داوود پنهانی
زلزله‌ای که یازدهم مارس سال 2011 شرق ژاپن را لرزاند، سونامی سهمگینی به‌دنبال داشت که رد ویرانی آن بر پیکر این کشور باقی ماند. این زلزله که در ناحیه توهوکو و در امتداد سواحل اقیانوس آرام روی داد از لحاظ بزرگی، مقام چهارمین زلزله بزرگ دنیا را نصیب خود کرد. خسارات بسیار زیاد ناشی از سونامی نیز در کنار آن باعث شد کشور ژاپن وارد مرحله‌ای بحرانی شود. با این حال سیاست‌ها و برنامه‌های منسجم مدیریت بحران در این کشور بحران خیز که از سال‌ها پیش در دستور کار مدیران و برنامه ریزان این سرزمین قرار گرفته، مانع گسترش این بحران در ژاپن شد. حالا بعد از گذشت 6 سال از آن رویداد تلخ، پس از آنکه کنفرانس جهانی سندی به منظور تدوین سند جهانی برای مقابله با بحران‌های طبیعی نیز در این کشور برگزار شد، توهوکوی ژاپن قرار است اوایل آذرماه میزبان جمعی از مدیران و کارشناسان از سراسر دنیا باشد تا ضمن بررسی تازه‌ترین دستاوردهای جهانی و تعامل متخصصان با یکدیگر، ژاپن نشان دهد که چگونه مراحل بازسازی را طی کرده است. پروفسور یوایچی اونو از استادان برجسته مدیریت بحران ژاپن و استاد دانشگاه توهوکو این رخداد را یکی از رویدادهای مهم بین‌المللی در حوزه مدیریت بحران نام برد که قرار است به منظور پیگیری نحوه اجرای سند جهانی یا همان چارچوب و نقشه جهانی کاهش مخاطرات طبیعی با حضور کارشناسان و مدیران این حوزه از کشورهای مختلف برگزار شود.

پروفسور اونو دوهفته پیش در حاشیه بازدید از مرکز مدیریت بحران تهران در گفت‌و‌گویی، ضمن ارائه توضیحاتی درباره فعالیت‌های صورت گرفته در این کشور برای تقویت مدیریت بحران، راه‌اندازی، تقویت و توسعه سامانه‌های هشدار سریع زلزله را یکی از ضرورت‌های شهرهای لرزه خیز دانست که می‌تواند به کاهش قابل توجه تلفات و خسارت‌های اقتصادی منجر شود و نحوه مقابله با بحران را به طور کامل تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وی بر لزوم رعایت ضوابط ساخت و ساز و پایش دقیق و استخراج آخرین داده‌ها در زمینه وضعیت ساختمان‌های شهر به‌عنوان یکی دیگر از نکات کلیدی در زمینه پیشگیری از بحران نام برد و ضمن اشاره به تجربیات کشور ژاپن یادآور شد که از سال 1981 تاکنون نزدیک به 75 درصد ساختمان‌های ژاپن با رعایت این ضوابط ساخته شده‌اند.
از پروفسور اونو پرسیدم نخستین قدم برای تقویت مدیریت بحران در شهرها چه باید باشد؟ در پاسخ به شناخت مسأله و نقش مهم آمار و اطلاعات اشاره کرد و گفت: مرکز گردآوری اطلاعات بلایای طبیعی در توهوکوی ژاپن به طور مرتب به بررسی تأثیرسوانح مختلف بر اقتصاد کشور می‌پردازد. بدون این مرکز دستیابی به پیشرفت‌های امروز غیر ممکن بود. از طریق این مرکز می‌توان میزان شکنندگی یا توان بازگشت به وضعیت عادی کشور را بعد از وقوع بحران مورد بررسی قرار داد.
اهمیت رسانه در آموزش مدیریت بحران
وی در ادامه به بررسی نقش رسانه‌ها در بحران پرداخت و یادآور شد: ما در کنفرانس‌های مربوط به مدیریت بحران اهمیت زیادی برای رسانه قائل هستیم. در این قسمت نیز حوزه رسانه به دو بخش تقسیم می‌شود. یک بخش آن توسط روزنامه‌های محلی در ایالت سندایی پوشش داده می‌شود و بخش دیگر فعالیت‌های شبکه خبری ملی «ان‌اچ‌کی» را شامل می‌شود.
به گفته وی ارتباط با رسانه‌ها از این نظر که می‌توان از طریق آنها اطلاعات علمی در زمینه مدیریت بحران را به زبان ساده برای عموم منتشر کرد از اهمیت فراوانی برخوردار است.
وی در توضیح بیشتر این ایده افزود: معمولاً رسانه‌ها اطلاعات اضطراری را در موقعیت‌هایی که یک بحران اتفاق می‌افتد، منتشر می‌کنند. این روند طبیعی کار رسانه‌هاست اما در شرایط عادی که خبری از بحران نیست رسانه می‌تواند از فرصت آموزش به مردم استفاده کند و به مردم درباره بحران‌ها آگاهی دهد. بنابراین در شرایط عادی فعالیت‌های رسانه‌ای در بخش آموزش بسیار حائز اهمیت است.
نظارت بر ساخت و ساز
پروفسور اونو در ادامه به تشریح نحوه نظارت بر ساخت و ساز در کشور ژاپن پرداخت و خاطرنشان کرد: دولت و وزارت زیرساخت وظیفه نظارت بر ساخت و سازها را بر عهده دارند. آنها به انجمن‌های مهندسی دستور می‌دهند که روی مقاومت ساختمان‌هایی که ساخته می‌شوند، مطالعه و تحقیق کنند. این انجمن‌ها نیمه دولتی و آژانس‌های تخصصی هستند که کارشان نظارت بر روند ساخت و ساز است. بنابراین کارهای زیادی دولت می‌تواند در بحث نظارت بر ساخت و سازها انجام دهد.
وی در ادامه افزود: کسانی که می‌خواهند ساخت و ساز جدید انجام دهند باید مجوزهایی را از شهرهای خود و انجمن‌های مهندسی دریافت کنند. اگر این مجوزها داده نشود اجازه ساخت و ساز ندارند. اما مشکلی که وجود دارد مربوط به ساختمان‌های قدیمی است.
اهمیت مقاوم سازی
به گفته پروفسور اونو شهرداری‌ها و دولت باید به روند بازسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌های قدیمی در شهرها کمک کنند، وی درباره فعالیت‌های صورت گرفته در تهران در این زمینه گفت:
باید کسانی باشند که با دقت ساختمان‌های تهران را رصد کنند و آمار دقیقی از میزان بافت فرسوده تهران تهیه کنند. از نگاه روزنامه نگاری اگر بخواهیم به قضیه نگاه کنیم، روزنامه نگاران اگر می‌بینند دولت یا شهرداری‌ها خوب عمل نمی‌کنند و خوب رصد نمی‌کنند، درباره این کوتاهی‌ها باید بنویسند. روزنامه نگاران علاوه بر نقد، می‌توانند موارد خوبی که انجام شده است را هم بنویسند و به این روش افراد را تشویق کنند که در بخش بازسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌های فرسوده خود با دولت همکاری کنند.
 

رامین رادنیا
روزنامه نگار
در یک تقسیم‌بندی کلی، حوادث و سوانح به 2 نوع حوادث با منشأ انسانی (انسان ساخت) و حوادث با منشأ طبیعی دسته‌ بندی شده‌اند. به‌عنوان نمونه سیل، زلزله، طوفان، یخبندان و خشکسالی و رانش زمین عمده حوادث طبیعی به شمار می‌آیند و آتش‌سوزی و تصادفات نیز حوادث انسان ساز رایج محسوب می‌شوند. پایتخت در حال حاضر مستعد رویارویی با هر دوحادثه است. از یک سو دشت تهران لرزه خیز و دارای سابقه زلزله و سیل و طوفان است و از سوی دیگر به علت رشد سریع، بی‌قواره و بی‌برنامه دهه‌های گذشته بشدت با مخاطرات انسان ساز مواجه است. یک دسته از این مخاطرات به کاستی‌های ایمنی و مقاومت شبکه شریان‌های حیاتی شهر باز می‌گردد. خطوط انتقال آب، گاز، برق، مخابرات و اخیراً فاضلاب با مشکلاتی چون فرسودگی، اجرای غیر استاندارد و برخوردار نبودن از رینگ مخصوص مواجهند. حادثه سال گذشته ریزش تونل مترو و به‌ دنبال آن انفجار خط گاز در محله شهران در نوع خود شوکی بزرگ به شهرداری تهران و سازمان‌های خدمات رسان و شورای شهر به‌عنوان نهاد قانونگذار و ناظر وارد کرد و آشکار ساخت پایتخت به میزان قابل توجهی از ایمن نبودن شبکه شریان‌های حیاتی رنج می‌برد. در این حادثه ابتدا لایه‌های خاک در زیرزمین به‌دلیل شسته شدن با آب یا حفره‌های طبیعی درست در محل حفاری خط مترو سست می‌شود و ریزش ناگهانی خاک به شکسته شدن خطوط آب، گاز، برق و مخاطرات می‌انجامد. خروج گاز و آتش‌سوزی ادامه می‌یابد و شرکت گاز با تأخیر موفق به توقف جریان گاز در خط لوله می‌شود. اگر این حادثه در ساعات روز و زمان‌های پر تردد رخ داده بود بی‌شک ابعاد تلفات و خسارت ها فاجعه‌ای بزرگ را رقم می‌زد. پس از آن اعلام شد شبکه گاز تهران دست کم به 400 شیر قطع خودکار در نقاط مختلف شهر نیاز دارد تا بلافاصله بعد از هر حادثه‌ جریان گاز متوقف شود. همزمان بخش قابل توجهی از مخاطرات ثابت و سیار و برق منطقه آسیب دید که حتی بر روند عملیات مقابله تأثیرگذار بود؛ درس آن حادثه این بود که نباید از مخاطرات شریان‌های حیاتی غفلت کرد و باید برای ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی آن طرح و برنامه داشت. پیگیری‌ها در این خصوص در نهایت به تصویب اعتباری قابل توجه در جلسه اخیر هیأت دولت منجر شده است که بر اساس آن چندین طرح برای پایداری و کاهش ریسک شبکه شریان‌های حیاتی به اجرا درمی‌آید. گرچه بخشی از مسئولیت‌های اجرای این طرح‌ها بر عهده سازمان‌های خارج از شهرداری است اما نقش شهرداری و شورای شهر به‌عنوان مرجع اصلی مدیریت شهری و دستگاه قانونگذار و ناظر پررنگ است، جذب بموقع این اعتبار و پیشبرد صحیح و کامل این طرح‌ها حرکتی قابل توجه و گامی بلند در مسیر تحقق شهر تاب آور و ایمن به شمار می‌آید تا آنجا که از بروز حوادث ثانویه همچون آتش‌سوزی، قطع ارتباطات سیار و بحران آب آشامیدنی در حادثه‌ای همچون زلزله به میزان قابل توجهی کاسته خواهد شد و پازل شهر مقاوم تا حدی تکمیل می‌شود. تهران کماکان شهری آسیب پذیر در برابر حوادث باقی می‌ماند و طی مسیر باقی مانده نیازمند تدوین مجموعه‌ای از قوانین و مصوبات از شورای شهر، دولت و اجرای صحیح و توأم با نظارت از سوی شهرداری و نهادهای مدیریت شهری است.