هادی حق شناس
استاد دانشگاه و تحلیلگر اقتصادی
شاید بتوان گفت مهم‌ترین نکته‌ای که این روزها اقتصاد ایران به آن نیاز دارد، آرامش در تصمیم گیری‌ها است. به‌طور معمول به‌هردلیلی وقتی که اقتصاد دچار مشکل می‌شود یا اصطلاحاً دچار بحران می‌گردد که نماد آن نوسانات شدید قیمت است، تصمیمات خلق الساعه فراوانی گرفته می‌شود؛ دقیقاً مثل بلاهای طبیعی.
شاید طبق روال طبیعی ما برای کاهش میزان خسارت سیل، زلزله یا آتش‌سوزی‌ها نیاز به یک واحد هزینه داشته باشیم، اما چنین کاری را انجام نمی‌دهیم و پس از آمدن بلاهای طبیعی سیل، زلزله و آتش‌سوزی چندین برابر آن هزینه می‌کنیم. آنچه که در خصوص بلاهای طبیعی رفتار می‌کنیم در اقتصاد همچنین رفتار و فعالیتی را انجام می‌دهیم و همین امر باعث می‌شود کار به روال عادی انجام نشود، شاید یکی از پرچالش‌ترین متغیرهای اقتصاد ایران در سه دهه گذشته نرخ ارز باشد. همه می‌دانند که مشکل چیست، راه حل آن مشخص است و عوارض عدم تصمیم‌گیری هم مشخص است، اما برای آن تصمیم مناسبی اتخاذ نمی‌شود. در تمام سه دهه گذشته همواره بازار به‌دنبال یک نرخ ارز بوده است و دولت‌ها به‌دنبال یک نرخ دیگری بوده‌اند. هدف دولت‌ها این بوده که کالا با قیمت ارزان به دست مصرف کننده برسد ولی هیچگاه این موضوع تحقق کامل پیدا نکرده است.
این یک اصل مهم در اقتصاد و ادبیات اقتصادی ایران است و آن اینکه تورم و نرخ تورم بر اساس نرخ ارز بازار آزاد شکل می‌گیرد نه بر اساس قیمت سهمیه‌ای و دولتی.
در سه دهه گذشته میلیاردها دلار بانک مرکزی با نیت خیر و اینکه می‌خواهد نرخ دلار را تثبیت کند، به بازار تزریق کرده است ولی اصطلاحاً در نهایت هم چوب خورده است و هم پیاز را. بر این اساس نه تنها نرخ ارز تثبیت نشده، تورم هم بر اساس نرخ ارز دولتی شکل نگرفته است. در این میان، عده‌ای سودجو و دلال، دسترسی به ارز دولتی پیدا کردند، از رانت بهره بردند و از مزیت کالاهای وارداتی با نرخ ارز دولتی استفاده کردند و در نهایت تورم هم سیر صعودی پیدا کرده است. غلط یا درست امروز قیمت برخی از اجناس بر اساس نوسانات قیمت دلار تعیین می‌شود یا متأثر از قیمت دلار است. انتظارات تورمی که دلار ایجاد کرده بخشی از مشکلات متغیرهای کلان اقتصادی و سیاست‌های کلان اقتصادی است. مردم بدرستی می‌گویند که یارانه در حد یک دلار دریافت می‌کنند در حالی که چند سال گذشته ارزش یارانه آنها خیلی بیش از یک دلار بوده است؛ این جمله و جملاتی از این دست که در جامعه مطرح می‌شود، تورم انتظاری ایجاد می‌کند و دستمزدها را در بخش خصوصی افزایش می‌دهد.
بنابراین شاید بتوان گفت یکی دیگر از اولویت‌های روز اقتصادی ایران این است که یکسان‌سازی نرخ ارز را انجام دهد. گرچه ممکن است که گفته شود  در شرایط فعلی این کار امکانپذیر است و باید اقتصاد در یک شرایط نرمال قرار گیرد ولی نباید یادمان برود که در شرایط نرمال دوباره ادله‌های دیگری ذکر می‌شود. اتفاقاً امروز که محدودیت ارز به‌دلیل تحریم‌های ظالمانه وجود دارد، شاید یکسان‌سازی نرخ ارز مهم‌ترین کاری است که این روزها سیاستگذاران می‌توانند دنبال کنند. نکته دیگر اینکه اگر بپذیریم که در شرایط جنگ اقتصادی هستیم، آنگاه الزام‌های جنگ اقتصادی را می‌پذیریم؛ از مهم‌ترین الزامات جنگ اقتصادی این است که نظام تجاری ایران متناسب با این امر شکل بگیرد؛ یعنی واردات و صادرات و اینکه منشأ ارز از کجا باشد یا اینکه وارد کنندگان و صادرکنندگان همان پروتکل‌هایی را اجرا کنند که در یک شرایط عادی اجرا می‌کردند، باید تغییر کند. بعد‌از موضوع یکسان‌سازی نرخ ارز و پذیرش شرایط جنگ اقتصادی باید به‌سمت تحول در نظام بازرگانی برویم.
نکته دیگری که این روزها توجه به آن ضرورت دارد، تولید است. در ایران نزدیک به هزار شهرک صنعتی وجود دارد که تقریباً 70 درصد اشتغال کشور در کارگاه‌های یک تا 4 نفره است. توجه به بنگاه‌های اقتصادی و صنعتی از منظر کاهش مقررات، کاهش بوروکراسی‌های اداری و عدم مداخله در نظام بازرگانی آنها می‌تواند یک اولویت مهم باشد.
اقتصاد ایران به لحاظ بزرگی جزو 20 کشور بزرگ جهان است و از نظر ظرفیت منابع زیرزمینی، روی زمینی و جغرافیایی (به‌لحاظ نقشه جغرافیایی) موقعیت بی‌نظیری در دنیا دارد. از این‌رو اقتصاد ایران به غیر از آنکه در چهارراه کریدورهای هوایی واقع شده می‌تواند در حمل‌ونقل دریایی و ترانزیت به جایگاه خوبی برسد که متأسفانه از این ظرفیت بخوبی استفاده نشده است. ما کمتر منافع مشترک با کشورها ایجاد کردیم. ما همیشه به‌کشورهای همسایه سود یک جانبه رساندیم، بدون آنکه معادل آن سود ببریم. ما از همسایه‌ها منافع مشترک که منجر به ایجاد پیوند اقتصادی مشترک باشد نمی‌بریم، مگر آنکه آنها نیازمند همکاری ما باشند.
اعتقاد دارم اگر به بخش‌هایی که عمدتاً بر می‌گردد به تجارت خارجی ایران توجه شود نتیجه‌اش این می‌شود که تولید داخل کشور تقویت شود. ما در بخش کشاورزی، صنعت و خدمات ظرفیت بالقوه قابل توجهی داریم ولی چرخ این سه بخش زمانی به حرکت می‌افتد که بخش بازرگانی کشور روان باشد؛ بخش بازرگانی ما نیازمند تجارت آسان است.
البته همه بر این امر واقف هستند که نظام بانکی و تجاری به‌خاطر تحریم‌های ظالمانه دچار اخلال شده است ولی اگر بتوانیم بخش بازرگانی خارجی کشور و همچنین تولید را متناسب با تحریم‌ها تغییر دهیم و به آن آرایش جدیدی دهیم، عبور از این مرحله کار خیلی سخت و طاقت فرسایی نخواهد بود.

سهیلا یادگاری
خبرنگار
وزیر راه و شهرسازی گفت: جلسه مشترک ایرلاین‌ها با رئیس سازمان هواپیمایی قرار است روز دوشنبه (امروز) برگزار ‌شود و نتیجه نهایی اعلام خواهد شد اما ما به هیچ وجه افزایش حداکثری قیمت‌ها را نمی‌پذیریم.
یک مقام سازمان هواپیمایی کشوری نیز در گفت‌وگو با «ایران» گفت: افزایش قیمت بلیت فعلاً منتفی است. قرار است امروز نشستی بین سازمان هواپیمایی و ایرلاین‌ها برگزار شود اگر در این نشست شرکت‌ها با لغو افزایش قیمت‌ها مخالفت کنند احتمالاً افزایش حداقلی نرخ بلیت از اول آبان‌ماه اعمال شود. با شیوع کرونا و لغو سفرها، تعداد پروازهای داخلی و خارجی در ایران مانند بسیاری کشورهای دیگر کاهش یافت. اما بعد از کاهش محدودیت‌های کرونایی و از سرگیری فعالیت‌ها، پروازها هم به روال عادی برگشت و تقریباً بیشتر پروازها با ظرفیت کامل انجام می‌شود. حتی بسیاری مسافران نسبت به پرواز با ظرفیت کامل معترض هستند اما شرکت‌ها کاهش ظرفیت مسافر را نمی‌پذیرند و این اقدام را به ضرر خود می‌دانند. با افزایش تعداد مبتلایان به کرونا، ستاد ملی کرونا هفته گذشته در دستورالعملی جدید به ایرلاین‌ها اعلام کرد که از اول آبان‌ماه پروازهای داخلی باید با 60 درصد ظرفیت انجام شود و در هر پرواز 40 درصد ظرفیت هواپیما خالی باشد. همزمان با ابلاغ این دستورالعمل به ایرلاین‌ها، انجمن شرکت‌های هوایی بلافاصله در بیانیه‌ای از اعمال نرخ‌های جدید بلیت پروازهای داخلی از اول آبان خبر داد. بر اساس نرخنامه جدید این شرکت، متوسط قیمت بلیت پروازهای داخلی 80 درصد افزایش خواهد یافت. همزمان با این اطلاعیه، رئیس سازمان هواپیمایی در واکنش به افزایش قیمت بلیت گفت که این سازمان نقشی در این افزایش قیمت نداشته است. همان موقع، مقصود اسعدی سامانی، دبیر انجمن شرکت‌های هوایی به «ایران» گفت که بر اساس قانون تعیین نرخ بلیت هواپیما آزاد و خارج از حیطه مسئولیت دولت است.
اعلام مخالفت دولت
اما محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی به نرخنامه جدید انجمن شرکت‌های هواپیمایی که در آن قیمت بلیت هواپیما ٨٠ درصد گران شده است، واکنش نشان داد و تأکید کرد «افزایش قیمت اعلام شده از سوی انجمن شرکت‌های هواپیمایی معتبر نیست و قیمت‌های جدید که قرار بود از اول آبان ماه اعمال شود، لغو شده است.» اسلامی گفت: جلسه مشترک ایرلاین‌ها با رئیس سازمان هواپیمایی فردا (امروز) برگزار می‌شود و نتیجه نهایی اعلام خواهد شد اما ما به هیچ وجه افزایش قیمت را نمی‌پذیریم. قبلاً در ستاد ملی مبارزه با کرونا مصوب شد تا دو ردیف آخر هواپیما با احتمال وجود بیمار کرونایی خالی بماند تا اگر بیماری در حال پرواز سوار هواپیما بود به ردیف آخر هدایت شود. با نگرانی آقای نمکی، وزیر بهداشت و مطالبه مردم تفاهم شد تا مسافران به صورت یک درمیان در هواپیما بنشینند. اسلامی گفت: در پی این مصوبه، ایرلاین‌ها نرخ‌ها را افزایش دادند که به هیچ وجه مورد قبول نیست و ما هیچ گونه افزایش قیمتی را به بهانه تشخیص فردی قبول نخواهیم کرد. وضعیت ایرلاین‌ها با یکدیگر متفاوت است و باید درخواست آنها کارشناسی و بررسی شود.
پیش از اظهارات وزیر راه و شهرسازی، مقصود اسعدی سامانی دبیر انجمن شرکت‌های هوایی گفته بود عدم افزایش قیمت بلیت هواپیما از اول آبان ماه منوط به لغو مصوبه ستاد ملی کرونا برای فاصله‌گذاری در داخل هواپیماست. اما تورج دهقانی زنگنه، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری تأکید کرده است «از ابتدای آبان باید فاصله‌‌گذاری اجتماعی در نظر گرفته ‌‌‌شده رعایت شود و در این زمینه، سازمان هواپیمایی کشوری روی این موضوع نظارت کامل خواهد داشت.»
پروازهای خارجی
براساس اعلام انجمن شرکت‌های هوایی، افزایش قیمت بلیت برای پروازهای داخلی است و شامل پروازهای خارجی نمی‌شود. البته از زمان شیوع کرونا و کاهش فعالیت ایرلاین‌ها، بسیاری از ایرلاین‌های داخلی و خارجی اجازه پرواز ندارند. به همین دلیل نرخ بلیت پروازهای خارجی در این مدت افزایش داشته است. بر اساس قانون بلیت پروازهای خارجی مشمول نرخ‌گذاری نیست و عرضه و تقاضا قیمت را تعیین می‌کند. با توجه به محدودیت فعالیت ایرلاین‌ها در پروازهای خارجی، اکنون پروازهای خارجی در کشور به صورت محدود توسط چند شرکت داخلی و خارجی انجام می‌شود که همین موضوع باعث شده در برخی مسیرهای نزدیک هم افزایش قیمت‌ها چند برابری باشد.
بیشترین شکایت از پروازهای ترکیه
بیشترین مسیر پروازی خارجی در ایران، پرواز به ترکیه است که از زمان شیوع کرونا پروازهای بین دو کشور قطع شد و از تیرماه با اینکه دو کشور چندبار از برقراری پروازها خبر دادند اما این پروازها در حال حاضر به صورت بسیار محدود انجام می‌شود. در حال حاضر پرواز به ترکیه توسط ایرلاین‌های داخلی فقط توسط 2 ایرلاین انجام می‌شود. قیمت بلیت این ایرلاین‌ها تا 2 هفته پیش حدود یک میلیون و 200 هزار تومان بود اما در روزهای اخیر این قیمت افزایش بیش از 7 برابری داشته و پرواز به ترکیه توسط 2 ایرلاین داخلی با قیمت 9.5 تا 11 میلیون تومان انجام می‌شود. هواپیمایی قطر هم پروازهای ایران به ترکیه و بالعکس را انجام می‌دهد اما این پرواز به صورت مستقیم نیست و مسافران مجبورند برای رسیدن به ترکیه توقف چندساعته در قطر داشته باشند. نرخ بلیت این پرواز هم با اینکه مصرف سوخت بیشتری دارد اما از قیمت ایرلاین‌های داخلی کمتر و حدود 8 میلیون و 900 هزار تومان است. البته مسافران از این موضوع هم گله دارند که ایرلاین‌های داخلی پرواز به ترکیه را با ظرفیت کامل انجام می‌دهند.رئیس سازمان هواپیمایی کشوری به پروازهای ترکیه اشاره کرده و گفته «در مورد پرواز به ترکیه، روزانه ۲ پرواز ایران به ترکیه و ۲ پرواز هم ترکیش ایرلاین به ایران پرواز دارد. در این خصوص اگر مذاکرات به نتیجه برسد، هفته آینده تعداد پروازها افزایش پیدا خواهد کرد.»

برش

رایزنی با ایرلاین‌ها

یکی ازمسئولان سازمان هواپیمایی کشوری در گفت‌وگو با «ایران» از نشست مدیران ایرلاین‌ها با مسئولان سازمان هواپیمایی کشوری خبر داد و گفت: نظر سازمان لغو افزایش قیمت بلیت پروازهای داخلی است اما اگر ایرلاین‌ها با آن مخالف بودند باید از اول آبان‌ماه حداقل افزایش قیمت‌ها اعمال شود نه افزایش 80 درصدی. این مقام مسئول گفت: با توجه به اظهارات وزیر راه و شهرسازی، سازمان هواپیمایی به شرکت‌ها اعلام کرده فعلاً حق افزایش قیمت را ندارند. البته قرار بوده که افزایش قیمت‌ها از اول آبان اجرا شود و هنوز انجمن شرکت‌های هوایی این موضوع را به ایرلاین‌ها ابلاغ نکرده است. او در پاسخ به اینکه انجمن اعلام کرده تعیین نرخ بلیت پرواز بر اساس قانون آزاد است، گفت: بله بر اساس قانون نرخ بلیت باید بر اساس عرضه و تقاضا تعیین شود اما در هر صورت، شرکت‌های هوایی نمی‌توانند برخلاف دستورالعمل سازمان هواپیمایی رفتار کنند بنابراین افزایش قیمت بلیت پروازهای داخلی از اول آبان‌ماه فعلاً لغو شده است. این مقام مسئول در سازمان هواپیمایی به این نکته اشاره کرد که با توجه به اینکه بیش از 60 درصد هزینه ایرلاین‌ها ارزی است بنابراین با افزایش نرخ ارز افزایش قیمت بلیت برای شرکت‌ها ضروری است. او افزود: اگر دولت مخالف افزایش قیمت بلیت است باید حمایت‌های دیگر مانند پرداخت تسهیلات از شرکت‌ها به عمل بیاورد. این مسئول سازمان هواپیمایی افزود: تاکنون فقط دو ایرلاین توانسته‌اند وام کرونایی را دریافت کنند چون بانک‌ها برای پرداخت این وام، وثیقه‌های سنگینی در نظر گرفته‌اند که شرکت‌ها نتوانسته‌اند این وثیقه را آماده کنند.