شیما جهان بخش
خبرنگار
از روستاهای برخی استان‌ها خبرهای خوشی می‌رسد. در چند استان جمعیت روستاها با بازگشت مهاجران به زادگاه خود افزایش یافته و در برخی با وجود آنکه جمعیت افزایش نداشته، اما روند مهاجرت به شهرها کاهش یافته است. ساز مهاجرت از روستاها به شهرها 5 سالی هست که کوک شده و این روزها روند تندتری هم در برخی مناطق گرفته است.
در سال‌های اخیر تلاش شده با توسعه زیرساخت‌های روستایی، جاذبه زندگی در روستا افزایش یابد. هوای پاک، نبود ترافیک و آرامش در کنار طبیعت و مزارع کشاورزی همیشه از جاذبه‌های روستا بوده است. توسعه راه‌ها، ایمن‌سازی و بهسازی خانه‌های روستایی و دسترسی به اینترنت پر سرعت بر این جاذبه‌ها می‌افزاید و در سبک، سنگین کردن‌های بسیاری از مردم، رفاه زندگی روستایی بر اقامت در شهرها می‌چربد. بنیاد برکت وابسته به ستاد اجرایی فرمان امام هم با اجرای پویش «به روستا برمی‌گردیم» زمینه بازگشت بیش از 6 هزار خانواده به روستاها را فراهم کرده است. بیشتر روستا‌های کشور به این پویش پیوسته‌اند و حالا دیگر جوانان رؤیایشان به جای مهاجرت به شهرها، آباد کردن سرزمین‌های مادریشان است.
مهاجرت به روستاهای همدان بیشتر شده
بر اساس سرشماری سال ۹۵، استان همدان رتبه نخست رشد منفی جمعیت در کشور را با 23 صدم درصد داشته است. با یک بررسی ساده می‌توان متوجه شد که این اتفاق به علت کاهش موالید نبوده چون هرگز تولد‌ها به صفر نرسیده، بلکه علت اصلی این کاهش جمعیت، مهاجرت است.
 با وجود این «ظاهر ‌پور مجاهد»، معاون امور اقتصادی استاندار همدان در گفت‌و‌گو با «ایران» روند مهاجرت معکوس به شهرها و روستاهای استان را در سال‌های اخیر رو به رشد می‌داند و می‌گوید: در چند سال گذشته با اقداماتی که در راستای حمایت از اشتغال و رونق تولید در استان بخصوص روستا‌ها صورت گرفته شاهد مهاجرت دوباره خانوارها از شهرهایی چون تهران و... به روستا بوده‌ایم.
وی با تأکید بر اینکه اغلب افرادی که به روستاها بازگشته‌اند جوان هستند، ادامه می‌دهد: بیشتر این خانوار‌ها جوانانی هستند که با وجود تحصیلات عالی در شهر‌های بزرگ شغل مناسبی نداشته و از عهده تأمین مخارج زندگی بر نمی‌آیند به همین دلیل به روستاهای آبا و اجدادی خود بازگشته‌اند و با استفاده از تسهیلات اشتغالزایی صاحب شغل شده‌اند. به طور مشخص در 2 روستای چشمه و تابان شهرستان اسد آباد بازگشت خانوار‌ها به حدی بوده که فرمانداری‌ها در مکاتباتی که با استانداری داشته‌اند تقاضا کرده‌اند بنیاد مسکن اقدامات بیشتری را در خصوص حمایت از ساخت و ساز خانه‌های روستایی و همچنین زیرساخت‌های رفاهی این روستاها داشته باشد.
اشتغال اصلی‌ترین دلیل بازگشت روستاییان
پور مجاهد ایجاد اشتغال در روستاها را اصلی‌ترین دلیل بازگشت دوباره خانوار‌ها می‌داند و می‌افزاید: راه‌اندازی خوشه‌های صنعتی در چندین روستای استان توانسته با صرف هزینه کم علاوه بر اشتغالزایی زمینه تولید را برای روستاییان فراهم کند. همین موضوع سبب پویایی روستاییان شده و تعداد زیادی از جوانانی که قبلاً روستاها را ترک کرده بودند دوباره به زادگاه‌شان بازگشته‌اند. خوشه پوشاک در روستای «کردآباد» شهرستان کبودرآهنگ و «ازندریان» ملایر تنها 2 نمونه از خوشه‌های موفق در استان است. علاوه بر اینها ایجاد خوشه چرم همدان، فرش و پوشاک ازندریان نیز در دستور کار قرار دارد که باید طبق اولویت‌بندی این خوشه‌های صنعتی تشکیل و فعال شوند.
وی با اشاره به اینکه روستای 2600 نفره کرد‌آباد حتی یک نفر بیکار هم ندارد، عنوان می‌کند: این مورد نمونه‌ای موفق از الگوی خوشه‌های صنعتی در کشور است. در این روستا حدود ۶۰۰ خانه وجود دارد که نیمی از آن کارگاه تولیدی است و همه افراد روستا در حوزه پوشاک فعالیت دارند. همین موضوع سبب شده مهاجرت معکوس را در این روستا شاهد باشیم به نوعی که از شهرهای دیگر هم برای کار و اشتغال به کردآباد می‌آیند. البته این تنها یک مورد است و ما ۶ خوشه تکمیل و 2 خوشه صنعتی نیز در دست اجرا داریم. ضمن اینکه تعداد ۳۰ خوشه صنعتی هم شناسایی شده و پیگیری‌ها در این خصوص ادامه دارد.
پویش «به روستا برمی‌گردم»
این مقام مسئول با بیان اینکه طرح پویش«به روستا برمی‌گردم» در سطح استان همدان آغاز شده می‌افزاید: در کنار ایجاد خوشه‌ها بنیاد برکت، هم کار‌های بزرگی انجام داده و در قالب این پویش به افراد شهرنشین و حاشیه‌نشینی که تمایل به بازگشت به روستای مادریشان داشته باشند، تسهیلات و خدمات ارائه می‌دهد.
معاون امور اقتصادی استاندار همدان با اشاره به اینکه روند مهاجرت معکوس به استان آغاز شده است، می‌گوید: این روند آغاز شده اما نیاز است تمام دستگاه‌های متولی در این زمینه همکاری لازم را داشته باشند تا بتوانیم با حمایت از روستاییان شاهد رونق دوباره زندگی در روستاها باشیم. لازم است تسهیلات اشتغالزایی برای روستاییان از سوی دولت و مجلس دوباره احیا شود. از دولت تقاضا داریم شرایطی را فراهم کند که وجوه این تسهیلات در اختیار استان‌ها قرار گیرد تا ما بتوانیم آن را در اختیار افراد واجد شرایط قرار دهیم تا کانون‌های اشتغالزایی تقویت شود.
بازگشت به 27 روستای متروک در کردستان
هر چند در یکی‌دو دهه گذشته نسبت جمعیت شهری به روستایی «۷۰ به ۳۰» توصیف می‌شد اما در سال‌های اخیر توجه ویژه به اقتصاد و اشتغال در روستاها و حمایت از طرح‌های تولیدی روستایی این رقم را تغییر داده و در حال حاضر بسیاری ترجیح می‌دهند به جای زندگی در شهر‌های شلوغ دوباره به روستاهایشان بازگردنند. همین سال گذشته اهالی 27 روستای متروکه کردستان از مسئولان خواستند تا با ایجاد زیرساخت‌های لازم شرایط را برای بازگشت و سکونت دوباره آنها به روستاهایشان فراهم کنند.
«مراد جعفری»، مدیرکل دفتر سیاسی استانداری کردستان در خصوص روند پیگیری این درخواست به «ایران» می‌گوید: زمان زیادی از تخلیه این روستاها می‌گذرد و سال‌هاست اینها خالی از سکنه هستند اما درخواست اهالی این ۲۷ روستا در حال بررسی است و تاکنون درخواست اهالی 6 روستا در شورای تأمین استان تأیید شده و برای تأیید نهایی به وزارت کشور ارسال شده است.
وی این روستاها را به ۳دسته تقسیم کرده و خاطرنشان کرد: دسته اول روستاهای «قابل بازگشت» که طی یکی‌دو دهه اخیر تخلیه شده‌اند. موقعیت مکانی این روستاها مرزی نیست و براین اساس وضعیت این دسته از روستاها باید با نیازسنجی و کار کارشناسی دقیق، بررسی شود و همه امکانات و جوانب زیرساختی برای اسکان افراد درنظرگرفته شود. البته تعداد جمعیت و خانوارهای متقاضی بازگشت را هم باید درنظر گرفت.
دسته دیگر، شامل روستاهایی می‌شود که بیش از ۴۰ الی۵۰ سال از تخلیه‌شان می‌گذرد و دیگر اثری از آنها باقی نمانده ‌است. از یک‌سو فراهم کردن امکانات زیرساختی مانند آب، برق و راه برای چنین روستاهایی سخت است و از سوی دیگر، جمعیت و تعداد خانوارهای متقاضی بازگشت هم درحدی نیست که دولت بتواند اعتباری برای تأمین امکانات زیرساختی آنها هزینه کند.
وی دسته سوم را روستاهای مرزی که در حریم «قرمز» و «زرد» مرزی واقع شده‌اند می‌داند و می‌گوید: اینگونه روستاها در زمان جنگ‌تحمیلی تخلیه شده‌اند و اهالی غرامت و هزینه تخلیه روستا را گرفته‌اند. اهالی این روستاهای مرزی درصورتی که بخواهند درحریم «زرد» به کشاورزی مشغول باشند، می‌توانند زمان کاشت و برداشت محصول در این روستا حضور پیدا کنند، اما نمی‌توانند به‌صورت دائمی ساکن شوند. در این روستاها نیز ازنظر قانونی و امنیتی، امکان بازگشت و اسکان وجود ندارد.
از مهاجرت معکوس استقبال می‌کنیم
این مقام مسئول با اشاره به اینکه کارگروه «کدگذاری واحدها و عناصر تقسیمات کشوری» در حال رسیدگی به این موضوع است، می‌افزاید: درخواست‌ها براساس آنچه وزارت کشور اعلام کرده، بررسی می‌شود و ما تلاش می‌کنیم تا جایی که امکان دارد با روستاییان همکاری کنیم.
مدیرکل دفتر سیاسی استانداری کردستان اشتغال بهتر در روستا را از مهم‌ترین دلایل ارائه درخواست برای بازگشت به این روستاهای متروکه می‌داند و می‌گوید: چون شرایط در روستا‌ها به گونه‌ای است که بستر مناسب برای پرداختن به کشاورزی و دامداری فراهم است به جز ۲شهرستان بانه و دیواندره، از همه شهرستان‌ها، تقاضای بازگشت به زادگاه‌شان ارائه شده است. جوانانی که در شهر‌های بزرگ شغلی ندارند ترجیح می‌دهند به زادگاهشان بازگردنند.
جعفری اضافه می‌کند: ما از مهاجرت معکوس استقبال می‌کنیم اما باید از بروز عواقب ایجاد کانون‌های جمعیتی که ممکن است امکان خدمت‌رسانی به آنها وجود نداشته باشد، جلوگیری کرد.
پایان مهاجرت از «آلمانه»
البته روستاهایی هم در کردستان هستند که در سال‌های اخیر رونقی دوباره گرفته‌اند و زندگی در آنها جریان پیدا کرده است. یکی از این روستاها «آلمانه» روستایی در ۲۸کیلومتری سروآباد است که بر اساس آمار‌ها در سال‌‌های اخیر نه تنها هیچ خانواده‌ای از آن مهاجرت نکرده بلکه تمامی کسانی هم که از روستا کوچ کرده بودند به روستا مهاجرت معکوس داشته‌اند.
«امجد مصطفی سلطانی» رئیس شورای روستای آلمانه در این خصوص به «ایران» می‌گوید: سال‌هاست هیچ کدام از اهالی از روستای 950 نفره ما فکر مهاجرت به شهر به سرشان نزده و همه در اینجا مانده‌ایم تا روستایمان را بسازیم.
البته این طور نیست که اینجا همه چیز مهیا باشد؛مشکلات وجود دارد اما مردم آلمانه از 10 سال پیش تا کنون با مهاجرت دوباره به روستا ثابت کرده‌اند زندگی در روستا را به مهاجرت به حاشیه شهرها ترجیح می‌دهند. اینجا مردم پای کار هستند و حاضرند هر کاری برای آبادی روستایشان انجام دهند و از مسئولان تنها انتظار کمک دارند.
سلطانی ادامه می‌دهد: با وجود اشتیاق جوانان این روستا به ادامه راه پدرانشان که همان کشاورزی و دامداری است اما متأسفانه به علت برخی مشکلات از جمله کمبود آب، کمبود چراگاه و نبود صنایع تبدیلی و... بیشتر آنها به ناچار روبه کولبری آورده‌اند. مسئولان ما را یاری کنند تا زمینه اشتغال پایدار را برای جوانان در روستاها فراهم کنیم تا آنها به جای روی آوردن به کولبری در عرصه تولید فعالیت کنند. این خواسته زیادی نیست که بخواهیم با پرداخت تسهیلات ارزان زمینه رونق اقتصادی را برایمان فراهم کنند.
رئیس شورای روستای آلمانه از کمبود‌های روستا هم می‌گوید: با وجود آنکه آلمانه جزو ۱۰ روستای منطقه اورامان (اورامانات) برای ثبت جهانی است اما طرح هادی تنها در بخش کمی از روستا انجام شده و مردم همچنان چشم انتظار ادامه کار هستند. مدرسه‌ای برای ادامه تحصیل بچه هایمان در مقاطع دبیرستان و پیش‌دانشگاهی نداریم، فاضلاب خانگی به‌صورت روباز در روستا جریان دارد، جوانان هیچ سالن ورزشی ندارند اما باز هم در روستا مانده‌اند. ما از مسئولان می‌خواهیم به ما کمک کنند. خودمان پای کار هستیم و اگر امکاناتی در اختیارمان بگذارند با کمک آنها روستا را آباد می‌کنیم.

علیرضا قاسمی‌فرزاد
استاندار همدان
بی‌شک هر کسی یا خانواری به علل مختلف دست به مهاجرت می‌‌زند، دلایل آن می‌تواند اختیاری یا اجباری باشد. مهاجرت اکثرا در ایران به‌این صورت است که افراد از روستاها یا شهرستان‌ها به شهر‌های اصلی و کلانشهرها مهاجرت می‌کنند، اما نوع دیگری از مهاجرت وجود دارد که به آن مهاجرت معکوس گفته می‌شود که از شهر‌ها به روستا‌ها انجام می‌گیرد.
امروزه، به جهات مختلفی مهاجرت‌ها در حال تغییر شکل‌اند و به‌صورت معکوس انجام می‌گیرند. اگر بخواهیم اشاره‌ای به مهاجرت در سطح بین‌المللی داشته‌ باشیم، می‌توان گفت که مهاجرت معکوس معمولاً به‌صورت بازگشت افراد به وطن اصلی خود است.
مقوله مهاجرت به‌طور کلی نقش بسیار مهمی در کاهش فقر و آسیب‌پذیری در خانواده‌های کم‌درآمد، توسعه شهری و روستایی بازی می‌کند. مردم نیز به دلایل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی زیست‌محیطی زادگاه خود را ترک و مهاجرت می‌کنند. تا کنون در کشور ما، اغلب مهاجرت‌ها به‌ صورت معکوس نبوده، بلکه از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ انجام گرفته است که مزایا و معایب خاص خود را دارد. طبق آمارهای مراکز رسمی و عمومی نفوس و مسکن، تعداد مهاجران از شهر به روستا، بیش از روستا به شهر بوده است.براساس یافته‌های علمی محققان و پژوهشگران این حوزه، بین سطح توسعه روستاها و میزان مهاجرت، رابطه معناداری وجود دارد؛ یعنی هرچه روستاها از سطح توسعه بالایی برخوردار شوند، میزان مهاجرت از روستا به شهر در آنها کاهش می‌یابد؛ ولی بین سطح برخورداری خدماتی و میزان مهاجرت رابطه معنا‌داری وجود ندارد.مقام معظم رهبری در یکی از بیانات خود در سال ۸۹ فرمودند: « باید زندگی کردن را برای مردم آسان کرد، این یک سرفصل مهم است که اگر چنانچه انسان این را باز کند، خواهیم دید بسیاری از خواسته‌های اقتصادی، بسیاری از کارکردهای مربوط به دولت، همچون دولت الکترونیک، تا برسیم به مسأله فعال کردن روستاها، جلوگیری از مهاجرت، اینها همه‌اش تحت همین عنوان آسان کردن زندگی برای مردم است.» اگر به این‌ نکته توجه شود و دولت زمینه آسان کردن زندگی در روستاها و استان‌های کشور را فراهم کند، بدون شک مهاجرت معکوس صورت می‌پذیرد.
رشد اسکان‌های غیررسمی، تراکم فزاینده جمعیتی در شهرها و کلان‌شهرها، خالی‌ شدن روستاها از سکنه و افت تولیدات کشاورزی و بسیاری از موارد دیگر باعث شده که دولت‌ها در این زمینه تدابیری اتخاذ کنند. از جمله این تدابیر گسترش خدمات روستایی، مقاوم‌سازی خانه‌های روستایی، ایجاد امکانات آموزشی، بهداشتی، گسترش و بهبود وضعیت جاده‌ها، گسترش شبکه مخابراتی، تخصیص تحصیلات بانکی، آموزش استفاده بهینه از آب‌های زیرزمینی، ترویج تغییر الگوی کشت، خانه‌سازی و تغییر (الگو) ساخت روستاها و غیره، می‌تواند زمینه‌ساز مهاجرت معکوس شود.
بدون شک تقویت و ایجاد زیرساخت‌ها و افزایش سطح درآمد در روستاها منجر به افزایش میزان تولید و رونق اقتصادی شده و از پدیده مهاجرت از روستاها بشدت کاسته و مهاجرت از شهر به روستاها را نیز افزایش می‌دهد.
با توجه به اهمیت و نقش روستاها در امر تولید کشاورزی و برای جلوگیری از تراکم و تمرکز شهرها، مسئولان را بر آن داشته تا به این مسأله توجه بیشتری نشان داده و همچنین برنامه‌ریزان و سیاستگذاران با تخصیص منابع و ایجاد فرصت‌های بیشتر برای اهالی روستاها و ایجاد زمینه‌های توسعه روستایی روی رشد این مناطق بیش از گذشته متمرکز شوند.این میزان از توجه، به عوامل بسیاری از جمله کار، دسترسی به خدمات بهداشتی- درمانی، تحصیلی و جاذبه‌های شهری بستگی دارد. همچنین عوامل مخربی مثل سیل، زلزله، آتش‌سوزی مراتع و جنگل‌ها، سرمازدگی، ازدیاد جمعیت، کمبود منابع تولیدی مثل زمین کشاورزی، آب و نزولات آسمانی، بر مهاجرت تأثیرگذار‌ند که نمی‌توان آنها را نادیده گرفت.یکی دیگر از فرایندهایی که دولت‌ها با توجه به آن می‌توانند زمینه‌ساز مهاجرت معکوس شوند، فراگیری مهارت‌های علمی، فنی و تولیدی در بین روستاییان است که مهاجران در بازگشت به مبدأ، اندوخته‌های علمی و تجربی خود را به کار می‌گیرند و این امر در ابعاد مختلف نیز می‌تواند بر توسعه روستاها تأثیر‌گذار باشد.
اگر دولت، سیاستگذاری‌‌های اصولی و برنامه‌های راهبردی کوتاه‌مدت و بلندمدت را به طور جدی در راستای توسعه روستاها، شهرستان‌ها، حمایت از فعالیت کشاورزان، گسترش شغل‌های سنتی، گسترش بیمه و ارائه تحصیلات بانکی برای ایجاد اشتغال روستایی در دستور کار قرار دهد، به‌ دنبال آن درآمد کشاورزان افزایش پیدا کرده و شرایط روستاها و شهرستان‌ها از هر نظر ارتقا پیدا خواهد کرد. البته گسترش کشاورزی صنعتی و تولیدات صنایع‌دستی مناطق مختلف جغرافیایی کشور از برنامه‌های حمایتی دولت سیزدهم است.