جعفر علیان‌نژادی
دانش‌آموخته علوم سیاسی
یک فراز مهم از سخنان مقام معظم رهبری در سخنرانی 14 خرداد سال جاری، طرح موضوع «امید دشمنان به اعتراضات مردمی»، با هدف ضربه زدن به کشور بود. ایشان در این فراز بیان داشتند: «من درباره همین مسأله طمع دشمنان، نقشه‌های دشمنان، توطئه‌های دشمنان، خواب‌های آشفته‌ای که دشمنان برای ملت ایران می‌بینند، یک نکته مهمی را عرض بکنم که به‌نظرم مهم است.
 دو جزء دارد این نکته، یکی این است که امروز مهم ترین امید دشمنان برای ضربه زدن به کشور، امید بستن به اعتراضات مردمی است. امیدشان به این است که بلکه بتوانند با کار روانی، با فعالیت‌های اینترنتی و فضای مجازی و انواع و اقسام اینها، با پول  و با مزدورپروری، مردم را در مقابل نظام اسلامی و جمهوری اسلامی قرار بدهند، این جزء اول مطلب، از این نکته جزء دوم هم این است که این محاسبه دشمن غلط است.»در این یادداشت قصد داریم، نشان دهیم منطقی قوی و مستدل پشت این اشاره مهم وجود دارد. منطقی که با آگاهی از آن، دلالت‌های ناواقعی بسیاری از پیام‌های رسانه‌های بیگانه، بی‌اعتبار می‌شود. «هرکشوری که به مردم تمام قد اعتماد کند و این اعتماد را به نحوی عملی به منصه ظهور برساند، به صورت طبیعی مورد طمع دشمنان قرارمی گیرد.» این پیامی است که به گمان نگارنده از بیانات فوق الاشاره رهبر انقلاب مستفاد می‌شود. این نوشتار در صدد سنجش این پیام و در پی آن کشف منطق آن بیان روشن رهبری است.
بحث را از هزینه‌دار بودن چنین اعتمادی آغاز می‌کنیم. یک انقلاب مردمی همانطور که از سرمایه اعتماد مردم هزینه می‌کند، همزمان و بالفعل هزینه اعتماد کامل به مردم را نیز می‌پردازد. «انقلاب برای نجات یک ملت دارای هزینه است، جنگ هشت ساله برای دفاع از استقلال یک ملت دارای هزینه است. ایستادگی در مقابل زورگویان عالم برای اثبات حقانیت و حقوق خود دارای هزینه است، امام این هزینه را پرداخت. هزینه‌ای که امام پرداخت، اعتماد عمومی مردم بود. این اعتماد عمومی را در این راه امام به کار انداخت و هزینه کرد، اما خدای متعال این هزینه را جبران کرد. آنچه را که امام هزینه کرده، چند برابر به او برگرداند» (هجدهمین سالگرد رحلت امام خمینی (ره) 1386) در انقلاب اسلامی امام از سرمایه اعتماد مردم به خود هزینه کرد، هجمه‌های بسیاری به جان خرید، گرفتاری‌های زیادی را تحمل کرد، اتحاد تمام دنیا برای زمین زدن نظام اسلامی را تحمل کرد، اما این هزینه که ثمره اعتماد عملی امام به مردم بود، نتیجه داد. هزینه مصرف شده را هم خدای متعال جبران کرد. آن هزینه، عزت و آبروی امام را چند برابر کرد و نظام اسلامی پایدار شد.
نکته مهم در همین پایداری نظام اسلامی است. این پایداری، ثمره اعتماد دوطرفه مردم و امام به یکدیگر بود. مردمداری و مردم سالاری که از دل آموزه‌های اسلامی جوشیده، سرمایه اعتماد را ودیعه‌ای یک‌طرفه از جانب مردم تلقی نمی‌کند، تنها به فکر جلب حمایت یکطرفه مردم نیست، بلکه همزمان اعتقاد و اعتماد به مردم را عملاً نشان می‌دهد. به بیان دیگر یک نظام دینی ترسی از اعتماد به مردم در خود راه نمی‌دهد، چیزی که اساساً قوامش به مردم است، نمی‌تواند از بقای اعتماد به مردم بهراسد. حفظ نظام در گرو اعتماد عملی نظام به مردم و اعتماد مردم به نظام است. میزان اعتماد عملی نظام اسلامی به مردم را می‌توان با این بیان امام خمینی (ره) درخصوص صدور انقلاب، درک کرد. «اگر بخواهیم انقلاب را صادر کنیم، مردم خودشان حکومت را به دست بگیرند» (صحیفه امام، جلد 15، ص 307) معنای ضمنی این جمله مهم امام (ره) این است که‌ ام المسائل نظام‌های سیاسی، نقش نداشتن مردم در تعیین سرنوشت خود است که ریشه در بی‌اعتمادی ذاتی چنین نظام‌هایی به مردم آن کشورها دارد. طبیعی است در چنین کشورهایی حفظ نظام سیاسی یا با زور و تغلب است یا با خدعه و فریب؛ یا با استبداد و دیکتاتوری است یا با نمایش مردم مداری. ترس ذاتی از عدم اعتماد به مردم موجب می‌شود، همه هزینه‌ها صرف گریز از این هراس شود، یا با ترساندن مردم (در حکومت‌های استبدادی) یا پوشاندن آن ترس (در حکومت‌های مدعی مردم سالاری غیر دینی).با این توضیحات می‌توان راحت تر معنای اعتراض در حکومت‌های مبتنی بر ترس را درک کرد. اعتراض در حکومت‌های مبتنی بر ترس، سریعاً ترسی مضاعف را به همراه می‌آورد. درکی که حکومتگران در این نظام‌ها از اعتراض دارند، بسرعت هراس را در تمام ریزبدنه‌های این کشورها می‌گستراند. منطق کنترل اعتراض در این کشورها ناشی از ترس موجودیت و هستی نظام سیاسی است. بنابراین یا به هیچ وجه تحمل نمی‌شود و به شدت سرکوب می‌شود یا تبدیل به امر پیش‌بینی‌پذیر می‌شود. یعنی برای کنترل اعتراضات، سیاستگذاری صورت می‌گیرد تا وقوع هر اعتراضی یک امر قابل پیش بینی شده باشد. خصلت خلق‌الساعه و رویدادی نداشته باشد. حتی در برخی موارد اعتراضات تصنعی ایجاد می‌شود تا تبدیل به آموزه‌ای مدنی و فراگیر شود. اعتراضات خشونت پرهیز، یکی از همین مدل سازی‌های تصنعی است. انواع نمایش‌های اعتراضی نظیر راهپیمایی سکوت، نافرمانی مدنی، اشغال مسالمت‌جویانه خیابان، دیوار گوشتی و... آموزه‌های همین سنت کنترل اعتراضات است. به یک معنا در حکومت‌هایی که مبنی بر ترس از اعتماد به مردم بنا شده، اعتراض ذاتاً بارگذاری شده است و جزو لاینفک آن است. در کناراین اقدامات، راه‌های دیگری نیز توسط کشورهای جریان سلطه، برای کنترل ترس وجود دارد. نظیر تزریق هراس در گفتمان عمومی جامعه؛ کارهایی نظیر نزدیک نشان دادن خطر تروریسم و جنگ از طریق تهدیدات موهومی چون افراطی‌گری اسلامی، خطرهسته‌ای نشان دادن ایران و...
بنابراین می‌توان گفت، اعتراض در رژیم‌های ترسان از اعتماد واقعی به مردم، به عنوان یک پدیده غیرعادی و مخل نظم مستقر، محسوب می‌شود. علی رغم آنچه که ادعا می‌شود، عملاً نشان داده شده است که اعتراض یک حق مدنی نیست. حق اعتراض واقعی نبوده، چون اعتماد دوطرفه نیست. از مردم آشکارا یا پنهان مطالبه حمایت و تأیید می‌شود اما در مقابل خبری از اعتماد واقعی به مردم نیست. حتی در هزینه کرد اعتماد عمومی نیز ناموفقند. اگر جنگی شود، جبهه هایشان خالی از عناصر مردمی (و نه نظامی) است، اگر بحرانی درونی پدیدار شود، مردم منفعل بوده و تنها منتظر خدمات دولت می‌مانند. چون قرارداد اعتماد یک‌طرفه است دولت بایست در برابر طلب اعتماد یک‌طرفه مردم، تمام متکی به خود باشد. بحران کرونا، تصویر خوبی از این بی‌اعتمادی را نمایان ساخت.
ناگفته نماند ممکن است، میثاق اعتماد در آستانه ظهور انقلاب‌های مهم تاریخ جهان، ماهیتی دوطرفه داشته باشد. مردمی انقلاب کرده‌اند، عده‌ای را برصدر نشانده‌اند، اما این میثاق اعتماد به مردم تضمینی نداشته و عموماً در همان سال‌های اولیه انقلاب، به ضد خود بدل می‌شود. پایداری مردمی ماندن یک انقلاب نیاز به دلیل دارد، اگر دلیلی پایدار نباشد، تعهد و اعتماد رژیم انقلابی به مردم یا مردم به آن رژیم بی‌معنا می‌شود. در مقابل این وضعیت، میثاق اعتماد دو طرفه در انقلاب اسلامی از یک تضمین علی‌الدوام برخوردار است. یک حقیقت منبعث و جوشیده از متن مکتب دینی، یعنی امامت ضامن این میثاق است. ولایت فقیه به عنوان ثمره و چکیده اندیشه امامت درعصر حاضر، حامی و حافظ مردمی ماندن انقلاب اسلامی است. قوام اسلام انقلابی و اعتماد مردم، منوط به یک نعمت و ذخیره الهی است.بر این اساس در انقلاب اسلامی که میثاقی دوطرفه برقرار است، حق اعتراض واقعی است. وجود اعتراض به رسمیت شناخته می‌شود. پدیدار اعتراض واقعی است. کنترلی در کار نیست. تبدیلی در کار نیست. اساساً اعتراض بماهو اعتراض در نظام اسلامی معنادار می‌شود. نظام جلوی ابراز خواسته‌های واقعی مردم را نمی‌گیرد، چون اعتماد به مردم وجود دارد. اعتراض در فضای انقلاب اسلامی یک پدیده حقیقی است. هر وضع موجود (اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) خلاف اهداف انقلاب اسلامی، اعتراض کردنی است. انقلاب اسلامی صدای معترض را نمی‌برد، صدای معترض را می‌شنود، چون اعتراض معترض به انقلابی ماندن است نه انقلاب‌زدایی. دلیل واقعی بودن اعتراض ترکیب سه‌گانه اسلام انقلابی، مردم و امام است که میثاق اعتماد دوجانبه را تضمین می‌کند.اکنون به جملات ابتدای این نوشتار برگردیم، مقام معظم رهبری یکی از مصادیق طمع‌ها، نقشه‌ها و خواب‌های آشفته دشمن را امید بستن به اعتراضات مردمی جهت ضربه زدن به کشور دانستند و در ادامه، این محاسبه دشمن را غلط فرض کردند. حال زمان آن رسیده به سه سؤال که از این گفتار رهبری منتزع می‌شود، پاسخ گفت:
الف. چرا دشمن به اعتراضات در ایران طمع ورزیده و به دنبال طراحی توطئه و نقشه‌ریزی است؟ پاسخ به این سؤال باید روشن شده باشد. تصوری که دشمن از اعتراض دارد مبتنی بر تجربه اعتراض در حوزه‌های سرزمینی‌اش است. همانطور که گفته شد اعتراض در این کشورها ترسی مضاعف می‌آفریند. مردمی که تنها به نحوی یک‌طرفه از آنها مطالبه اعتماد و حمایت شده است، اکنون خواهان اعتماد آن نظام سیاسی به خود شده‌اند، یعنی همان چیزی که نظام سیاسی از آن هراس (ترس از اعتماد به مردم) داشته و از آن می‌گریزد. طبیعی است حتی توهم چنین اعتراضی که ممکن است علیه هستی یک رژیم باشد، واقعاً طمع ورزیدنی است.
ب. چرا دشمنان به فراگیر شدن (مردمی شدن) اعتراضات امید بسته اند؟ به یک بیان دیگر چرا دشمنان سعی در مردمی کردن این اعتراضات دارند: پاسخ روشن است؛ برای تبدیل یک حق اعتراض واقعی به یک اعتراض علیه موجودیت سیستم از طریق عملیات روانی، فعالیت‌های اینترنتی و مجازی.
ج. چرا محاسبه دشمن در این خصوص نیز غلط است؟ پاسخی که رهبر انقلاب در ادامه بیانات خویش ارائه کرده‌اند، از یک منطق قوی برخوردار است که در این نوشتار به آن پرداخته شد. دشمنان درکی از ضمانت پایداری میثاق اعتماد بین مردم و نظام ندارند. آن میثاق محکم که ترکیبی از اسلام انقلابی، مردم و امام جامعه است، در نهاد حافظ حالت مردمی بودن نظام جمع شده است؛ ولایت فقیه.