اکرم رضایی ثانی
خبرنگار
 با نامگذاری سال ۱۴۰۱ به‌عنوان «تولید؛ دانش بنیان و اشتغال آفرین» اهمیت موضوع «دانش بنیان» بیش از پیش مطرح شد. توسعه دانش‌بنیان در کشور نیازمند حمایت و گسترش تعاملات بین‌المللی جهت استفاده از تجربه کشورهای پیشرو در عرصه دانش است. ایران اکنون دارای شش هزار و ۷۰۰ شرکت دانش بنیان است که توسط آنها ۳۰۰ هزار نفر مشغول به کار شده‌اند و حدود ۳۰۰ هزار میلیارد تومان هم درآمد داشته‌اند که ضرورت دارد برای توجه به ادامه کار در مسیر دانش بنیان صرفاً به فکر توسعه عدد و کمی‌سازی آنها نبود بلکه قوانینی که موجب اخلال در کار دانش بنیان‌ها می‌شود نیز بازنگری شوند. هر چند شاید برای عموم مردم تبیین اهمیت این مسأله و تعریف آن و برای خواص نگاه به چالش‌های موجود کارساز باشد. متولی شرکت‌های دانش بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است که به گفته رئیس هیأت مدیره مجمع تشکل‌های دانش‌بنیان تا به امروز آزمون و خطای خود را انجام داده و اکنون به مسیر درستی از هدف خود رسیده است. همچنین دانشگاه‌ها نیز در مسیر حرکت به سمت دانش بنیان هستند.
در همین زمینه با افشین کلاهی رئیس هیأت مدیره مجمع تشکل‌های دانش‌بنیان مصاحبه‌ای انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید ؛

اگر تعریفی از دانش بنیان مورد توجه دولت است می‌شود آن را تشریح کنید.
از نظر دولت، شرکت دانش‌بنیان شرکتی است که طبق آیین‌نامه مرتبط با قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان ارزیابی شده و سطح مناسبی از فناوری در محصول یا خدمات دارد، بنابراین به آن مجوز دانش بنیان داده می‌شود. به شکل کلی شرکت‌هایی که صاحب فناوری و ایده جدید هستند که شاید استارتاپ‌ها هم جزئی از آن قرار بگیرند و شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری هم می‌توانند به این اکوسیستم دانش بنیان کشور اضافه شوند. در واقع باید شرکت‌هایی را ذیل دانش بنیان قرار دهیم که بتوانند مزیت رقابتی خوبی ایجاد کنند، بهره‌وری را بالا ببرند و همچنین بتوانند کیفیت کالا را ارتقا دهند.
رشد دانش بنیان در دانشگاه‌های ایران تاکنون چطور بوده است؟
به هر حال دانشگاه‌های ما در حال حرکت به این سمت هستند. در ابتدا شاید یک مقداری روند حرکتی مناسب نبوده است یعنی در واقع این سیاست دنبال می‌شد که برخی استادان دانشگاهی بیایند سه، چهار نفری دور هم شرکت بزنند و برای برنامه دانشی که ایجاد کرده‌اند مطالب تولید کنند که سیاست چندان مناسبی نبود. بعدها سیاست تغییر کرد و به این صورت شد که دانش چه در محیط دانشگاهی و چه در بیرون دانشگاه در جهت بعد تجاری‌سازی باشد. یعنی کالا و محصول مبتنی بر هدف استاد و دانشگاه نباشد بلکه مبتنی بر نیاز بازار باشد. در واقع محصول باید مشکلی را حل کرده یا نیازی را برطرف کند زیرا در غیر این صورت ریسک سرمایه‌گذاری خیلی بالاتر می‌رود.
محصولات شرکت‌های دانش بنیان وقتی به بازار برسد در چه وضعیتی است و شرکت‌های دانش بنیان در چه حوزه‌هایی موفق عمل کرده‌اند؟
به طور کلی در شرکت‌های دانش بنیان ریسک سرمایه‌گذاری بالا است و حتی گفته می‌شود از هر ۱۰ شرکت استارتاپی هفت، هشت مورد آنها از کار خارج می‌شوند. ولی اگر همین اقدامات مبتنی بر نیاز بازار باشد و برای حل مشکلی از جامعه قدم برداشته شود، احتمال اینکه شرکت‌ها به محصول برسند و وارد بازار شوند، بیشتر خواهد شد. با توجه به شیوع کرونا، طبیعتاً شرکت‌های دانش بنیان در حوزه درمان و سلامت، داروسازی، شرکت‌های تولید واکسن یا حتی تجهیزات پزشکی از جمله تولید ونتیلاتور خیلی موفق بوده‌اند. ما همچنین در حوزه ماشین آلات یا نانو، شرکت‌های دانش بنیان موفقی داریم. علاوه بر اینها شرکت‌های دانش بنیان در زمینه‌ آی تی و در زمینه خدمات اقتصاد دیجیتال نیز توانستند مؤثر واقع شوند.
آیا آمار خیلی دقیقی از تعداد و درآمد این شرکت‌ها دارید؟
در حال حاضر طبق همان تعریفی که عنوان شد ۶۷۰۰ شرکت دانش بنیان داریم که از معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری مجوز دارند. طبق آماری که حدودی اعلام شده این شرکت‌های دانش بنیان ۳۰۰ هزار شغل مستقیم ایجاد کرده‌اند و حدود ۳۰۰ هزار میلیارد تومان هم درآمد داشته‌اند. در سال گذشته نیز حدود یک میلیارد دلار صادرات داشته‌اند. البته به نظر من باز هم شرکت‌های دانش بنیان ظرفیت خیلی بیشتری دارند ولی نه اینکه حتماً به شکل کمی با آن برخورد کنیم. متأسفانه عددگذاری ما خیلی کمی است مثلاً بعضاً گفته می‌شود ما می‌خواهیم ۱۵ هزار شرکت دانش‌بنیان یا فلان میزان باید صادرات داشته باشیم.من فکر می‌کنم به جای اینها کیفی‌تر برخورد کنیم و به شرکت‌هایی که موفق بوده‌اند بهای بیشتری بدهیم، نه اینکه حمایت‌ها بدین گونه باشد که فقط سراغ وام برویم البته که این هم درست است ولی منظورم بیشتر این است که در محیط جامعه و فضای کلی اقتصادی بهای بیشتری به آنها بدهیم تا بتوانند کارشان را بهتر پیش ببرند به‌دلیل اینکه محیط کسب و کار ما ناسالم است زیرا بازار ما یک بازار غیررقابتی است، بازار در انحصار کامل قرار دارد و خصولتی‌ها و شرکت‌های وابسته هستند و هم اینکه محیط کسب و کار ما یک محیط مناسب نیست.به نظرم مواردی که عنوان شد بیشتر باید دغدغه باشد یا مثلاً باید بحث فرهنگی دغدغه شود. مثلاً ما سال‌هاست که برای مسأله تولید ثروت کاری نمی‌کنیم. ما برای کارآفرینان آن ارزشی که بایدرا قائل نمی‌شویم. در دنیا افرادی که تولید ثروت می‌کنند در حد یک ستاره سینما مورد توجه قرار می‌گیرند و مطرح هستند و از آنها به نیکی یاد می‌شود در صورتی که متأسفانه در ایران کسانی که تولید ثروت کردند بنا به هر دلیلی مورد توجه قرار نمی‌گیرند.
پیشنهاد مشخص شما برای اینکه این مشکلات و این نگاه حل شود، چیست؟
به نظر من باید فرهنگ ارزش تولید ثروت را بخصوص برای دانش بنیان‌ها جا بیندازیم و به این شکل از آنها حمایت کنیم. در واقع وقتی آنها از فضای اکوسیستم نوآوری وارد فضا و عرصه اقتصادی کشور می‌شوند سعی کنیم در آنجا مشکلاتشان را حل کنیم.
سؤال این روزها شاید در سطح نخبگان این باشد که دانشجویان ارشد و دکتری چقدر باید تفکر دانش‌بنیانی داشته باشند؟
این به آموزش‌های دانشگاهی و حتی آموزش‌های دوران مدرسه برمی‌گردد. متأسفانه دانشگاه‌ها و مدارس ما بیشتر روی مباحث درسی تکیه می‌کنند و خیلی روی مهارت و کارآفرینی تمرکز ندارند. شاید به شکل شعاری مطالبی را بیان کنند ولی به‌صورت عملی روی مهارت کارهای تیمی و مشترک و روی مهارت‌های اجتماعی خیلی کار نمی‌شود.به همین دلیل هم هست که وقتی جوانان ما وارد فضای اقتصادی می‌شوند دوباره باید به سراغ آموزش مهارت‌های اجتماعی بروند که در نهایت زمانی هم از آن گرفته می‌‎شود. بنابراین اینها مواردی هستند که اگر به سمت‌شان برویم بسیاری از مشکلات دانش بنیان برطرف خواهد شد.
با توجه به شعار امسال که از سوی رهبر معظم انقلاب مطرح شده، چه مسئولیتی متوجه وزارت علوم و دانشگاه‌ها است؟
سیاستگذاری درباره نوآوری بیشتر متوجه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است و کمتر به عهده وزارت علوم است. در حال حاضر به نظر من سیاستگذاری‌ها و مسیر حرکتی درست است. چند سال است که آنها آزمایشات‌شان را انجام دادند و اکنون به این سیاست‌ها رسیده‌اند و حالا در مسیر درستی قرار گرفتند. از این‌رو شاید نیاز نباشد در اکوسیستم نوآوری تغییر کلاً زیادی ایجاد کرد.باید دیدگاه‌ها نسبت به فضای اقتصادی تغییر کند. اتفاقاً باید تحول در فضای کلی اقتصادی صورت بگیرد. یعنی دیدگاه نهادهایی که در حوزه کلی اقتصاد تأثیر‌گذار هستند باید عوض شود. حتی باید مدیرانشان هم عوض شود. ما مدیرانی در حوزه نوآوری داریم که مدیران موفقی بودند به نظرم باید از آنها نیز در این حوزه‌ها استفاده کنیم. تا وقتی دیدِ یک سازمان نسبت به این مسأله تغییر نکرده است چیزی حل نخواهد شد.
 موانع رشد شرکت‌های دانش‌بنیان چیست و اینکه واردات چقدر می‌تواند موجب تضعیف شرکت‌های دانش بنیان شود؟
من خیلی واردات را تهدید نمی‌دانم و به این اعتقاد ندارم که فقط تمرکز کنیم که به‌عنوان جایگزین واردات، تولید انجام دهیم زیرا اینگونه محصول رقابتی نخواهیم داشت. مثل تجربه‌ای که در خودروسازی داشتیم و تجربه موفقی نبود. ما باید روی محصولاتی تمرکز کنیم که مزیت رقابتی دارند و کار درست را انجام دهیم و سعی کنیم در همان مورد در ارتباطات بین‌المللی در زنجیره‌های ارزش قرار بگیریم و بتوانیم روی یک موضوع وجهه بین‌المللی کسب کنیم. این خیلی بهتر از آن است که بتوانیم همه چیز را خودمان تولید کنیم. این هم به دو چیز نیاز دارد یک مورد این است که ارتباطات بین‌المللی خوبی داشته باشیم که متأسفانه اکنون از آن بی‌بهره‌ایم. این ارتباطات بین‌المللی هم تجارب مدیریتی خوبی را به ما آموزش می‌دهد، هم انتقال فناوری برای شرکت‌های ما را ساده می‌کند. از طرفی هم برای شرکت‌های ما جذب سرمایه خواهد کرد و هم می‌توان در پناه آن تولیدات مشترک با شرکت‌های دیگر انجام داد. به طور کلی استفاده از تجربه کشورهای دیگر که موفق هم بوده‌اند بسیار مؤثر است.البته محصول بومی تولید کردن به نظر من به تنهایی ارزش دارد، همین‌طور که یک خودروی برقی امریکایی که الان مالک آن هم پولدارترین فرد در دنیا است ۳۰ درصد قطعات خودرو را کشور آلمان برای آنها تولید می‌کند. بنابراین باید روی مواردی تمرکز کرد که مزیت دارند و روی آنها کار کنیم که این نیاز به ارتباطات بین‌المللی و فضای اجتماعی مناسب دارد. متأسفانه اما یکی از مشکلاتی که داریم این است که هم اکنون مجلس طرحی را به‌نام «جهش تولید دانش بنیان» که منتظر تصویب شورای نگهبان است در دستور کار دارد که بسیار طرح خوبی برای حمایت از شرکت‌های دانش بنیان است. در حالی که از آن طرف مجلس روی طرح صیانت از فضای مجازی کار می‌کند که کاملاً بازدارنده است.اگر ما بتوانیم موانع یکسری بخشنامه‌ها، طرح‌ها و عواملی که برای رشد کسب و کار بازدارنده‌اند را بگیریم بسیار کمک بزرگ و مؤثری به طرح دانش‌بنیان کرده‌ایم. این دو طرح هم که عنوان شد یکدیگر را خنثی می‌کنند. یک فعال کسب و کار که در حوزه‌ آی تی کار می‌کند هر چقدر هم از او حمایت شود وقتی با مسائل و مشکلاتی از جمله اینترنت مواجه شود قطعاً بعد از یک مدت انگیزه‌اش را از دست خواهد داد به گونه‌ای که می‌بینید ما کم کم داریم با مشکل نیروی انسانی مواجه می‌شویم زیرا مهاجرت روز به روز در حال افزایش است.