زنگ خطر تحریم برای صنعت نفت به صدا درآمد

عطیه لباف/ صنعت نفت ایران در شرایط کنونی با چالشی جدی‌تر از توسعه مواجه است. چالشی که اگر ادامه داشته باشد، ممکن است به فروپاشی بخش‌هایی از این صنعت منجر شود. وضعیت نامناسب تأسیسات نفتی و نبود منابع مالی برای نوسازی و بهسازی آن و دانش فنی لازم برای به‌روزرسانی تأسیسات، پنجره‌ای جدید رو به بحران‌های صنعت نفت کشور گشوده که باید برای آن چاره‌ای اندیشید. به عبارت دیگر، تحریم‌ها در تمام این سال‌ها تنها مانع توسعه صنعت نفت و گاز کشور نبوده بلکه همان تأسیسات موجود را نیز مستهلک کرده و ادامه این روند ضریب بازیافت حداقلی منابع هیدروکربوری موجود را به اجبار کاهش می‌دهد.
در این خصوص سال 1396، نکته‌ای در برنامه پیشنهادی وزیر نفت به مجلس شورای اسلامی نیز آمده بود که بیانگر عمق بحران است. بیژن زنگنه در بخشی از برنامه پیشنهادی خود نوشته بود: «تولید نفت خام کشور تاکنون بیشتر مبتنی بر میادین بزرگ نفتی (8 میدان اصلی) با ضریب بازیافت 37 درصد بوده است. تولید این میادین که همگی در نیمه دوم عمر خود هستند با افت بالای سالانه مواجه است به نحوی که در صورت عدم اقدام مؤثر برای ازدیاد برداشت در این میادین سطح تولید آنها در 10 سال آتی از حدود 2.2 میلیون بشکه در روز به 800 هزار بشکه در روز کاهش می‌یابد. علاوه بر این، تأخیر در اجرای پروژه‌های ازدیاد ‌برداشت باعث ورود صدمات غیرقابل جبرانی به میادین نفتی کشور خواهد شد. به طوری‌که در برخی موارد امکان احیای مجدد این ذخایر وجود نداشته یا حداقل باید چندین برابر هزینه شود.»
زنگنه همچنین به کمبود شدید منابع مالی اشاره کرده و گفته بود: «کمبود شدید منابع مالی در شرکت نفت به نحوی است که نمی‌توان حتی به سادگی امور جاری و نگهداشت تولید را در این شرکت اداره و محقق کرد.»
وزیر نفت در بخشی از این برنامه هم اشاره‌ای به مستهلک شدن عمده تأسیسات سطح‌الارضی (خطوط لوله، واحدهای بهره‌برداری، تلمبه‌خانه‌ها و تأسیسات تزریق ) داشت و نوشته بود که «استهلاک این تأسیسات در میدان‌های نفت و گاز کشور در خشکی و دریا، پس از چندین دهه تولید بی‌وقفه، چالشی بزرگ پیش روی صنعت نفت بوده که اداره این صنعت را بسیار پرمخاطره می‌کند.»
اما تحریم‌ها روند اجرای پروژه‌های نوسازی و نگهداشت را در تمام این سال‌ها کند و کندتر کرد تا اکنون به مرحله سخت خود برسد. مرحله‌ای که عبور از آن می‌تواند بحران را رقم بزند. سؤال اینجاست که صنعت نفت برای رهایی از این چالش چقدر منابع مالی نیاز دارد و چگونه باید آن را تأمین کند؟
نیاز 15 میلیارد دلاری برای تأمین حداقل‌ها
برجام که اجرا شد، ارقام متفاوتی درباره میزان نیاز صنعت نفت به منابع مالی برای احیا و نوسازی به گوش می‌رسید. ارقام تا 250 میلیارد دلار و بعضاً 300 میلیارد دلار نیز پیش می‌رفت. اما اکنون یکی از متخصصان صنعت نفت که تمایلی به ذکر نام خود در این گزارش نداشت، می‌گوید: «اگر سالی 10 تا 15 میلیارد دلار در اختیار صنعت نفت قرار نگیرد، حداقل‌ها نیز تأمین نخواهد شد. حداقل‌هایی که میانگین ضریب بازیافت نفت خام کشور را در همان مرز 25 درصد می‌تواند نگه دارد.»
این اعداد درحالی عنوان می‌شود که تولید و صادرات نفت ایران به سبب تحریم کم شده و از سوی دیگر شیوع ویروس کرونا قیمت‌ها را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش داده است. علاوه بر این، منابع حاصل از فروش نفت به دلیل تحریم‌های بانکی در کشور‌هایی مانند چین بلوکه می‌شود و امکان دسترسی به آنها نیست. حتی اگر این منابع به کشور برسد، سهم 14.5 درصدی صنعت نفت از درآمدها همین حداقل‌ها را هم در اختیار این صنعت قرار نمی دهد و در کنار آن مسأله تأمین تجهیزات و دسترسی به تکنولوژی‌ها را نیز باید در نظر گرفت.
البته شرکت ملی نفت ایران در چند سال اخیر سعی کرده با امضای قراردادهایی در داخل، بخشی از نیاز صنعت به نوسازی و نگهداشت را رفع کند. در این خصوص رضا دهقان، معاون امور توسعه و مهندسی شرکت ملی نفت به «ایران» می‌گوید: «علاوه بر قراردادهایی که تاکنون در زمینه نوسازی و نگهداشت به امضا رسیده، در آینده نزدیک قراردادهای دیگری نیز به سرانجام خواهد رسید و در نتیجه آنها 6 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خواهد شد. تاکنون قرارداد‌های نیمی از این 6 میلیارد دلار امضا شده است.»
اما سؤال اینجاست که آیا شرکت‌های داخلی و منابع مالی و دانش موجود، نیاز این صنعت را مرتفع می‌کند؟
این یک معجزه است!
ایران یکی از دارندگان بزرگ منابع هیدروکربوری جهان است که متناسب با این ظرفیت بالقوه نتوانسته در بازار‌های جهانی حاضر و به یکی از بزرگترین بازیگران این عرصه تبدیل شود. اما از دست دادن همین ظرفیت موجود یعنی توان تولید نفت خام در حدود 4 میلیون بشکه در روز و ظرفیت تولید گاز به میزان 850 میلیون مترمکعب، دور از انصاف است. درحالی که رقبا و بازار ربایانی مانند ایالت متحده برای ضربه زدن به این صنعت هر اقدامی -حتی تحریم- را هم به‌کار بسته‌اند.
مرتضی بهروزی فر، عضو هیأت علمی مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در این زمینه به «ایران» می‌گوید: «پاسخ این سؤال که آیا صنعت نفت و گاز ایران توانسته به جایگاه درخور خود برسد، منفی است اما در نگاهی ابتدایی‌تر، همین که هنوز دچار فروپاشی نشده، به نظر من یک معجزه است. چراکه از حداقل‌های سرمایه و تکنولوژی در تمام این سال‌ها بی بهره بوده و مستهلک شده است.»
او ادامه می‌دهد: «در این سال‌ها فعالان صنعت نفت، آن را با چنگ و دندان حفظ کرده اند و اگر تلاش آنها نبود، شرایط فرق می‌کرد. اما این وضعیت قابلیت تداوم ندارد. جراحی که اتاق عمل و ابزار مورد نیاز جراحی ندارد، نهایتاً می‌تواند بخیه بزند. صنعتگران این عرصه هم وقتی تکنولوژی و سرمایه کافی در اختیارشان باشد، تا مدت محدودی می‌توانند آن را سرپا نگه‌دارند. البته آرزوی ما این است که با افتخار بگوییم یک شرکت ایرانی توانسته است تجهیزات مورد نیاز صنعت را بسازد و کشور را بی نیاز از واردات کند، اما کار آسانی نیست. اجرای پروژه‌ها با سرمایه داخلی، توان شرکت‌ها و دانشگاه‌های ایرانی و بدون دسترسی به دانش فنی روز، سخت و حتی در برخی موارد غیرممکن خواهد بود.»
بهروزی فر با تأکید بر لزوم تبدیل امکانات بالقوه به ظرفیت‌های بالفعل در زمینه توان تولید نفت و گاز توضیح می‌دهد: «ما بدون ارتباط با دنیای متمدن نمی‌توانیم این صنعت را آن طور که شایسته است، توسعه بدهیم. ایران با جایگاه درخور خود در بازار نفت و گاز فاصله چشمگیری دارد و برای رسیدن به این جایگاه نیاز به حجم عظیم سرمایه‌گذاری حتی فراتر از نیاز به احیا و بازسازی و حفظ وضع موجود داریم. پس از برجام، در گزارش‌های بین‌المللی می‌آمد که ایران بزرگترین بازار جهان بعد از فروپاشی شوروی است و حجم سرمایه‌گذاری آماده برای ورود به این بازار هزار میلیارد دلار تخمین زده شده بود، اما تحریم‌ها و اختلافات داخلی مانع ورود این سرمایه مورد نیاز شد. اکنون نیز اگر منابعی به دست ایران برسد، اولویت اول آن نگهداشت و توسعه صنعت نفت نخواهد بود.»
به گفته این کارشناس انرژی دسترسی به منابع مالی، امکان واردات تکنولوژی، مدیریت و توان اجرای پروژه و در نهایت حفظ و نگهداشت میادین، از چالش‌های مهم این روزهای صنعت نفت است و برای جلوگیری از این بحران لازم است که ابتدا ایران تعاملات جهانی خود را توسعه دهد؛ شرکت‌های ایرانی در کنار سرمایه‌گذاران بین‌المللی کار را یاد بگیرند و آن را بومی کنند و به مرور صنعت نفت را به سمت جایگاهی که شایسته آن است، سوق دهند. در غیر این صورت یک بحران در کمین صنعت نفت کشور خواهد بود.