حسین آخانی
استاد دانشگاه تهران

​​​​​​​سیل، ساعت یک بامداد 6 مرداد 1401 را به یکی از کابوس‌های وحشتناک ساکنان و مردمانی تبدیل کرد که برای زیارت یا گذراندن شبی تابستانی به امامزاده داوود در منطقه کوهستانی شمال-غرب تهران رفته بودند. سیل در دقایق اول نیمه شب رخ داد و فقط طی چند دقیقه، فاجعه‌ای بزرگ آفرید. حدود 22 نفر از هموطنانمان جان باختند و خسارت‌های سنگینی به ساختمان‌ها و مغازه‌های مردم وارد شد. مسئولان یکی پس از دیگری به منطقه رفتند و قول دادند موضوع را بررسی و جبران خسارت کنند.

این سیل نباید فاجعه می‌آفرید
وقتی چنین حادثه بزرگی رخ می‌دهد، طبیعی است که دستگاه‌های مسئول به بررسی دلایل حادثه بپردازند. بعد از گذشت سه هفته از این حادثه دو گزارش در دسترس است؛ گزارش نخست توسط کارشناس پژوهشکده خاک و آبخیزداری وابسته به وزارت جهاد کشاورزی در هفت صفحه نگاشته شده است. کل این گزارش 1180 کلمه است و آشکارا فاقد اطلاعات علمی و روش‌شناسی درست برای ریشه‌یابی سیل امامزاده داوود است. تنها نکته بارز این گزارش بررسی اولیه آثار داغ آب سیل در چندین نقطه است که سیل بالایی را نشان نمی‌دهد. این گفته با نظرات مردم محلی تطابق دارد. مردم محلی می‌گفتند که در سیل حتی پل بسیار سست قبل از تونل امامزاده داوود (روبه‌روی شهر‌بازی) تخریب نشد. وجود یک سنگ که در هنگام ساخت آن در کنار رودخانه بود هم گواه این مدعاست. سیلی با دبی بین ۳ تا ۱۲ مترمکعب بر ثانیه در نقاط مختلف، با توجه به ابعاد 5 در 5 متر کانال زیر امامزاده داوود با توان عبور 15 مترمکعب آب در ثانیه نباید منجر به فاجعه می‌شد.
یک دستگاه پراید تبرئه شد؟
در گزارش دیگری که توسط پژوهشکده سوانح طبیعی نوشته شده است به نکته مهمی در خصوص بار رسوبی بالای این سیل به‌عنوان مهم‌ترین ویژگی تخریبی آن اشاره شده است.  در این گزارش در خصوص انسداد کانال آمده است: «به نظر می‌رسد به لحاظ هیدرولیکی، فرضیه تأثیر یک دستگاه خودروی پراید، به تنهایی، در انسداد این مجرا و وقوع این حادثه قرین به صحت نبوده است». نکته مهم دیگر این گزارش اشاره به عمق [ تئوریک ] 18 سانتیمتری سیلاب بارش امامزاده داوود است که به هیچ‌وجه نمی‌توانسته تا این حد خسارت‌زا باشد. در این گزارش بر تأثیر شیب بر افزایش قدرت «کندش خاک و سنگ به‌دلیل فقر پوشش گیاهی» اشاره شده است. ذکر اینکه مسیر فاقد «انرژی شکن» بوده نشان می‌دهد تهیه‌کنندگان اطلاعی از ده‌ها سد آبخیزداری مسیر آبراهه نداشتند. نکته بسیار مهم این گزارش «انسداد بالا دست روستا» و «وارد شدن آب به خیابان‌ها و مغازه‌ها» است. با این حال نویسندگان، با وجود یک چک دم بتنی در 40 متری کانال، به نقش آن در ایجاد این انسداد نپرداخته‌اند. کم اطلاعی تهیه‌کنندگان این گزارش به اندازه‌ای است که بدون اشاره به فعالیت‌های گسترده سازه‌های آبخیزداری در امتداد رودخانه نتیجه می‌گیرد که«اولین و مهم‌ترین قدم مطالعات آبخیزداری، ایجاد پوشش گیاهی مقاوم مانند جنگل‌های بلوط زاگرس در دامنه‌ها، گابیون‌بندی به روش خشکه‌چینی و سنگ و سیمانی برای کاهش انرژی آب روی آبراهه‌های طبیعی است.»
حل معمای غیرعادی بودن سیل امامزاده داوود
در تاریخ 20 مرداد این نگارنده به همراه تیمی متشکل از متخصصان و محققان آبخیزداری و بلایای طبیعی و فعالان آشنا به محیط کوهستان اولین مطالعه میدانی خود را همراه با کارشناسانی از سازمان جغرافیای نیروهای مسلح در منطقه انجام دادیم. بررسی ابتدایی و تهیه عکس و فیلم از مسیر 700 متری از دهانه تونل در امتداد رودخانه نشان داد که حداقل 5 چک دم سنگی-بتنی (یا سنگی-ملاتی) در این فاصله وجود داشته که اولین آنها به طور ناقص شکسته و بقیه نیز یا شکسته یا در رسوب مدفون شده‌اند. وجود رسوب بسیار در کف رودخانه از طرفی و تخریب‌ها و رسوبات فراوان در بیرون کانال و قبل از ورودی تونل این فرضیه را در ما تقویت کرد که اتفاقات مخرب این سیلاب قبل از ورود به تونل رخ داده است، لذا تصمیم گرفتیم در بررسی مجدد برای پاسخ به سؤالات ایجاد شده، کل مسیر رودخانه را بازبینی نماییم.
در تاریخ 28 مرداد، این نگارنده به اتفاق آقای عباس محمدی مجدداً به امامزاده داوود رفتیم. بررسی تخریب‌های رودخانه در 100 متری قبل از تونل بخوبی نشان می‌داد که اتفاقات عجیبی افتاده است و این سیل با خود موادی جابه‌جا کرده است که انرژی تخریبی آن را بشدت بالا برده است (عکس 1). در فاصله 826 متری تونل به اولین سد آبخیزداری برخورد کردیم که به طور کامل در اثر سیل تخریب شده بود (عکس 2). با عبور از این سد، توانستیم 14 سد دیگر را شناسایی کنیم که یکی پس از دیگری به طور کامل یا ناقص تخریب شده بودند. تقریباً نیمی از این سدها سنگی-ملاتی و نیم دیگر گابیونی (خشکه چین‌های پیچیده در کلاف تورهای فلزی) بودند (عکس 3). آخرین مورد مشاهده شده ما در 1700 متری از دهانه تونل مشاهده شد که در منطقه بشدت تخریب شده و پر از قطعات سنگ فرسایشی بود. احتمال اینکه تعدادی از آنها در سیل‌های گذشته به طور ناقص تخریب شده باشند نیز وجود دارد.
در واقع معمای غیرعادی بودن این سیل با مشاهدات ما آشکار شد. تخریب سد اول و رها شدن حجم بالای رسوب و قطعات سنگ و برخورد به سد دوم، سوم و... سبب شده است که جریان سیل به شکل دومینویی غلیظ‌ تر شده و با افزایش اینرسی حرکتی در شیب تند و تنگ‌ دره به طرف پایین حرکت کرده است. آثار باقیمانده درختان و اطلاعات گرفته شده از مردم محلی و هم تصاویر (google earth)  نشان می‌دهد که جریان سیل کلیه درختان مسیر را کنده و به طرف تونل هدایت کرده است.
سیل در آخرین ایستگاه این‌ بار بسیار سنگین به چک دم بتنی قبل از ورود به تونل برخورد کرده است. این مانع محکم سیمانی که یک لوله ضخیم از وسط آن عبور می‌کرده، باعث هدایت آب و رسوبات به کرانه‌های کانال و مغازه‌ها و رستوران‌های بالای امامزاده شده است. در همین منطقه تعدادی خودرو پارک شده بودند که گویا برخی از آنها وارد تونل شده که با انسداد کانال، زنجیره‌ای از اتفاقات وحشتناک منجر به تخریب بقیه ساختمان‌های مجاور و خراب شدن سقف و اطراف تونل و ورود سیل و رسوب به ساختمان‌های پایین‌تر شده است.
مهم‌ترین سندی که دال بر نقش شکستگی سدهای آبخیزداری بر خسارات سیل قبل از ورود به تونل دارد پر بودن بقایای تورهای فلزی گابیون‌ها در ساختمان‌های تخریب شده و بستر کانال بود (عکس 4). یکی از اهالی می‌گفت یک قطعه بزرگ گابیون با کلاف تور فلزی تا آبشار زیر امامزاده رسیده بود.
نتیجه‌گیری
 شواهد جدی نقش دومینووار شکست حاصل از سدهای آبخیزداری و تورهای فلزی گابیون‎ها در تشدید خسارت سیل و ایجاد انسداد تونل امامزاده داوود را نشان می‌دهد. جریان غلیظی پر از رسوب، قطعات بزرگ سنگ و تورهای فلزی گابیون‌ها، همراه با درختان کنده شده با برخورد به چک دم آخر، آب را به کناره‌ها هدایت کرده است. حجم آب و رسوب به حدی بوده که خودروهایی از همین محل وارد کانال شده و با ورود به تونل به انسداد آن و تخریب‌های بیشتر کمک کرده است.
آنچه برای من جای سؤال است اینکه چرا با وجود شواهد محکم و آثار غیرقابل انکار تخریب اغلب سد‌های آبخیزداری، در دو گزارش در دسترس (پژوهشکده خاک و آبخیزداری و پژوهشکده سوانح طبیعی) کوچک ترین اشاره‌ای به آنها نشده است؟
این نگارنده که سیل 1380 پارک ملی گلستان- یکی از پر تلفات‌ترین سیل‌های نیم‌قرن اخیر ایران - را بررسی کرده است، به شواهد محکمی دال بر نقش تخریب دو سد آبخیزداری در تشدید ویرانگری سیل و تبدیل آن به فاجعه داشته و بارها در رسانه‌ها در مورد آن نوشته و گفته‌ام. اخیراً هم مدارک مهمی دریافت کردیم که سیل سال 1400 در روستای شهید آباد آوج قزوین نیز بواسطه شکسته شدن بند آبخیزداری تشدید و منجر به کشته شدن هموطنانی در آن روستا شده است. گزارشات متعدد دیگری نیز توسط مردم از دیگر سیل‌های اخیر به من رسیده که به محض راستی آزمایی آنها را در اختیار مسئولان قرار خواهم داد.
آنچه مسلم است، مسئولان منابع‌ طبیعی بیش از همه از تخریب این سدها در سیل آگاهند ولی به نظر می‌رسد که عامدانه در حال پنهان‌کاری حقایق‌اند. تبلیغات خارج از واقعیت در مورد نقش مثبت آبخیزداری سازه‌ای در کنترل سیلاب و رسوب به حدی است که هر بار سیلی رخ می‌دهد، اعتبارات نجومی - حتی از محل صندوق ذخیره ارزی -در اختیار سازمان منابع طبیعی قرار گرفته  و آنها هم آن را صرف ساخت سازه‌هایی کرده‌اند که سیل امامزاده داوود نشان داد که اثر مثبتی در کاهش خطر سیل نداشته است. تأثیرات منفی این سازه‌ها در ایجاد گالی‌های فرسایشی (ایجاد کانیون یا چاله عمیق) در سیل مزداران نیز در هر سه سدی که مشاهده کردیم رخ داده است.
همه متخصصان و مسئولان بر تأثیر ویرانگر ساخت و ساز بر مسیر آبراهه‌ها و رودخانه‌ها و تشدید خسارات سیل اجماع دارند، ولی مشخص نیست کدام منطق علمی ساخت 4000 سد در مناطق پرشیب البرز مرکزی را برای حفظ آب و پایداری در مقابل سیل توجیه می‌کند. هر سال صدها مورد از این سازه‌ها در اثر سیل  یا فشار رسوب در سکوت  منابع طبیعی سست شده  یا تخریب می‌شود و آوار به جا مانده آنها در سیل‌هایی با دبی بالا مانند امامزاده داوود به فجایع بزرگی منجر می‌شود. به آسانی می‌توان درک کرد که هیچ امکانی وجود ندارد که رسوبات جمع شده این گابیون‌ها و سدها را در دره‌های تنگ و پرشیب تخلیه و لایروبی کرد.
لزوم روشن شدن نقش آبخیزداری سازه‌ای
در خسارت سیل
اینجانب انتطار دارم که دستگاه‌های نظارتی از جمله مجلس شورای اسلامی و سازمان بازرسی و دادستان کل کشور به‌عنوان مدعی‌العموم هرچه سریعتر (قبل از آنکه آثار آن پاک شود) با تشکیل کمیته‌های مستقل حقیقت یاب (Fact finding) در مورد نقش آبخیزداری سازه‌ای در تشدید خسارت‌های سیل‌های اخیر تحقیق کنند ؛همچنین، تا روشن شدن ابعاد فنی و حقوقی این مسأله و رفع عیب از روش‌های معمول، پروژه‌های در دست اقدام فعلی را باید متوقف کرد. 
از دستگاه‌های مسئول، بخصوص وزیر کشور و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و نمایندگان مجلس شورای اسلامی درخواست جدی دارم قبل از درخواست و اختصاص اعتبار برای ادامه آبخیزداری سازه‌ای با منتقدان این فعالیت‌ها جلسه‌ای بگذارند و در خصوص متن لایحه‌ای که گویا بناست اعتبارات گسترده‌ای به آبخیزداری داده شود تا روشن شدن نقش آبخیزداری در این سیل‌های اخیر؛ تجدیدنظر شود. از کارشناسان شریف منابع طبیعی - که همواره در صف اول حفظ آب و خاک وطن کوشا بودند - انتظار می‌رود با تغییر رویکرد سازه‌ای به مدیریت زیست بوم محور (مانند کنترل فرسایش دامنه‌ها با کاهش چرا و تقویت پوشش طبیعی) از خطاهای گذشته درس گیرند.

سراب نیلوفر خشک و به چاله‌های کوچکی که کمی رطوبت دارد تبدیل شد.محمدحسین فلاحتی، رئیس اداره محیط‌ زیست شهرستان کرمانشاه، سراب نیلوفر را یکی از مهم‌ترین سراب‌های کرمانشاه دانست. حفر چاه های عمیق و برداشت معادن حوالی آن  یکی از دلایل کاهش دبی این سراب زیبا است. خشکسالی هم به جانش افتاد تا نفس اش به شماره بیفتد. فلاحتی از انتقال آب یکی از چاه‌های اطراف سراب از طریق لوله برای حفظ زندگی زیستمندان این سراب خبر می‌دهد، اما آن را یک راهکار موقتی می‌داند. او برخورد با چاه‌های غیرمجاز اطراف سراب و نصب کنتورهای هوشمند برای مدیریت برداشت از چاه‌های مجاز را از دیگر راهکارهای حل بحران سراب نیلوفر اعلام می‌کند. کاشت محصول آب‌بر ذرت از چاه‌های حاشیه‌ای سراب از دیگر علل وضعیت امروز سراب نیلوفر است. فلاحتی می‌گوید: «اگر آب کشت پر آب‌بر ذرت قطع شود حتی قبل از شروع بارندگی می‌توان به برگشت آب به سراب نیلوفر امیدوار بود، اما این امر به وضعیت سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی و چاه‌های اطراف بستگی دارد». به گفته او، سراب نیلوفر پیش از این  یک بار دیگر در سال ۱۳۹۴ به طور کامل خشک شده بود.

زیست بوم- از عصر دوشنبه تا زمان نگارش این گزارش (ظهر روز سه شنبه)، بخش‌های زیادی از مناطق صعب العبور جنگل‌ها و مراتع کوه خامی در منطقه حفاظت‌شده گچساران دچار آتش‌سوزی شده و آتش تا مناطق جنگل‌های باشت پیشروی کرده است. ارتفاعات روستای نارک، روستاهای کلگه امیرشیخی و تنگ کله گان باشت درگیر آتش‌سوزی شده و بخشی از جنگل‌ها و درختان منطقه خامی مانند زالزالک و بلوط را طعمه حریق کرده است. همچنین تاکنون آتش مهار نشده و شعله‌های آتش بی‌رحمانه این منطقه حفاظت شده را درنوردیده و پیش می‌رود.«مجید نظری» رئیس اداره منابع طبیعی شهرستان گچساران در این خصوص می‌گوید: بخشی از کوه خامی در مناطق حفاظت شده محیط‌زیست گچساران دچار آتش‌سوزی شده و به گفته مردم محلی صاعقه شب دوشنبه علت این آتش‌سوزی است. هم اکنون نیز آتش‌سوزی وارد منطقه باشت شده و هر دو شهرستان درگیر آتش‌سوزی شده‌اند.
مناطق صعب‌العبور هستند
وی می‌گوید: این منطقه صعب‌العبور بوده و از طرف دو فرماندار گچساران و باشت هماهنگی‌های لازم برای حضور بالگرد انجام گرفته است. از سویی دیگر متأسفانه جنگل‌ها و مراتع کوه خامی در حال سوختن است و منطقه نیز صعب‌العبور و سخت گذر است. همچنین چندین نفر از طرف اداره محیط‌زیست عازم محل آتش‌سوزی شده‌اند. بدین ترتیب حداقل 6 ساعت پیاده‌روی برای رسیدن به آتش باید انجام بگیرد و افراد نیز باید راه را بلد باشند، اما مشخص نیست این افراد به آتش رسیده‌اند یا خیر؟
رئیس اداره منابع طبیعی شهرستان گچساران ادامه می‌دهد: به‌دلیل وزش باد و وضعیت آب و هوایی نامساعد امکان استفاده از بالگرد وجود نداشته و صعب‌العبور بودن نیز باعث شده آتش پیشروی زیادی داشته باشد.
هلی برد نیروهای مهار آتش در کوه «خامی»
در همین حال «روانبخش دیهیم» فرماندار گچساران نیز با اشاره به اینکه آتش‌سوزی از ساعت 16 روز دوشنبه در کوه خامی آغاز شده است به فارس می‌گوید: متأسفانه آتش در مناطق صعب‌العبور و ارتفاعات کوه خامی در حال گسترش بوده به گونه‌ای که در حال حاضر این آتش‌سوزی به قله کوه رسیده است.وی می‌گوید: تعدادی از نیروهای منابع طبیعی، تشکل‌های مردمی و محیط‌زیست که آموزش‌های لازم را فرا گرفته و با تجربه بودند به کوه خامی برای مهاراعزام شدند. به گفته این مقام مسئول، وزش باد شدید و صعب‌العبور بودن ارتفاعات، آتش‌سوزی را گسترده‌تر و مهار آن را سخت کرده است.به گفته این مقام مسئول، 2 فروند بالگرد از شرکت بهره‌برداری نفت و گاز و هلال احمر استان برای هلی برد نیروها به ارتفاعات سخت‌گذر منطقه حفاظت شده خامی گچساران درخواست شده بود که تاکنون یک فروند بالگرد آن توسط شرکت نفت این شهرستان تأمین و ۲ سورتی پرواز انجام داده است.
فراخوان برای مهار آتش
«نادر گرامی» فرماندار باشت نیز می‌گوید: به‌دلیل شرایط جوی هوا و وزش باد شدید این آتش‌سوزی مانند یک کمربند در ارتفاعات و مناطق صعب‌العبور منطقه حفاظت شده کوه خامی این شهرستان در حال گسترش است. اما برای استفاده از نیرو‌های مهار آتش، فراخوان‌ زده و از تمام ظرفیت‌های مردمی، اداری، دوستداران محیط‌زیست و بسیج استفاده کرده‌ایم. با استفاده از این تشکل‌ها و نیرو‌های عنوان شده و هماهنگی لازم با سردار حکمتیان برای استفاده از نیرو‌های بسیج، حدود 50 نفر برای مهار به منطقه اعزام شده است.
منطقه حفاظت شده کوه خامی با بیش از ۳۰هزار هکتار وسعت، زیستگاه گونه‌های کمیاب گیاهی و جانوری از جمله پلنگ، کل، بز و کبک است و پوشش غالب آن از بلوط، بنه، ارژن، ول، کیکم و زالزالک است. طبق آمار منتشر شده چند سال پیش 21 هزار هکتار از جنگل‌های ایران دچار حریق شد که از این میزان بیش از 600 هکتار از جنگل‌ها و مراتع مناطق مختلف شهرستان گچساران در آتش‌سوزی‌ها دچار آسیب جدی شدند. این در حالی است که تیرماه سال گذشته جنگل‌ها و مراتع ارتفاعات منطقه «نارک» پنج روز و منطقه حفاظت‌‌شده «کوه خامی» شهرستان گچساران چندین روز در آتش سوخت.

ایسنا- محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران و دبیر کمیته میراث فرهنگی و گردشگری اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران به‌دنبال صدور مجوز احداث خیابان در بافت تاریخی خمینی‌شهر اصفهان که منجر به تخریب دست‌کم ۵ بنای واجد ارزش تاریخی و تهدید دو بنای ثبتی (مسجد و حمام درب سید)خواهد شد در نامه‌ای به وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور به رویه‌ای که در تخریب بافت‌های تاریخی در پیش گرفته شده است، معترض شد و تجدیدنظر در صدور این مجوز را درخواست کرد.


مهر- مهران زینلیان، معاون عمرانی استاندار اصفهان گفت: ۴ معدن سنگ تراورتن بر اساس مصوبه شورای معادن استان باید فوری تعطیل شده و ۴ معدن دیگر تا سال ۱۴۰۵ به مرور از مدار بهره‌برداری خارج شوند.


ایرنا - مجید درگی، سرپرست اداره کل حفاظت محیط‌ زیست استان البرز در حاشیه نشست هماهنگی دستگاه‌های ذیربط در امر مهار بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک در طالقان گفت: یکی از مهم‌ترین علل بروز بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک در وحوش البرز و سایر مناطق کشور تعلیف گله‌های غیرمجاز دام اهلی و غیرواکسینه شده در مراتع است. در پایش‌های انجام شده وجود چند گله غیرمجاز دام اهلی در ارتفاعات استان البرز تأیید شد و ازدو هفته پیش شاهد تلفات وحوش براثر طاعون نشخوارکنندگان هستیم.


ایسنا- حسن اکبری، معاون محیط‌ زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌ زیست به خبر درج عکس یوز ایرانی روی پاکت سیگار واکنش نشان داد و در نامه‌ای به مدیرعامل شرکت دخانیات ایران گفت: با توجه به بررسی‌های کارشناسی و بازخورد منفی از این اقدام در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، این سازمان نظر مخالف خود را با درج تصویر یوز ایرانی روی پاکت‌های سیگار اعلام می‌دارد.


مهر- محمد طاهریان‌مقدم، مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی چناران و گلبهار گفت: همزمان با هفته دولت 5 واحد اقامتی در شهرستان‌های چناران و گلبهار افتتاح می‌شود.این واحدها شامل اقامتگاه بومگردی و اقامتگاه سنتی با سرمایه‌گذاری بیش از ۱۰۰ میلیارد ریال توسط بخش خصوصی ایجاد شده است.


ایرنا - علی محمد دعاگو، رئیس اداره حفاظت محیط‌ زیست محمودآباد از کشف لاشه یک قلاده فک خزری که از گونه‌های در خطر نابودی محسوب می‌شود، در ساحل این شهرستان خبر داد و گفت: متأسفانه به علت متلاشی شدن لاشه فعلاً اطلاعات مشخصی در خصوص علت و نحوه تلف شدن این گونه در معرض خطر وجود ندارد.