مریم طالشی
گزارش نویس
آسمان آبی شده؟ یک ماه از عید گذشته و هنوز هوا مثل نوروز پاک است؟ کوه را می‌شود از پنجره خانه دید؟ همه اینها هست و البته کرونا هم. اصلاً به نظر می‌رسد خودش این کار را کرده؛ ویروسی که آدم‌ها را خانه‌نشین کرد و در عوض اجازه داد طبیعت چند صباحی نفس بکشد. بعضی‌ها حتی معتقدند این انتقام طبیعت از ماست؛ از انسانی که همه چیز را برای خود می‌خواهد و در راه رسیدن به خواسته‌های بی‌حد و حصرش به دیگر موجودات کره خاکی رحم نمی‌کند. اما آیا کرونا به‌راستی به نفع طبیعت تمام شده است؟ آیا می‌شود به اثراتی که دیده می‌شود دل‌ خوش کرد یا بهتر است آن را مقطعی بدانیم؟
دکتر اسماعیل کهرم، بوم شناس و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی به این سؤال پاسخ می‌دهد: «شرایط ایجاد شده به خاطر شیوع کرونا قطعاً روی محیط‌زیست تأثیر دارد که باید دید مثبت است یا منفی. از یک طرف مردم در خانه مانده‌اند و تعدی به محیط زیست کمتر شده است. به عنوان مثال امسال گیاهان دارویی را از دامنه دماوند نکندند و در نتیجه خاک تخریب نشد. این درحالی است که هرساله خسارت زیادی به آن وارد می‌شد چون ریشه، ساقه و برگ گیاه، خاک را حفاظت می‌کند. ولی از آن طرف وقتی تردد به محیط‌های طبیعی کم می‌شود، تعداد محیطبان‌ها هم کم می‌شود و افرادی در پی سوء استفاده برمی‌آیند. من تصویری دریافت کردم که فردی دو قوچ را شکار کرده و سرشان را بریده بود و روی سنگ گذاشته بود و با خونشان روی سنگ نوشته بود کرونا. اما چیزی که می‌توانم بگویم این است که مثل هر معادله دیگر الان خیلی زود است که بیاییم و این سودها و ضررها را کنار هم بگذاریم و نتیجه بگیریم و تصمیم‌گیری کنیم. شاید یکی دو سال دیگر بتوانیم برگردیم و تأثیر کرونا را ببینیم. آنچه درحال حاضر مشاهده می‌شود این است که کرونا از نظر زیست محیطی فواید زیادی داشته. البته متأسفانه انسان‌های زیادی از بین رفته‌اند و جان انسان مهم‌ترین چیزی است که در دنیا وجود دارد.»
کهرم ادامه می‌دهد: «درحال حاضر ما شاهد کاهش گازهای گلخانه‌ای هستیم. جهان تصمیم گرفته بود سطح تولید گازهای گلخانه‌ای را به سال 2000 برگرداند یعنی 20 سال پیش اما الان به خاطر کرونا به 1990 برگشته، یعنی 10 سال قبل از آنچه مطلوب و ایده‌آل بود. 30 میلیون بشکه نفت در روز کمتر تولید می‌شود و کمترهم سوزانده می‌شود.
شبکه جهانی حفظ محیط زیست اعلام کرده بود که در اثر آسیبی که به لایه اوزون وارد شده بود، 700گونه گیاهی و جانوری که پیش‌بینی شده بود امسال نابود شوند، در امان خواهند بود. ما 5 هزار و 200 گونه دوزیست داریم که در اثر گرما دارند نابود می‌شوند. به عنوان مثال پوست قورباغه‌ها باید مرطوب باشد اما بر اثر گرما قارچی روی پوستشان ایجاد می‌شود که باعث ترک خوردن و خونریزی و در نهایت مرگ این دوزیستان می‌شود. حالا یک سوم دوزیستانی که قرار بود نابود شوند، دیگر از بین نمی‌روند. همچنین هزاران انسانی را که به خاطر لایه اوزون و در اثر سرطان پوست قرار بود از بین بروند هم باید به این لیست اضافه کرد. به نظر من اگر 10 سال دیگر به این روزها برگردیم، می‌بینیم که کرونا منافع زیادی برای کره زمین داشته است.»
عقیل جاسمیان، فعال حقوق محیط زیست هم در این باره حرف‌های جالب توجهی دارد: «ما تخریب‌کننده‌ها و آلوده‌کننده‌های محیط زیست را به دو بخش مردمی و دولتی تقسیم می‌کنیم و مردم هم به دو بخش مردمی که فعالیت‌های عادی دارند و مردمی که فعالیت تولیدی و صنعتی تقسیم می‌شوند. در شرایط کرونا و محدودیت تردد و سفر به خارج شهرها خصوصاً در ایام نوروز که می‌توانست اثر تخریب کننده‌ای روی محیط زیست در پیک سفر داشته باشد، طبیعت توانست اندکی نفس بکشد و اینجا نقش تخریب مردم عادی کمتر شد. قبلاً هم البته بیشتر سفرها در طبیعت نبوده و ما بحث‌های آلودگی را داشتیم مثل رها کردن زباله که آلودگی منظر به همراه داشت و همچنین بحث ترافیک که آلودگی صوتی بود و این‌ها خیلی کاهش داشته و شاهد خلوت شدن شهرها و صاف شدن هوا بودیم هرچند که در تهران روزهای اول با وجود عدم تردد بسیاری خودروها، باز هم شاهد آلودگی هوا بودیم که آن را هم گفتند به خاطر فعالیت‌های صنعتی کارخانه‌های اطراف بوده.
ولی یادمان نرود که با گرم شدن هوا و کاهش صبر و حوصله مردم برای در خانه ماندن و با توجه به اینکه ما هیچ برنامه جامعی نداریم که بخواهیم بوسیله آن و از طریق رسانه‌ها مردم را سرگرم کنیم، آنها خواه ناخواه وارد مرحله پیک دوم سفر می‌شوند. ما در کشورمان دو پیک سفر بهاره و تابستانه داریم و اولین تعطیلاتی که پیش رو داریم، بیشترین پیک سفر را به همراه خواهد داشت مگر اینکه بین شهرها محدودیت تردد بگذارند که البته امیدوارم این کار را بکنند.
نمونه سفرهایی که می‌توانست در ایام نوروز روی طبیعت اثر تخریبی بگذارد، سفر به سواحل جنوبی بود که هرساله تعداد زیادی از مردم به آن سمت می‌روند یا منطقه حفاظت شده گهر که قبلاً در ایام نوروز و خصوصاً 13 فروردین جمعیت زیادی وارد آن منطقه می‌شدند و اصلاً نمی‌شد جلوی آنها را گرفت. همچنین در فصل بهار، بحث تخم‌ریزی ماهی‌ها و زادآوری پرندگان و تخم‌گذاری‌شان اهمیت زیادی دارد و همین طور امنیتی که حیوان لازم دارد تا بتواند تولید مثل کند که در سال‌های قبل وضعیت خوبی نداشت. اما با تغییرات آب و هوایی و بارندگی زیاد و ترسالی از یکسو و حضور کمتر مردم در طبیعت از سوی دیگر، حیوانات هم با درک این موضوع به شکل غریزی، تولید مثل بیشتری می‌کنند.»
برای خیلی‌ها حضور حیوانات در داخل محدوده شهرها، نشانی از این بود که کرونا و خانه‌نشینی مردم، عاملی بوده تا حیوانات بیشتر احساس امنیت کنند اما جاسمیان دلیل این مسأله را چیز دیگری می‌داند: «دلیل حضور حیوانات در داخل برخی شهرها و روستاها، به دلیل به هم خوردن زنجیره غذایی آنهاست. وقتی آنها غذای خودشان را در طبیعت پیدا نکنند، خواه ناخواه محدوده تردد خودشان را گسترش می‌دهند و وارد محدوده شهرها و روستاها می‌شوند که این یک مسأله جداگانه است و طی سال‌های گذشته نه اینکه به خاطر عدم حضور مردم در طبیعت باشد.»
این فعال حقوق محیط زیست اینطور ادامه می‌دهد: «با توجه به شرایط کرونا و بخش عمده مردمی که مدت‌هاست به سفر نرفته‌اند و نوروز هم در خانه مانده‌اند، باید دید مسئولان چه برنامه‌ای دارند تا مردم به یکباره وارد پیک سفر نشوند و یا طبیعت را تخریب نکنند.از سوی دیگر بخش غیردولتی که فعالیت صنعتی دارند، فعالیت‌شان محدود شد و همین باعث شد آسیب کمتری به محیط زیست وارد شود که اثرات آن را دیدیم اما با بهتر شدن شرایط و گذشت زمان و نیاز به از سرگیری فعالیت اقتصادی، دوباره شاهد همان تخریب‌ها خواهیم بود و هیچ تغییری در آن به‌وجود نخواهد آمد. مگر اینکه نظارت‌ها شدید شود.
بخش دولتی هم قطعاً در تخریب محیط‌زیست اثرگذار است. در سراسر دنیا شاهد هستیم که رسانه‌ها مردم را بیشترین تخریب‌کنندگان محیط‌زیست جلوه می‌دهند اما به نظر من، بخش عمده‌ای از تخریب محیط‌زیست در سرتاسر دنیا توسط دولت‌ها صورت می‌گیرد، حالا یا با ایجاد بنگاه‌های اقتصادی یا مجوزهایی که می‌دهند و اثرش بیشتر از اثری است که مردم روی محیط زیست می‌گذارند.»
سالها بعد شاید وقتی به این روزها نگاه می‌کنیم، بگوییم بالاخره عاملی ما را مجبور کرد با طبیعت مهربان باشیم. این لطف اجباری البته با تمام شدن شرایط خاص، قطعاً کمرنگ خواهد شد و باز انسان روی هر عرصه طبیعی چنگ می‌اندازد و باز همان روایت همیشگی، اما همین چند نفس هم انگار برای طبیعت غنیمت است.