الهه اکبرزاده
پژوهشگر

در روز  12 دی 1394، عربستان ۴۷ زندانی را اعدام کرد. در میان این افراد نامی آشنا وجود داشت. روحانی شیعه محبوب عربستانی، شیخ باقر النمر، اعدام شد و صداهای اعتراض از داخل و خارج عربستان و مجامع بین‌المللی در واکنش به دستگیری و محاکمه و اعتصابات او به جایی نرسید تا این اقدام نشانه‌ای باشد بر تقابل راهبردی عربستان و ایران و عزم جزم ریاض برای این رویارویی. اعتراض به این اتفاق در تهران، به تجمع و سپس تعرض به سفارت عربستان انجامید. در پی این اقدام، سفارت عربستان در ایران به کار خود پایان داد. کشورهای بحرین، کویت، قطر، سودان و امارات هم در اعتراض به این اتفاق روابط دیپلماتیک خود را با تهران قطع کردند. بجز قطر که چندی بعد تحت فشار عربستان قرار گرفت و رو سوی ایران کرد، بقیه این کشورها در طول شش سال گذشته با ایران رابطه رسمی نداشتند.

دشمنی در روز روشن
روابط ایران و عربستان سعودی تقریباً در هیچ زمانی از تاریخ صدساله‌اش دوستانه و تعاملی نبود. چندان دشوار نیست که حدس بزنیم کیفیت رابطه سیاسی جمهوری اسلامی ایران و کشوری که اساساً بر پایه اتحاد استراتژیک بنیانگذارش و رئیس‌جمهور امریکا شکل گرفته و تثبیت شده می‌تواند چگونه باشد، اما سطح تنش‌ها در زمستان 1394 (2016) و سال‌های پس‌ از آن به بالاترین حد خود رسید و علاوه‌ بر قطع روابط دیپلماتیک، منجر به برقراری روابطی شد که آشکارا خصمانه بود. آن سال‌ها عمده توجه‌ها معطوف به رژیم صهیونیستی - به‌عنوان اصلی‌ترین مخالف توافق هسته‌ای ایران و طرف‌های غربی- بود، اما سعودی‌ها هم به‌هیچ‌وجه از سنگ‌اندازی در مسیر توافق خودداری نکردند. عربستان ادعا می‌کرد ایران شایسته این توافق نیست و برجام مماشات‌کردنی بی‌فایده است که به ایران فرصت خطرناک‌ترشدن می‌دهد. تقابل ایران و عربستان در دوره ریاست‌جمهوری ترامپ و با ولیعهدی بن سلمان به‌مراتب تشدید شد. عربستان روز به‌ روز اتحاد نظامی خود را با امریکا و رژیم صهیونیستی تقویت کرد و طوری در اردوگاه غرب جا‌ گرفت که انگار دیگر هیچ‌گاه قصد کاهش تنش‌ها با ایران را ندارد. در این مدت عربستان متحد اصلی دولت امریکا در اِعمال سیاست فشار حداکثری بر ایران بود، همزمان تشت رسوایی سعودی‌ها در برقراری روابط غیررسمی با اسرائیل هم از بام افتاد و چندی پیش که بحرین به پیمان ابراهیم پیوست دیگر کسی شک نکرد که چراغ سبز قضیه را ریاض نشان داده بود.

 در جست‌وجوی آرامش
در چند سال اخیر، امارات متحده عربی هم به‌وضوح تلاش کرد در تحولات منطقه نقش فعالی داشته باشد و مستقیماً در جنگ سوریه و یمن دخالت کرد. امارات از جمله کشورهایی است که نامش، هم در میان ائتلاف ضدتروریستی و در جنگ با داعش ثبت شده و هم متهم به حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی است! شرایط این کشور اما کمی با سایر کشورهای عربی منطقه متفاوت است؛ عمده درآمد امارات از صنعت گردشگری، تجارت و شهرت این کشور به امنیت و توسعه‌یافتگی است. به همین جهت، ناامنی برای این کشور ضربه‌ای به‌مراتب بزرگتر و مخرب‌تر از سایر کشورهاست. کما اینکه حملات موشکی و پهپادی حوثی‌های یمن در اوایل سال جدید میلادی به شهرت ابوظبی به‌عنوان منطقه توریستی امنی که میان آشفتگی‌های غرب آسیا از تلاطم‌ها در امان مانده لطمه زد. از این‌ رو امارات رفته‌رفته تلاش می‌کند از درگیری‌های پرهزینه در سطح منطقه‌ای بپرهیزد و در جهت کسب منافعش با همسایگان تعامل کند. در همین راستا شیخ طحنون، مشاور امنیت ملی امارات، پاییز سال گذشته به ایران آمد. این سفر اولین سفر یک مقام ارشد اماراتی به ایران پس از قطع روابط دیپلماتیک در سال ۲۰۱۶ بود. آقای رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، در دیدار با شیخ طحنون، تقویت روابط با کشورهای منطقه را از اولویت‌های اصلی سیاست خارجی دولت خود دانست و گفت: ایران از توسعه روابط با امارات استقبال می‌کند. چندی پیش امارات اعلام کرد رویکرد تقابلی با ایران چیزی نیست که ابوظبی از آن حمایت کند، در تداوم همین رویکرد بود که خبرگزاری دولتی امارات گزارش داد سیف محمد الذابی را به‌عنوان سفیر امارات در ایران، به تهران می‌فرستد تا به پیشبرد روابط دوجانبه برای دستیابی به منافع مشترک دو همسایه و منطقه کمک کند. آمارها می‌گویند، تجارت بین ایران و امارات در سال ۲۰۱۷ در اوج بود و پس از آن اگرچه کاهش یافت اما هرگز قطع نشد، لذا به نظر می‌‌رسد ادامه روابط اقتصادی می‌تواند زمینه مشترکی را برای همکاری میان ایران و امارات ایجاد کند.


بازگشت به سفارتخانه‌ها
چند روز پیش سفیر جدید کویت هم پس از شش سال به ایران آمد و استوارنامه‌اش را به حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، تحویل داد. کمی قبل‌تر و پیش از آنکه عراق شدیداً درگیر منازعات حزبی خودش بشود هم، این کشور میزبان گفت‌وگوها بین ایران و عربستان سعودی بود و طرفین، پس از سال‌ها تقابل در دیپلماسی رسمی و غیررسمی، بر سر مسائلی گفت‌وگو کردند. چشم‌انداز روابط دو کشور در این سال‌ها نشانی از تنش‌زدایی نداشت تا آن وقت که، به قول رسانه‌های عربی، عربستان از میزان و شکل حمایت امریکا در مهار ایران ناامید شد. اختلافات ناشی از مسائل ایدئولوژیک و بنیادی موضوع این مذاکرات نیستند و راه‌حل این مسائل - اگر اساساً چاره‌ای داشته باشند - فراتر از بازگشایی سفارتخانه‌ها و برقراری روابط دیپلماتیک است، اما دو طرف برای حل اختلافات در سطح مسائل روز پای میز مذاکره آمده‌اند.
عربستان برای تنوع‌بخشی به اقتصاد خود و کاهش وابستگی به نفت می‌خواهد الگوی جدیدی از مشارکت و رقابت منطقه‌ای را تنظیم کند. نمونه‌های دیگری از تغییر رویکرد سران سعودی در پایان‌دادن به حصر قطر و آغاز گفت‌وگوهای ریاض - آنکارا نیز مشاهده شد. برنامه‌های پرهزینه ریاض برای توسعه تجارت و توریسم نیازمند ثبات است و عربستان، دست‌کم از تجربه محدودیت‌های خودش و متحدانش در پاسخگویی  حملات به تأسیسات نفتی آرامکو، به‌خوبی دریافته که خودش باید امنیت‌اش را تأمین کند، بدون اتکای همه‌جانبه به امریکا.
خروج امریکا از افغانستان و برخی محدودیت‌هایی ‌که کنگره در فروش سلاح به ریاض اعمال می‌کند، همگی عربستان را به این نتیجه رسانده که باید از حجم تنش‌زایی‌ها در منطقه بکاهد و حالا، در حالی‌ که از جنگ داخلی سوریه طرفی نبسته و در باتلاق جنگ با حوثی‌های یمن فرو رفته، به مسیر تعامل با ایران برگشته است. ائتلاف عربی به رهبری عربستان سعودی از سال ۲۰۱۵ در درگیری یمن دخالت کرد و آتش‌بیار معرکه شد، اما جنگ طولانی منجر به افزایش هزینه‌های نظامی عربستان در میدان نبرد شده و مهم‌تر آنکه هیچ عایدی هم برای عربستان نداشته است. عربستان، ناامید از حذف حوثی‌ها از آینده سیاسی یمن، به گفت‌وگوی مستقیم با ایران رو آورده و از این مذاکرات خاتمه جنگ یمن را امید دارد. ایران همواره راه پایان‌یافتن جنگ را مذاکره با انصارالله و گفت‌وگوهای فراگیر یمنی - یمنی دانسته اما این مذاکرات نتیجه‌بخش باشند یا نه، از سرگیری روابط و تمایل کشورهای همسایه خلیج فارس به تعامل با ایران خودش اتفاق مهمی است.

ایران؛ اصلی‌ترین بازیگر منطقه
​​​​​​​ایران کشوری پهناور است با جمعیت قابل توجه و ظرفیت‌های فراوان و البته جغرافیای راهبردی. تعامل با ایران برای همه کشورهای منطقه موضوع مهمی است، کما اینکه اتحاد یا تقابل با ایران هر یک تبعات قابل‌ توجهی دارند، بویژه حالا که طرح‌های اجماع منطقه‌ای علیه ایران یکی پس از دیگری شکست می‌خورند و مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب دوباره در جریان است. تجربه این چند سال ثابت کرده ایران - با یا بدون توافق هسته‌ای - همچنان بازیگری جدی در تأمین امنیت منطقه است. بنابراین رقبا حتی برای مقابله با ایران باید به‌دنبال گفت‌وگو و یافتن زمینه‌های مشترک برای روابط حسن‌همجواری باشند که گفته‌اند اگر برای خانه همسایه‌ات چراغی آرزو کنی، حوالی خانه تو نیز روشن خواهد بود.