می‌آیند و به شکل انبوه برداشت می‌کنند. با توجه به شکل‌گیری چنین بازاری، آنها با مبلغ اندکی بخشی از جمعیت محلی‌ را هم به خدمت می‌گیرند و از آنها می‌خواهند در دامنه‌ها برداشت کنند و بعد به صورت گونی در ماشین به شهرهای مختلف بفرستند. بعضی گونه‌های گیاهی دارویی را که 20 میلیون تومان می‌ارزد با یکی، دو میلیون به‌دست می‌آورند.»او از سوداگرانی می‌گوید که از خوزستان به‌وسیله ماشین‌های آفرود از جاده‌های خاکی دیشموک وارد استان می‌شوند و با گونی‌های پر باز می‌گردند: «در نگاه به آینده محیط زیست و تنوع زیستی باید بازنگری کنیم. باید برنامه مدون داشت، نباید به بهانه اشتغالزایی به طبیعت ضربه زد و در اراضی ملی دانه ریخت و کشت کرد و به مردم گفت بروید برداشت کنید. این‌گونه نه اشتغالی می‌ماند نه توسعه‌ای اتفاق می‌افتد و چند سال دیگر همه چیز از بین می‌رود. این اتفاق باید در زمین‌های کشاورزی بیفتد نه منابع طبیعی تا یک کار حسابی اقتصادی باشد و شرکت‌های دانش بنیان هم بیایند در حوزه تخصصی ادامه بدهند.»
امید سجادیان فعال محیط زیست یاسوج، دلایل انقراض برخی گونه‌ها را برداشت بیش از حد آنها می‌داند. درحالی که گیاه درحال گل دادن است و هنوز فرصت تخم‌ریزی و احیای خود را ندارد: «کرفس، آنغوزه، کنگر وحشی، ریزک، آویشن دنایی، هلمه رازیانه، پنیرک و... همه اینها گونه‌هایی هستند که متأسفانه به دلیل برداشت بی‌رویه یا از بین رفته یا درحال از بین رفتن هستند و برنامه‌ خاصی برای احیای این گونه‌ها نیست درحالی که می‌شود بعضی از این گونه‌ها را در جنگل کاشت تا مردم بهره‌برداری کنند اما برنامه‌ای نیست و این کار هم به صورت شغل کاذب در آمده است.» آنطور که سجادیان می‌گوید کار به جایی رسیده است که اگر بفهمند در کوه‌ها یک گونه گیاهی مانند «جاشیر»، «بیلهر» و «قارچ» هست گروه‌های زیادی با ماشین وارد عرصه‌های طبیعی و جنگلی می‌شوند و تا جایی که می‌توانند برداشت می‌کنند و حتی یکدانه را هم نمی‌گذارند که بعداً بتواند بذر بدهد تا برای سال‌های آینده برداشت کنند. این رفت و آمدهای گروهی همچنین باعث پاکوب شدن عرصه‌های طبیعی، آتش‌سوزی‌های غیرعمد و ناامن شدن مناطق مرتفع برای حیوانات و جانوران می‌شود: «الان در شهر یاسوج چهارراه سبزی‌فروشان آزادانه این گیاهان را می‌فروشند و آنقدر استقبال زیاد است که تا ساعت 10 شب مشغولند.» بسیاری از مردم محلی به‌خاطر غذاهای سنتی از این گیاهان استفاده می‌کنند و این تقاضای بالا باعث به وجود آمدن بازار پرسودی شده است.
سجادیان پیشنهاد می‌دهد که با آموزش به مردم می‌توان بعضی از این گونه‌ها را در زمین‌های کشاورزی یا باغ ها کاشت و به فروش رساند تا به منابع طبیعی آسیب نرسد: «حالا این گیاهان به همه جا برده می‌شود. حتی در استان‌های همجوار هم بعضی گونه‌ها منقرض شده‌اند چون به همه استان‌ها رفته‌اند و کنده‌ شده اند. برای مقابله با این وضعیت که آینده خطرناکی را ترسیم می‌کند هم برنامه و هم برخورد و هم آموزش برای رسیدن به یک درآمد پایدار مؤثر خواهد بود.»
رضا سعادت منش فعال محیط زیست که ساکن لرستان است بهترین راه برای اصلاح این وضعیت را در مرحله اول توانمندسازی جوامع محلی و در مرحله دوم ایجاد مشاغل مکمل و مشاغل جایگزین می‌داند. او فشارهای اقتصادی و بیکاری را از دلایل این وضعیت می‌داند: «تب گسترده‌ای بین مردم برای خرید‌و‌فروش و مصرف گیاهان دارویی به‌وجود آمده که این هم تأثیر به‌سزایی دارد. بویژه اینکه در شبکه‌های اجتماعی بازار پر زرق و برقی برای مردم به‌وجود آمده که آنها را به مصرف بیشتر تشویق می‌کند.»
او سازمان منابع طبیعی کشور را در خط مقدم اصلاح این وضعیت می‌داند، سازمانی که از نظر او در میان شانه خالی کردن سازمان‌های دیگر باید با ایجاد پروژه‌های مختلف مردم را از این روند خارج و به سمت کارهای دیگر سوق دهد: «قیمت‌هایی که هر روز بالاتر می‌رود وسوسه کننده است. گیاهانی مثل «سریش»، «پای قاضی» و «قارچ» بیشترین آمار تخریب را دارند. «کنگر»، «موسیر» و «سیر وحشی» هم به‌شدت تحت تخریب هستند. ما زمانی در لرستان عرصه‌های وسیع موسیر را شاهد بودیم که دیگر یا نمی‌بینیم یا خیلی کم می‌بینیم.» او معتقد است تا زمانی که مردم محلی را درک نکنیم و به فکر یک اقدام ملی برای بهتر شدن معیشت آنها نباشیم اوضاع بدتر خواهد شد.