بنفشه غلامی/ صبح پنجشنبه، تنها دقایقی بعد از فرمان رسمی «ولادیمیر پوتین» برای آغاز «عملیات نظامی ویژه» در شرق اوکراین، صدها موشک از نقاط مرزی روسیه پایگاه‌های نظامی سراسر اوکراین را هدف گرفتند. رئیس جمهور روسیه با تأکید بر اینکه کی‌یف وعده‌های خود در پیمان مینسک را زیر پا گذاشته، اعلام کرده این جنگ نیست و تنها به منظور حمایت از ساکنان شرق اوکراین که اغلب روس‌تبار هستند، وارد عمل شده است. اما غرب روسیه را متهم به آغاز جنگ علیه اوکراین کرده است. این در حالی است که ارتش روسیه صبح دیروز در نخستین ساعات دومین روز از عملیات خود در اوکراین در آستانه دروازه‌های کی‌یف پایتخت این کشور قرار گرفت و فرودگاه بزرگ این شهر را تسخیر کرد. روسیه با این حال اعلام کرده، همچنان به دیپلماسی اعتقاد دارد و با شروطی حاضر است، پای میز مذاکره با اوکراین بنشیند. به گفته رئیس جمهور اوکراین 137 اوکراینی شامل نظامی و غیرنظامی در رویدادهای پنجشنبه تا ظهر دیروز کشته شدند.
به گزارش سایت شبکه خبری «الجزیره»، «ولادیمیر پوتین» در بیانیه خود برای مردم کشورش که ساعت 6 بامداد به وقت مسکو منتشر شد، به اطلاع آنان و جهانیان رساند: «من تصمیم گرفته‌ام عملیاتی نظامی را در خاک اوکراین انجام دهیم.» او در این بیانیه سپس تأکید کرد که این عملیات نظامی واکنشی به تهدیدهایی است که روسیه از جانب اوکراین احساس می‌کند و اضافه کرد که کرملین تصمیمی برای اشغال خاک این کشور ندارد. او سپس «رژیم» کی‌یف را مسئول خون‌هایی که ریخته خواهد شد، دانست و تهدید کرد، کشورهایی که بخواهند در عملیات نظامی روسیه مداخله کنند «با پیامدهایی روبه‌رو خواهند شد که هرگز ندیده‌اند.» در همین ارتباط «سرگیی لاوروف» وزیر خارجه روسیه نیز تأکید کرد، قصد «پوتین»، «آزاد کردن اوکراین از بند رژیم ظالم آن است.» او غرب را متهم کرد که چشمان خود را بر نسل‌کشی دولت اوکراین در جمهوری‌های خلق دونتسک و لوهانسک بسته است. با این حال در شماری از شهرهایی که عموما محل فعالیت مخالفان «ولادیمیر پوتین» هستند، اعتراض‌های گسترده‌ای علیه حملات روسیه به اوکراین شکل گرفت و در رأس مخالفان «پوتین»، «الکسی ناوالنی» آنچه را که دولت این کشور عملیات نظامی ویژه اعلام کرده، تهاجم به اوکراین خواند و آن را محکوم کرد.
پیشروی روسیه در خاک اوکراین
دقایقی بعد از انتشار این بیانیه، خبرگزاری «اینترفکس» به نقل از شاهدان عینی گزارش کرد، صدای تیراندازی‌هایی از فرودگاه اصلی «بریسپول» در استان کی‌یف شنیده شد و در کمتر از یک ساعت از شروع عملیات نیز صدای انفجارها شهر کی‌یف را پر کرد. وزارت خارجه اوکراین نیز خبر داد، شهرهای مختلف این کشور شاهد تهاجمی کامل و گسترده بوده‌اند. اخبار رسانه‌ها نیز حاکی از آن بود که ارتش روسیه علاوه بر خیرسون که در جنوب اوکراین قرار دارد، وارد تمامی استان‌های شرقی این کشور شده است.
یکی از مهم‌ترین مناطقی که ارتش روسیه وارد آن شد، نیروگاه چرنوبیل بود. به گزارش «یورو نیوز» هرچند چرنوبیل سال‌ها است، از کار افتاده است. اما استیلای ارتش روسیه بر آن به‌لحاظ استراتژیکی اهمیت بسیاری دارد. از همین‌رو حضور ارتش روسیه در این نیروگاه اتمی جدا از اینکه همان‌طور که «زلنسکی» تأکید کرده، می‌تواند با نشت زباله‌های اتمی خطری جدی برای سراسر اروپا باشد، به لحاظ ژئوپلتیکی نیز اهمیت بسیار زیادی در عرصه رویارویی‌های احتمالی می‌تواند باشد.
این عملیات در حالی انجام شده است که «واسیلی نبنزیا»، نماینده روسیه در سازمان ملل در پاسخ به «آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل که از رئیس جمهوری روسیه درخواست کرده بود، عملیات نظامی خود را بلافاصله متوقف کند، تأکید کرد: «روسیه هیچ تهاجمی علیه مردم اوکراین ندارد و هرچه می‌کند، علیه خونتا(حکومتی نظامی) است که در کی‌یف قدرت را در دست گرفته است.» این در حالی بود که «اورسلا فون در لاین»، رئیس کمیسیون اروپا در توئیتی حملات روسیه را «بی‌دلیل» خواند و روسیه را مسئول زندگی مردم اوکراین خواند. اما در جبهه مقابل وزارت دفاع روسیه در بیانیه‌ای تأکید کرد که عملیات نظامی این کشور با استفاده از سلاح‌هایی بسیار دقیق انجام می‌شود که تنها تجهیزات نظامی را هدف قرار خواهند داد و هیچ خطری مردم اوکراین را تهدید نخواهد کرد. بر اساس آماری که این وزارتخانه منتشر کرده است، روسیه در 24 ساعت نخست عملیات خود در اوکراین کاملاً موفق بوده و 74 پایگاه نظامی اوکراین را تخریب کرده است. 11 پایگاه از این پایگاه‌ها فرودگاه نظامی بوده است. روسیه همچنین علاوه بر پیشروی زمینی خود در خاک اوکراین، با استقرار ناوهای خود در دریای آزوف کی‌یف را به چالش در دریاها نیز کشید.
زلنسکی از امید بستن به غرب تا ناامیدی از آن
چند ساعت پس از آغاز حملات روسیه به اوکراین، «ولودیمیر زلنسکی»، رئیس جمهور این کشور که تلاش می‌کرد خود را خونسرد و آرام نشان دهد، برای مردم کشورش سخنرانی کرد و به آنان گفت: «برای همه چیز آماده هستیم و می‌توانیم بر هرکسی پیروز شویم.» او در حالی این سخنرانی را ایراد کرد که امیدوار بود، کمک نظامی از غرب دریافت کند. اما صبح دیروز تنها 24 ساعت بعد از این سخنان، در سخنرانی دیگری به مردم کشورش گفت: «ما در دفاع از اوکراین تنها هستیم. هیچ کس در عمل کمکی به اوکراین نکرده است.» او همچنین اقدامات غرب مقابل روسیه را ناکافی دانست و گفت: «آیا این تحریم‌ها روسیه را مجاب کرده تا دست از حمله بردارد؟ از رهبران هر 27 عضو ناتو پرسیدم که آیا اوکراین عضو ناتو می‌شود؟ و آنها هیچ پاسخی ندادند. زیرا می‌ترسند.» «زلنسکی» در حالی از اتحادیه اروپا و ناتو به‌خاطر تنها گذاشتن اوکراین گلایه کرد و آنها را مورد انتقاد قرار داد که هیچ کدام از کشورهای غربی با توجه به اینکه اوکراین در ناتو عضویت ندارد، به‌لحاظ نظامی وارد این منازعه نشدند و تنها به ارسال برخی کمک‌های نظامی و همین طور ابزار تحریمی علیه روسیه بسنده کردند. حتی ترکیه نیز که روابط خوبی با روسیه دارد و در دریای سیاه به نوعی هم با اوکراین و هم روسیه همسایه است، به درخواست اوکراین برای بستن تنگه‌های بسفر و داردانل که شاهراه دریای سیاه به شمار می‌روند، پاسخی نداد.
ناامیدی مقامات اوکراین از حمایت غربی‌ها تا آنجا پیش رفت که از مردم کشور خود و بویژه شهرهایی که در معرض ورود ارتش روسیه بودند، خواستند، برای مقابله احتمالی کوکتل‌مولوتف درست کرده و در حالت آماده باش باشند. دولت اوکراین همچنین اعلام کرده، مردان 18 تا 60 سال حق خروج از کشور را ندارند و در صورت لزوم باید وارد جنگ با روسیه شوند. این در حالی است که «رویترز» گزارش کرده است، این شرایط باعث وحشت بیشتر در مردم شهرهایی شده که شاهد حملات ارتش روسیه به زیرساخت‌های نظامی مستقر در این شهرها بودند. به طور خاص مردم شهر کی‌یف، پایتخت اوکراین دیروز به سمت خروجی‌های این شهر هجوم برده بودند. اقدام دولت اوکراین در بستن مرزها نیز باعث افزایش هراس مردم شده است و به زعم ناظران می‌تواند باعث آغاز موج جدید مهاجران در اروپا که این بار مبدأ آن اوکراین است، شود. در همین ارتباط «فرانس پرس» خبر داد، فنلاند اعلام کرده این کشور آماده است تا مهاجران احتمالی را پذیرا شود. سازمان ملل شمار آوارگان اوکراینی تا ظهر دیروز را 100 هزار نفر برآورد کرد. پنجشنبه سفیر اوکراین در انگلیس نیز در اظهاراتی گفت: زرادخانه هسته‌ای بزرگی داشتیم، آن را واگذار کردیم و این بلایی است که بر سر ما آوردند. این درس بزرگی برای ما و کشورهایی مثل ایران است که سپر هسته‌ای خود را کنار نگذارند.
غرب در حالی از درخواست‌های کمک کی‌یف برای گسیل نیرو به اوکراین سر باز زده که ناتو اعلام کرده است، به منظور حمایت از اعضای خود نیروهایی را در شرق اروپا و نه اوکراین مستقر خواهد کرد تا آن دسته از اعضای ناتو که در نزدیکی مرزهای روسیه و نگران وضعیت امنیتی خود هستند، احساس امنیت خاطر بیشتری داشته باشند.
شروط روسیه برای اوکراین
با وجود فضای پرتنشی که اوکراین را فرا گرفته است، در آخرین ساعات روز پنجشنبه «ریانوستی» خبر داد، «واچسلاو ولودین»، رئیس پارلمان سفلای روسیه که از حامیان «پوتین» است، خبر داده، کشورش خواهان آن است که اوکراین دست از تمایلات نظامی‌گری خود بکشد. این چیزی است که «دیمیتری پسکوف» سخنگوی کاخ کرملین نیز به آن به‌عنوان یکی از شروط کرملین برای مذاکره با اوکراین اشاره کرده است. به گفته «پسکوف» که تأکید کرده، روسیه نمی‌تواند بیش از این پشت پرده آهنینی که غرب بنا کرده، بماند، مسکو به سه شرط حاضر به آغاز مذاکرات مینسک 2 با اوکراین است. شرط نخست همان چیزی است که «ولودین» به آن اشاره کرده، یعنی پایان تمایلات نظامی‌گری در اوکراین. شرط بعدی انصراف کی‌یف از پیوستن به ناتو و سومین شرط نیز خروج همه تسلیحات و تجهیزات غربی است که اکنون در اوکراین مستقر هستند. همه این شروط بیانگر نگرانی‌های امنیتی است که روسیه به گفته مقامات این کشور بیش از یک دهه است، بابت پیشروی‌های ناتو به سمت شرق داشته و به‌طور مشخص از سال 2014 و برکناری «ویکتور یانوکوویچ» و روی کار آمدن دولت‌هایی که نزدیک به غرب هستند، افزایش قابل توجهی یافته است.
واکنش امریکا و ناتو به عملیات روسیه
«جو بایدن»، رئیس جمهور امریکا نخستین مقامی در جهان بود که به آغاز آنچه روسیه «عملیات نظامی ویژه» خوانده است، واکنش نشان داد و با اشاره به اینکه روسیه خود مسئول رنج‌های انسان‌ها خواهد بود، روسیه را تهدید به شدیدترین تحریم‌ها کرد و مدعی شد، در این تحریم‌ها شخص «ولادیمیر پوتین» نیز لحاظ خواهد شد. او با این حال تأکید کرد «امریکا وارد جنگ با روسیه نخواهد شد. اما دست از دفاع از شرکای خود در ناتو نیز برنخواهد داشت.»
ادامه در صفحه 5

بابک نگهداری
رئیس مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی
از فردای فروپاشی شوروی، ایالات متحده امریکا از طریق بازطراحی سیاست مهار، راهبرد تحدید محیط عملیاتی روسیه را به یک دستور کار مشخص سیاست خارجی خود تبدیل کرد تا روند تضعیف توان ژئوپولیتیکی این کشور را به عنوان یک اولویت راهبردی پیگیری نماید. در این میان، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) که خود مولود فضای جنگ سرد بود به مهم‌ترین ابزار و سازوکار نهادی امریکا برای محقق ساختن این سیاست تبدیل شد. سیاست «گسترش به شرق» ناتو که به تسهیل روند به عضویت درآمدن اقمار اتحاد جماهیر شوروی سابق از جمله جمهوری‌های حوزه بالتیک در این سازمان منجر شد دقیقاً در راستای همین راهبرد به انجام رسید.  کارزار گسترده امریکا برای به عضویت درآوردن برخی دیگر از جمهوری‌های تازه استقلال یافته منطقه از جمله اوکراین و گرجستان در سازمان ناتو که گاه با زمینه‌پردازی‌های سیاسی چون طراحی انقلاب‌های رنگین در این کشورها تعقیب می‌شد نیز در همین چهارچوب قابلیت توضیح دارد. اما تلاش برای به عضویت درآوردن اوکراین را می‌توان مهم‌ترین خطر فراروی امنیت ملی روسیه قلمداد کرد. چرا که این روند صرفاً با هدف قراردادن اوکراین در ذیل چتر امنیتی ناتو دنبال نمی‌شود. این فرایند برای روسیه با موضوع تنازع برای بقا ارتباطی وثیق دارد. مدت مدیدی است که غرب، روسیه را در تنگنای جدال برای بقا و حفظ فضای ژئوپولیتیکی درگیر کرده و در این راستا تمرکز ویژه‌ای بر اروپای شرقی معطوف داشته است. کثیری از استراتژیست‌ها در جهان، قاطعانه بر این باورند که کنترل این منطقه راهبردی، کلید تثبیت و توسعه هژمونی در جهان خواهد بود. در یک صورتبندی کلان، جهان در تعریف سیاست بین‌المللی آن، در سه صفحه و ساحت ژئواستراتژیک به نام‌های آتلانتیک، اوراسیا و پاسیفیک-آسیا شکل گرفته است که با یکدیگر رقابتی عمیق دارند. اروپای شرقی بخشی از حوزه شکننده میان صفحه آتلانتیک و اوراسیاست که در طول تاریخ، دولت‌ها و نظام‌های سیاسی در آن دچار تغییر و جابه‌جایی می‌شوند. تا سال 2014 دولت روس گرای یانووکویچ در اوکراین عملاً این کشور را در صفحه ژئوپولیتیکی اوراسیا تثبیت کرده بود ولی جابه‌جایی آن با یک دولت غربگرا و تلاش دولت جدید در «کی‌یف» برای دوری از روسیه و عضویت در ناتو عملاً اوکراین را به صفحه آتلانتیک منتقل کرد.
ریشه تحولات کنونی در اوکراین را باید در مسائل و ترتیبات ژئوپولیتیکی سال‌های گذشته جست‌وجو کرد. تا قبل از 2014 صفحه اوراسیا با محوریت روسیه با راه‌اندازی خط لوله گاز «نورد استریم 2» که محصول توافق روسیه با آلمان بود، سعی در افزایش وابستگی اروپا در حوزه انرژی به گاز خود داشت و همزمان بازار بزرگ روسیه و اوراسیا را برای ژرمن‌ها قابل دسترس می‌ساخت. این روند مطلقاً مورد تأیید و رضایت صفحه آتلانتیک با محوریت امریکا نبود. برای برهم زدن روند چنین تحولاتی، امریکا با تحریک مکرر اوکراین به پیوستن به ناتو درصدد تشدید فشارها بر روسیه برآمد تا با فراهم کردن زمینه برای مبادرت مسکو به رفتارهای تهاجمی (به سیاقی که در روزهای اخیر شاهد بودیم) فضای روابط روسیه با اتحادیه اروپا بویژه آلمان را تیره سازد. ایالات متحده درصدد بود از این طریق با تشدید فضای روس هراسی میان دولت‌های اروپایی، پیوندهای آنها با صفحه ژئواستراتژیک آتلانتیک با محوریت امریکا را مستحکم‌تر سازد و صفحه اوراسیا را تضعیف نماید. مجموعه تحولات اخیر در اروپای شرقی و اوکراین را باید در چهارچوب چنین پویش‌های ژئوپولیتیکی مورد بررسی و تحلیل قرار داد.