فرصت پنجره جمعیتی هنوز باز است

نرخ رشد جمعیت، یک بار دیگر موضوع مهم و بحث روز محافل کارشناسی شده است. طبق آمارهای ارائه شده هم‌اکنون ساختار جمعیتی کشور وارد مرحله میانسالی شده است و این سؤال مطرح است که آیا فرصت طلایی به‌وجود آمده بسرعت از دست می‌رود. درهمین زمینه پژوهشکده آمار در گزارشی تحلیلی با عنوان «پنجره جمعیتی، مدیریت سرمایه انسانی و رشد اقتصادی پایدار در گام دوم انقلاب اسلامی ایران» زوایا و آثار تغییرات ساختار جمعیتی کشور را مورد بررسی قرار داده است.
٭ ٭ ٭
رهبر انقلاب اسلامی در 22 بهمن سال 1397 به مناسبت چهلمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی و ورود جمهوری اسلامی به فصل جدیدی از حیات خود با صدور «بیانیه گام دوم انقلاب» به تبیین دستاوردهای چهار دهه گذشته پرداخته و توصیه‌های اساسی به‌منظور «جهاد بزرگ برای ساختن ایران اسلامی بزرگ» ارائه فرموده‌اند.
آنچه که در این بیانیه حائز اهمیت است، کلید واژه «جوانان» است و رهبر معظم انقلاب در این خصوص می‌فرمایند: «جمعیت جوان زیر ۴۰ ‌سال که بخش مهمی از آن نتیجه‌ موج جمعیتی ایجاد شده در دهه‌ ۶۰ است، فرصت ارزشمندی برای کشور است. ۳۶ میلیون نفر در سنین میانه‌ ۱۵ و ۴۰ سالگی، نزدیک به ۱۴ میلیون نفر دارای تحصیلات عالی، رتبه‌ دوم جهان در دانش‌آموختگان علوم و مهندسی، اینها ثروت عظیمی برای کشور هستند که هیچ اندوخته‌ مادی با آن مقایسه نمی‌شود».
فرصت طلایی
در حال حاضر جمعیت ایران جمعیتی جوان است و بیش از دو سوم این جمعیت در سن فعالیت و کار به سر می‌برند، در صورتی که از این «پنجره جمعیتی» بهره گرفته ‌شود و متناسب با آن شرایط اشتغال و بهره‌وری ایجاد شود، نه ‌تنها در حال حاضر برخی از مشکلات جمعیتی مرتفع خواهند شد، بلکه از محل تولید و بهره‌وری نیز به رشد اقتصادی کمک خواهد شد.
کشور ما با توجه به پنجره جمعیتی و وفور نسبی نیروی کار، بیش از هرچیزی برای رشد و توسعه نیاز به افزایش بهره‌وری نیروی کار دارد تا از محل سود جمعیتی، بیشترین استفاده را ببرد و تولید ناخالص داخلی را به‌طور فزاینده‌ای رشد دهد.
افت باروری از سال 1365
طی سه دهه گذشته باروری به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرد و با وجود نوسانات باروری، داده‌ها نشانگر کاهش باروری از سال 1365 به بعد است. با توجه به نگرانی‌هایی که ادامه کاهش باروری و عواقب ناشی از آن برای سیاستمداران و اقتصاددانان کشور ایجاد کرده، بررسی علل و زمینه‌های ایجاد‌کننده این کاهش می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های آتی و سیاستگذاری‌های مناسب در جهت جلوگیری از کاهش بیشتر میزان باروری به کار آیند. همچنین افزایش میزان باروری می‌تواند مدت زمان بهره‌مندی از پنجره جمعیتی را افزایش دهد.
پنجره جمعیتی تا 1430 ادامه دارد
طبق بررسی‌های صورت گرفته، فاز پنجره جمعیتی در ایران حدوداً از دهه 1380 آغاز شده و تا حدود دهه 1430 ادامه خواهد یافت.
تغییرات ساختار سنی جمعیت در ایران به‌گونه‌ای رقم خورده که طبق نتایج سرشماری‌های اخیر، بیشترین سهم جمعیت به گروه سنی میانسالان (افراد 30 تا ۶۴ ساله) اختصاص‌یافته است. روند تغییرات هرم سنی و جنسی جمعیت ایران بر اساس گزارش «چشم‌انداز جهان» در مقاطع مختلف گذشته، حال و آینده به‌گونه‌ای تغییر نموده که از ساختار کاملاً جوان قبلی، در حال حاضر به یک ساختار میانسال رسیده و از این ‌پس به سمت ساختار سالخورده تغییر خواهد کرد.
جمعیت در مرحله میانسالی
ترکیب سنی جمعیت کشور به مرحله «میانسالی» رسیده؛ به‌گونه‌ای که طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 139۵، میانه سنی جمعیت به 30 سال، سهم افراد کمتر از 15 سال به 24 درصد، سهم افراد بالای ۶۵ سال به ۶.1 درصد و نسبت افراد بالای ۶۵ سال به افراد کمتر از 15 سال به رقم 25.4 رسیده و درمجموع، تقسیم‌بندی مذکور نشان‌دهنده مرحله میانسالی تغییرات ساختار سنی است.
در همین شرایط، با رسیدن سهم جمعیت مولد یا بالقوه فعال از نظر اقتصادی (سهم افراد 1۵ تا ۶۴ ساله) به میزان‌های حداکثری خود در سال‌های اخیر (۶9.9 درصد کل جمعیت کشور طبق سرشماری 139۵)، پدیده‌ای که آن را «پنجره فرصت جمعیتی» نامیده‌اند در ایران فراهم گردیده، فاز پنجره جمعیتی در ایران حدوداً از سال 1380 آغاز شده و تا حدود سال 1۴30 ادامه خواهد یافت.
 مزایای پنجره جمعیتی
در حال حاضر جمعیت ایران جمعیتی جوان و میانسال است و بیش از دو سوم این جمعیت در سن فعالیت و کار به سر می‌برند جمعیت شناسان پنجره جمعیتی را هدیه جمعیتی می‌نامند، زیرا‌ گذار ساختار سنی و پنجره جمعیتی بستری برای رشد و توسعه اقتصادی کشور محسوب می‌شود، در طول دوره‌ای که پنجره فرصت گشوده می‌شود، هزینه‌های عمومی که در برنامه‌های اجتماعی نظیر آموزش و بهداشت صورت گرفته بود به سمت سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی و زیرساخت‌ها هدایت می‌شود، در سطح خرد نیز خانواده‌ها می‌توانند هزینه‌های جاری را به سمت پس‌انداز و ارتقای استانداردهای زندگی جهت دهند. نظریه پنجره جمعیتی به شکل‌های متفاوتی منجر به بروز فرصت‌ها برای رشد تولید سرانه می‌شود. افزایش درصد جمعیت در سن کار نسبت به‌کل جمعیت، موجب افزایش تولید ناخالص داخلی می‌شود، به‌عبارت‌دیگر افزایش تعداد تولیدکنندگان (جمعیت در سن کار) نسبت به تعداد مصرف‌کنندگان (جمعیت کودکان و نوجوانان و سالمندان) به‌طور طبیعی افزایش تولید سرانه را به‌دنبال دارد.
وضعیت سود جمعیتی در ایران
در نتایج منتشرشده پروژه «حساب‌های ملی انتقالات» که توسط گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران انجام‌شده پروفایل حساب‌های ملی انتقالات ایران برای سال 1390 محاسبه‌شده است. مبنای این محاسبات نظریه دوران زندگی مطرح شده توسط جیمز دوزنبری می‌باشد. محدودیت بودجه در این نظریه به این‌گونه است که مصرف‌کننده می‌تواند درآمد طول زندگی خود را به مصرف در دوره‌های مختلف زندگی اختصاص دهد به اینگونه که در دوران ابتدایی زندگی که مصرف از درآمد بیشتر می‌باشد با استقراض و وام، درآمدهای آینده خود را هزینه نماید، در دوران میانی زندگی که درآمد از مصرف بیشتر است پس‌انداز منفی ابتدای زندگی را جبران نموده و مبلغی را هم برای دوران انتهایی زندگی که مصرف از درآمد بیشتر می‌باشد پس‌انداز نماید. درآمد شغلی از حدود سن 16 سالگی آغاز می‌شود و در حدود سن ۴۴ سالگی به حداکثر میزان خود می‌رسد.
تفاضل بین درآمد شغلی و مصرف در سنین مختلف نشان می‌دهد که در ایران از حدود 38 تا 48 سالگی این تفاضل مثبت می‌شود و بر همین اساس، قابلیت پس‌انداز در این سنین به وجود می‌آید اما در سایر سنین، این تفاضل منفی است و لذا برآیند درآمد و هزینه این افراد دچار کسری بودجه می‌شود.
رابطه جمعیت با رشد اقتصادی
پنجره و موهبت جمعیتی به دو دلیل موجب ایجاد فرصت‎هایی برای رشد تولید سرانه و رشد اقتصادی می‎شود، اول اینکه با افزایش تولید ملی، نوعی تأثیر خالص ساختار سنی در GDP کل وجود دارد و افزایش جمعیت در سنین فعالیت منجر به افزایش نسبت تولیدکنندگان به مصرف‎کنندگان می‎شود و این شرایط برای رشد تولید سرانه مطلوب است. مورد دوم به مدیریت مصرف که بر اثرات رفتاری ساختار سنی در حال تغییر برمی‌گردد، ارتباط دارد. اثرات رفتاری اشکال مختلفی دارند زیرا در یکسو بدنه در حال رشدی از نیروی کار جوان در ساختار نیروی کار وجود دارد که می‌تواند بهره‌وری و تولید را افزایش دهد و در سوی دیگر، با توجه به الگوی چرخه زندگی، تغییرات ساختار سنی با ایجاد تغییراتی در الگوهای تولید و مصرف منجر به افزایش تولید و پس‌انداز می‌شود.
اقتصاددانان وضعیت تورم جوانی را به‌عنوان «فرصت طلایی» برای رشد اقتصادی در نظر می‌گیرند. این وضعیت که از آن به‌عنوان دوران طلایی جمعیت نیز نام برده می‌شود تا دهه ۱۴۳۰ طول می‌کشد. در این دوران نسبت جمعیت در سنین فعالیت افزایش‌یافته و به حداکثر خود یعنی حدود ۷۰ درصد می‎رسد. در حال حاضر، در کشور 1/69 درصد جمعیت در سنین فعالیت ۶۴-۱۵ سال قرار دارد. برخی از اقتصاددانان، افزایش و تراکم جمعیت را علت اساسی فنون تولیدی و درنتیجه، رشد و پیشرفت اقتصادی می‌دانند.
75 درصد جوانان بچه می‌خواهند
بر اساس طرح پژوهشی که در پژوهشکده آمار ایران انجام شده است، 75 درصد دختران و پسران در آستانه ازدواج تمایل زیادی به فرزند‌آوری دارند و 25 درصد نیز علاقه زیادی به پدر یا مادر شدن ندارند. بر اساس همین گزارش 52٫9 درصد جوانان و 66٫7 درصد زنان هزینه بالای پرورش فرزند و مسائل اقتصادی را مانع فرزندآوری می‌دانند. جهاد دانشگاهی نیز در مطالعه‌ای با عنوان «بررسی میزان تمایل به فرزندآوری و عوامل مرتبط با آن از نگاه مردم شهری و روستایی ایران» نگرانی در مورد تأمین آینده فرزندان جدید و افزایش مشکلات اقتصادی با آوردن فرزند را به‌عنوان دلایل اصلی عدم تمایل به فرزندآوری عنوان نموده است. در مطالعه بسیار جامع دیگری که توسط جهاد دانشگاهی البرز در همه استان‌های کشور انجام شده است فقط 27٫3 درصد خانوارها تمایل به فرزند‌آوری داشتند و حدود 53 درصد پاسخگویان هزینه‌های بالای فرزندان را عامل عدم تمایل خود به پدر یا مادر شدن می‌دانند بنابراین بر اساس نتایج این پژوهش‌ها می‌توان نتیجه گرفت تمایل به فرزندآوری بین جوانان وجود دارد و از مشکلات اصلی در این زمینه، «شرایط اقتصادی» است. لذا با اتخاذ سیاست‌های مناسب جهت بهره‌گیری از پنجره جمعیتی و سود جمعیتی حاصل از آن، علاوه بر بهبود شرایط اقتصادی و افزایش درآمد سرانه خانوارهای کشور در مدت زمان بهره‌مندی از پنجره جمعیتی، می‌توان شرایط را برای کاهش سن ازدواج و افزایش توان اقتصادی خانوارها برای تأمین هزینه داشتن فرزندان بیشتر و افزایش نرخ باروری نیز مهیا کرده که این موضوع نیز به نوبه خود می‌تواند مدت زمان بهره‌مندی از پنجره جمعیتی را نیز افزایش دهد.
در مناطقی از دنیا، از هم‌اکنون برنامه‌ریزی برای جمعیت رو به افزایش سالمندان، به‌عنوان یک اقدام اساسی تلقی می‌شود. جمهوری اسلامی ایران نیز از این امر مستثنی نبوده و در شرایطی که طبق آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 جمعیت سالمندان 60 ساله و بیشتر به 7 میلیون و 414 هزار نفر معادل 9٫3 درصد جمعیت کشور رسیده است، دربند 7 سیاست‌های کلی جمعیت که در خصوص سالمندان تبیین شده لازم است کشور برنامه‌های مشخصی در همین راستا داشته باشد.
با توجه به اینکه نقش ایجابی عامل جمعیت در پیشرفت کشور در فرمایشات رهبر معظم انقلاب که فرمودند: «لازم است برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاست‌های جمعیتی انجام گیرد»، تأکید شده است ضروری است با هماهنگی و تقسیم ‌کار بین ارکان نظام و دستگاه‌های ذیربط در این زمینه، اقدامات لازم با دقت، سرعت و قوت صورت گیرد.