نرگس عاشوری
خبرنگار‌
از میان قاب‌های نقاشی از بهمن محصص، تابلویی از پوستر «مردی برای تمام فصول»، تصویر و متنی از هوشنگ گلشیری روی دیوار و تمثالی از حضرت علی(ع) و تابلوی«... فاذکروالله خیر...» که نقطه مقابل میزکار و درست در مسیر نگاهش قرار داده می‌توان نشانه‌هایی از علقه‌ها و دلبستگی‌های او را پیدا کرد. آنچه پشت سر اوست اما تمام مانیفست بهمن فرمان‌آرا در زندگی شخصی و چه بسا فعالیت هنری و دغدغه‌های شهروندی‌اش است. دستخط نستعلیق 42 ساله یادگاری از پدرش که به دیوار اتاق کارش زده تا یادآوری کند همراه مردم باشد و اخلاق نگه دارد: «دستور من به فرزند دلبندم بهمن فرمان‌آرا، راستگو و درست‌کردار باش. برای جلب اعتماد مردم بکوش. از هر حیث صاحب گذشت باش. احترام مادرت را همیشه نگهدار. برادر بزرگترت را همیشه طرف مشورت قرار بده و او را در جریان کلیه امور خود بگذار» سال 1336 زمانی که در 16 سالگی برای ادامه تحصیل به انگلستان رفته این مرامنامه را از پدر گرفته و تلاش‌اش این بوده در دو صنعت نساجی و سینما به آن پایبند باشد. دلمشغولی‌های این روزهایش از شرایط کارگران شرکت خانوادگی‌شان در روزهای کرونا، اظهارات بی‌پروایش درباره مسائل اجتماع و بازتاب زیرکانه مسائل درون جامعه در آثارش گواه این مدعاست. هنرمندی که دلش برای ایران می‌تپد و با وجود آنکه بیش از هر کسی فرصت کار و زندگی را در خارج از مرزهای ایران داشته ترجیح داده بماند و با فیلم‌هایش با نسل جوان مکالمه کند. فیلمسازی که با وجود اعتراض‌هایی که برای بهتر شدن شرایط دارد اما همچنان امیدوار است و تمام آثارش از جمله «حکایت دریا» تصویری است از چهره دوگانه زندگی. به بهانه اکران آنلاین این فیلم با او گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

«سایه‌های بلند باد» در دوره شاه توقیف شد. پس از انقلاب پروانه نمایش الف گرفت ولی فقط سه روز روی پرده ماند. با وجود فعالیت‌های سینمایی قابل توجه بین‌المللی و تجربه کارگردانی فیلم‌ تحسین‌شده «شازده احتجاب» یک دهه پس‌از بازگشت به ایران مجوز ساخت «بوی کافور عطر یاس» را گرفتید. از آن زمان تا به امروز تنها 9 فیلم ساخته‌اید که در این میان «خاک آشنا» سال‌ها توقیف بود، «دلم می‌خواد» پس‌از رفع توقیف با بی‌عدالتی در اختصاص سانس‌های نمایش روبه‌رو شد و این روزها سه سال پس‌از ساخت به اکران آنلاین «حکایت دریا» رضایت داده‌اید. بر اساس تجربیات خودتان چه توصیه‌ای به جوانان علاقه‌مند به سینما دارید.
اگر قرار است قهر کنید و نازک و نارنجی باشید اصلاً وارد این حرفه نشوید. برای فعالیت در سینما باید پوست‌ کلفت باشید. در دانشگاه تهران از من سؤال شد که چطور می‌توان مثل شما مشهور شد. پاسخ من این بود: 10 درصد استعداد، 25درصد ارتباطات و 65 درصد پوست کلفتی. در سینما باید بجنگید. اگر با رد شدن فیلمنامه‌تان افسرده و خانه‌نشین می‌شوید، به درد این کار نمی‌خورید. بعد از بازگشتم به ایران هر سال برای یک فیلمنامه درخواست مجوز ساخت دادم. به مدت 10 سال برای هر فیلمنامه‌ هفت هشت ماه طول می‌دادند و در نهایت هم اعلام می‌کردند که کارمندهایشان عوض شده. یکی از شاهکارها این بود که فیلمنامه‌ای را هم آقای بهشتی (مدیر وقت فارابی) تأیید کرده بود و هم آقای لاریجانی وزیر وقت ارشاد پای فیلمنامه نوشته بود که در اولویت ساخت قرار بگیرد اما همین فیلمنامه را هم بعد از هفت ماه گفتند که کارمندهایمان رد کرده‌اند. در نهایت ساخت «بوی کافور، عطر یاس» با 5-6 ماه اول ریاست جمهوری آقای خاتمی مصادف شد. بله من می‌توانستم در این سال‌ها 40 فیلم بسازم اما 9 فیلم ساختم. سرنوشت «سایه‌های بلند باد» شبیه زخمی شده بر بدن کسی که مرض قند دارد. جای زخمش خوب نمی‌شود. آنچه بر سر این فیلم آمد در دل و جان من مثل یک زخم باز است. در شرایط سخت یک روستا فیلم را ساختیم و پیش‌بینی کردیم که قرار است انقلابی شکل بگیرد. بگذریم، نمی‌خواهم وارد این قصه شوم قصدم این بود که به جوان‌ها بگویم ناامید نشوید و قهر هم نکنید. بدانید تا مشهور نباشید پول گیرتان نمی‌آید و مشهور هم که شوید تازه تصمیم می‌گیرند بکوبندتان تا پررو نشوید! چندین سال پیش از مسئول فارابی شنیدم که می‌خواهیم جلوی کار اکبر عبدی را بگیریم. علت را که جویا شدم پاسخ داد پررو شده، 8 میلیون دستمزد می‌خواهد. گفتم من اکبر عبدی را می‌شناسم، پدرش کارگر چیت‌سازی ری بوده. خودش زحمت کشیده، استعداد هم داشته، تا مشهور نباشد که پول نمی‌دهید. مشهور هم که شده نمی‌خواهید پولش را بدهید، می‌گویید پررو شده! خلاصه برای حرفه‌ای که خودم عاشق‌اش هستم باید بچه‌های جوان را تشویق کنم. به هر کس که قهر می‌کند می‌گویم کسی سراغ‌تان را نمی‌گیرد و از قهر شما خوشحال‌تر هم می‌شوند.آقای سمندریان از بزرگ مردان تاریخ تئاتر چون بی‌احترامی دید 10 سال خانه‌نشین شد؛ اما کسی در خانه‌اش را نزد. کبابی باز کرد. آقای سمندریان کبابی باز کند؟! وقتی در خانه سمندریان را نمی‌زنند سراغ شما که اصلاً نمی‌آیند.
بعد از «بوی کافور، عطر یاس» برای دومین بار در «حکایت دریا» علاوه بر کارگردانی بازیگری کرده‌اید. در فیلم «مجبوریم» رضا درمیشیان که در نوبت اکران قرار دارد هم بازی کرده‌اید. قرار است تمرکز بیشتری روی بازیگری داشته باشید؟
در سنی قرار دارم که برخی از جوان‌ها برای کارهایشان سراغ من می‌آیند. معمولاً ردشان می‌کنم چون از فیلمنامه‌شان مشخص است که هدفشان استفاده‌های موردی بوده است. رضا درمیشیان هم جوان خوبی است و هم بسیار بااستعداد است. البته دفعه اول هم بازیگری در «مجبوریم» را قبول نکردم اما در نهایت نقش را دوست داشتم. مدل بهمن کشاورز وکیل دادگستری است. کسی که سال‌ها کار نمی‌کند و بعد از 22 سال به‌خاطر شاگردش قبول می‌کند پا به دادگستری بگذارد. در نهایت اما به‌دنبال بازیگری نیستم. بازیگری به نوعی وسوسه عباس کیارستمی بود. ما دوستان خوبی برای هم بودیم و مدام راجع به کارهایمان با هم حرف می‌زدیم. به من گفته بود با این دیالوگ‌هایی که می‌نویسی بهترین هنرپیشه‌ها را هم که انتخاب کنی آنها را بدرستی ادا نمی‌کنند، تو خودت بازی کن. می‌گفت یک برند می‌شوی برای خودت. بعد از بازی در «بوی کافور عطر یاس» منتقد معروف نیویورک تایمز گفت او وودی آلن ایران است. در یک مصاحبه هم از من پرسیدند که می‌گویند شما وودی آلن ایران هستی؟ گفتم فیلمساز خوبی است فقط یک اشکال دارد که من خیلی خوش قیافه‌تر از آنم (خنده). دو روز قبل از اینکه به بیمارستان آراد برود و بعدش هم با هواپیمای آمبولانسی ببرندش، با عباس درباره فیلمنامه «حکایت دریا» صحبت کرده بودم. گفتم داستان این است و می‌خواهم نقش طاهر را خودم بازی کنم. گفت بعد از «بوی کافور عطر یاس» حرف من را گوش نکردی، خودت باید بازی می‌کردی. اما کارگردانی و بازیگری همزمان کار سختی است. با وجود اینکه امروز تکنولوژی کار را آسانتر کرده و شات را بلافاصله می‌بینی باز هم سخت است. در «بوی کافور عطر یاس» دستیار چهارم به گروه اضافه کردم و ویدئو هم خریدم. سرصحنه بغل دست محمود کلاری می‌ایستاد همان شات را می‌گرفت و ما می‌توانستیم همان لحظه ببینیم و کم و زیادش کنیم. زمان ساخت «حکایت دریا» اگرچه با تکنولوژی جدید می‌توانستیم بلافاصله حاصل کار را ببینیم اما به هر حال نیاز به تمرکز بیشتری داشت. از عباس گنجوی که یکی از بهترین و معروف‌ترین تدوینگرهای ایران است و همه فیلم‌های من و تقوایی را مونتاژ کرده خواستم که سر فیلمبرداری بیاید. نظرش را همیشه قبول دارم. صحنه‌ای که به دل دریا می‌زنم را در دی‌ماه گرفتیم که آب دریای شمال سرمای وحشتناکی دارد. همه مخالف بودند که خودم به دریا بروم. می‌گفتند سینه پهلو می‌کنی و فیلم می‌خوابد. اصرار کردم که خودم باید این صحنه را بگیرم. همه چیز آماده شد و اتاقی را گرم کردند و بخاری گذاشتند تا بلافاصله به محیط گرم برگردم. شات را که گرفتیم، عباس گنجوی گفت باید تکرار کنیم. سرمای آب باعث می‌شود تو مکث کنی اما کسی که می‌خواهد خودکشی کند سرما را نمی‌فهمد. در نهایت دفعه دوم با بدل این صحنه را گرفتیم. سر صحنه‌های مختلف نظرش را می‌پرسیدم برخی اوقات می‌گفت تا این جمله طاهر بودی ولی  از آن به بعد بهمن فرمان‌آرا شدی. باید تکرار کنیم. خوب است که دوستی داشته باشی که صددرصد به او اطمینان داری. با همه این احوال من هر نقشی که بازی ‌کنم بالاخره یک جایش بهمن فرمان‌آرا در می‌آید.
با وجود یادی که از بزرگانی چون جلیل شهناز، عبادی، یاحقی، احمد محمود، شاملو و بویژه دوست داستان‌نویستان هوشنگ گلشیری دارید و همچون «بوی کافور، عطر یاس» اشارات و ارجاعاتی از او را در دل فیلم‌ جا داده‌اید اما فیلم را به عباس کیارستمی تقدیم کرده‌اید.
چون آخرین باری که با عباس صحبت کردم راجع به فیلم بود. من هنوز نمی‌توانم فیلم‌هایی که درباره او ساخته‌ شده را تماشا کنم. حس می‌کنم الان بیشتر از هر زمانی او زنده است. آنقدر دوستی‌مان خوب و عمیق بود که سخت است قبول کنم که عباس مرده و فیلمی درباره او را تماشا می‌کنم. «حکایت دریا» فیلم شاعرانه‌ای است برای آدمی که خیلی دوستش داشتم.
به‌همین خاطر «مرگ هیچ عزیزی را باور نمی‌کنم» را به نقل از سیاوش کسرایی از زبان طاهر می‌شنویم. به غیر از این جمله البته ارجاعات دیگری همچون «فرصت کوتاه بود و سفر جانکاه بود اما یگانه بود و هیچ کم نداشت» را از احمد شاملو و گفته هوشنگ گلشیری بر مزار محمد مختاری و تکه کلام جلیل شهناز، خط نگاری از شعر گروس عبدالمالکیان و شمس لنگرودی و... در فیلم موجود است. به نظر می‌رسد مأنوس بودن با ادبیات در کارتان تأثیر زیادی داشته.
خیلی زیاد. برخی اوقات جمله‌ای یا فصلی از کتاب اثری مضاعف روی ما می‌گذارد و آگاه هم نیستیم که کجا بازتاب تأثیرش را می‌بینیم. بعد که نگاه می‌کنیم سر و کله آن فصل را می‌بینیم. ما ادبیات معاصر خیلی خوبی داریم. بچه‌ها از زوایای مختلف نگاه می‌کنند. یکی دو بار سعی کردم با چند نفری که داستان‌هایشان را دوست داشتم همکاری کنم اما با هم فیلمنامه نوشتن، کار سختی است. با هوشنگ گلشیری در «شازده احتجاب» این کار را کردیم. برای «سایه‌های بلند باد» دو سال طول کشید تا داستان کوتاه 4 صفحه‌ای را تبدیل به 25 صفحه کنیم. در نهایت خودم آن را 85 صفحه کردم. با هیچ‌کس دیگری نتوانستم مثل او سینک شوم. حتی یکی از قصه‌های «دست تاریک دست روشن» گلشیری را بدون حضور خودش تبدیل به فیلمنامه کردم. ادبیات به شما پس زمینه فرهنگی می‌دهد. ببینید همین داستان کوتاه که برایتان تعریف می‌کنم چقدر تأثیرگذار است. زن و شوهری تنها زندگی می‌کنند و بچه ندارند. خبر می‌‌رسد که از رودخانه جسد نوزادی را گرفته‌اند. آنها با این تفکر که صاحب بچه مشخص نیست درخواست می‌کنند بچه را به آنها بدهند تا سر قبرش بروند. عجیب و غریب است؛ بچه خودت را نداری، زندگی‌ات تمام شده، ولی بچه مرده‌ای می‌خواهی که به آن محبت و عشق بورزی. ادبیات در زندگی ما خیلی تأثیرگذار است و البته برخی اوقات هم به‌خاطر محدودیت‌ها نمی‌توانی سراغ هر اثری بروی.
برخی آثار ادبی همچون «نون نوشتن» محمود دولت‌آبادی، «نامه‌های صنعتی‌زاده به خواهرش» گلی امامی و «خانواده تیبو» مارتن دوگار را تعمداً نشان می‌دهید تا پیشنهادی برای مخاطب باشد؟
«نامه‌های صنعتی‌زاده به خواهرش» را که می‌خوانید انگار یک رمان است. آقای ابوالحسن نجفی از دوستان بسیار خوب من بود، به قدری زبان را خوب می‌شناخت و به فرانسه مسلط بود که وقتی ترجمه‌اش بر «خانواده تیبو» را می‌خوانید تصور می‌کنید نسخه اصلی کتاب به زبان فارسی نوشته شده. محمود دولت‌آبادی هم که مرد بزرگی در ادبیات ماست. اگر قرار باشد در فیلمم چند کتاب را نمایش بدهم – نه به بهانه تبلیغ که آنها نیاز به تبلیغ ندارند بلکه برای بیان سلیقه- همین کتاب‌هاست.
در فیلم «بوی کافور عطر یاس» دیالوگی دارید مبنی بر اینکه «آلزایمر مردن قبل از مردن است.»  در «حکایت دریا» هم نگران فراموشی و گمگشتگی هستید. طاهر به ژاله می‌گوید در کابوس‌هایش ایستگاه راه‌آهنی است با صدها قطار که هر یک به مقصدی می‌روند ولی او بدون مقصد گم شده است. این ترس در وجود خودتان هم هست؟
علت اهمیت آلزایمر یا فراموشی در کارهایم مادرم است. 10 سال آخر عمر آلزایمر داشت. اینکه می‌گویم «مردن قبل از مردن است» به این خاطر است که کسی که آلزایمر دارد چیزی متوجه نمی‌شود. فردی را می‌بینید که به شما زندگی داده، تمام روزگار با او بوده‌اید و الان وقتی به شما نگاه می‌کند مثل این است که به یک لیوان نگاه می‌کند. هیچ اثری از شناسایی و محبت نیست. با آدمی زندگی می‌کنید با همان شکل و با همان لبخند اما شما را نمی‌شناسد. آلزایمر مادر برای من و خواهر و برادرهایم کابوس بود. خانه‌ من و برادرانم کنار هم است. روزی برادرم خبر داد که حال مامان خوب نیست، خودم را که رساندم وقتی وارد اتاق شدم متوجه شدم مادر فوت کرده است. خانم پرستاری که همراهش بود گفت می‌ترسد چشمان مرده را ببندد. من مجبور شدم خودم چشم‌های مادرم را ببندم. از تعریف این صحنه تن‌ام می‌لرزد، کسی که به من زندگی داده بود من چشمانش را به روی دنیا بستم (سکوت). خب تمام اینها وقتی که حساس هستی گیر می‌کند در ذهن‌ات و یک‌ جاهایی خودش را نشان می‌دهد. اتفاقی که در فیلم «بوی کافور عطر یاس» می‌افتد شبیه همان چیزی است که خودم تجربه کرده‌ام. پدرم و مادرم در فاصله 4 ماه سوئیت‌هایشان کنار هم بود ولی با هم تماسی نداشتند. روزی (26 بهمن ماه) که پدرم فوت کرد پرستار مادرم گفت خانم گریه می‌کند. تمام وجودم لرزید. هفتاد و‌ خرده‌ای سال با هم زندگی کرده بودند حس همچنان بین‌شان بود. اشک‌ اش می‌آمد، در حالی که ما فکر می‌کردیم مادر کسی را نمی‌شناسد. پیش خودم دائم فکر می‌کردم چه وقت‌هایی ما متوجه نیستیم و او درک می‌کند. مثل سیمی که شل شده، قطع و وصل می‌شود و لامپی روشن و خاموش، ممکن است در همان حد تصویر خاطره‌ای در ذهن‌شان روشن شود. برای من که مجبور شدم چشم‌های مادرم را ببندم همیشه فراموشی آزاردهنده است.
و در عین حال می‌شود از نگاه شما در «حکایت دریا» این گونه برداشت کرد که تبعات فضایی که برای این نسل ایجاد شد؛ نسلی که به تعبیر شما رنسانس فرهنگی در این مملکت ایجاد کرده است، فراموشی بخشی از تاریخ و گم گشتگی است.
این هنر است که به ما دوام می‌دهد. یک بنا و ساختمان فرسوده می‌شود اما شعر سعدی همیشه تازه است. اشعار حافظ را که می‌خوانیم انگار همین دیروز سروده شده. هنر نبض ما را زنده نگه می‌دارد. پنجشنبه شب‌ها جوانان دور قبر شاملو حلقه می‌زنند و به نوبت شعری از او می‌خوانند. اینها تظاهر نیست، فقط عشق است. چرا قدر بزرگی آنها را ندانیم. داریوش شایگان در فلسفه هماورد ندارد، چرا مشابه او را تربیت نکنیم.
تمام اهالی فرهنگ و روشنفکرها اتفاق نظر دارند که این نسل، نسلی خاص و چه بسا تکرار نشدنی است. دلیل تفاوت آنها با نسل‌های دیگر چیست.
به‌خاطر نوع برخورد با هنر است. 65 درصد جمعیت ایران زیر 35 سال است. این نسل چطور باید یاد بگیرد که متوجه فرهنگ این مملکت شود. مولانا فقط در ترکیه دفن شده و یک شعر به زبان ترک ندارد آن وقت آنها ادعای مالکیت می‌کنند، جشنواره می‌گذارند و از کشورهای مختلف دوستداران مولانا را جذب می‌کنند. تاجیکستان ادعای مالکیت فردوسی را دارد. تار ساز ماست اما آنها به‌عنوان ساز ملیشان به ثبت رسانده‌اند. ما برای فرهنگ و اشاعه و پرورش آن چه کرده‌ایم. بد نیست یک خاطره برایتان تعریف کنم. برای تأسیس بنیاد گلشیری اعضای هیأت امنای بنیاد- سیمین دانشور، سیمین بهبهانی، محمود دولت‌آبادی، ابوالحسن نجفی و آقای ضیا موحد و من- را دو سال دواندند. اجازه تشکیل بنیاد گلشیری را نمی‌دادند. گفته بودند تمام اعضای هیأت امنا باید لیسانس داشته باشند و آقای دولت‌آبادی دیپلمه است؛ نمی‌شود، زمانی که آقای مسجدجامعی وزیر فرهنگ شد. خانم فرزانه طاهری (همسر آقای گلشیری) به دیدن ایشان رفت و گفت آقای دولت‌آبادی که برای همه شناخته شده است اما برای وزارت فرهنگ بد نیست که اعلام کنیم بزرگ‌ترین نویسنده مملکت را به‌عنوان اعضای هیأت امنای بنیاد گلشیری قبول ندارد. آقای مسجدجامعی که فهمید ماجرای ممنوعیت چه بوده، دستور فوری تشکیل بنیاد را صادر کرد. با همه این احوال در سه سال آخر هیچ‌کدام از فرهنگسراها مکانی در اختیار ما نمی‌گذاشتند؛ یعنی در طول سال یک ساعت برای بنیاد گلشیری وقت نداشتند. از این سه سال دو سال مراسم در خانه ما برگزار شد و سال آخر در منزل خانم طاهری.  
با همه این احوال «حکایت دریا» تجلی بیم و امید است. از ابتدای فیلم که ژاله از رؤیاهایش می‌گوید و طاهر از کابوس‌هایش تا انتهای فیلم و شعر شمس لنگرودی - حکایت دریاست زندگی، گاهی درخشش آفتاب، برق و بوی نمک، ترشح شادمانی، گاهی هم فرو می‌رویم، چشم‌های‌مان را می‌بندیم، همه جا تاریکی است- چهره دوگانه زندگی را می‌بینیم. پرهیز کرده‌اید از اینکه فیلم‌تان به اصطلاح سیاه‌نمایی باشد.
آدم باید امیدوار باشد که اوضاع مملکتش بهتر می‌شود. من واقعاً تب می‌کنم وقتی که دوبی و قطر به ما پز می‌دهند. سه میلیارد هزینه می‌کنند برای شعبه موزه لوور و ما برای موزه‌های خودمان کاری نمی‌کنیم.
این امید از کجا می‌آید؟
اگر امید نباشد اصلاً صبح به چه هدفی بلند شویم؛ بخصوص در سن من که الزامی ندارم صبح بلند شوم، از خانه بیرون بیایم و در مشکلات اجتماعی شیرجه بروم؛ اما من این کار را بلدم و جدا از مردم نمی‌توانم باشم. در فیلم‌هایم مکالمه‌ای با مردم مملکتم دارم و دلم می‌خواهد صادقانه آن چیزی را که می‌توانم بیان کنم. ما که جوانتر بودیم می‌دانستیم برای رسیدن به هدفمان باید از یک تونل تاریک عبور کنیم ولی این تونل مستقیم بود و نور را ته‌اش می‌دیدیم. از تاریکی به‌سمت نور می‌رفتیم الان این تونل برای جوانان امروز هزارتو شده است. ته‌اش را نمی‌بینند، هزار پیچ و خم دارد. ناامید می‌شوند و به چیزهای دیگر پناه می‌برند. جوان تحصیلکرده کار ندارد، درآمد ندارد اقلاً می‌خواهد پول سیگارش را از پدر و مادرش نگیرد اما همین قدر را هم ندارد. در این وضعیت یکی فریبش می‌دهد که نمی‌دانی چه حال خوبی دارد استعمال فلان مواد. یکی از مسئولان نیروی انتظامی در تلویزیون می‌گفت که از هر نقطه تهران که راه بیفتید بیشتر از 15 دقیقه طول نمی‌کشد که به مواد مخدر برسید. همه این چیزها من را بیدار نگه می‌دارد. با وجود اینکه بچه‌های من بالای چهل سال دارند ولی خب نوه‌ دارم. یکی 18 ساله است و یکی 3 ساله و دیگری چهار ماهه. آینده را می‌‌بینم که آنها قرار است چه کار بکنند. نهایتاً در کارهایی که انجام می‌دهم سعی می‌کنم روزنه امیدی بگذارم چون به‌دنبال سیاه‌نمایی نیستم ولی «سیندرلا» هم نمی‌خواهم بسازم. من دوست جوان خیلی زیاد دارم مثل غنچه می‌مانند. غنچه‌ای که هنوز باز نشده خودش هم نمی‌داند چقدر زیباست. طراوتی که دارند، امیدها و آرزوهایی که دارند، زندگی که می‌خواهند بسازند و... همه اینها را در نظر می‌گیریم و دلم می‌خواهد از تجربه خودم به آنها بگویم.
به دلایل معلوم از اشاره مستقیم به زمان قصه امیردشتی پرهیز کرده‌اید اما می‌شود حدس زد داستان او برای چه دوره‌ای است. در عین حال که با حضور کوتاه رؤیا نونهالی و پریشانی مادری که به‌دنبال فرزندش می‌گردد مشخص است فارغ از مسائل ممیزی نخواسته‌اید تأکیدی بر دوره‌ای خاص داشته باشید. در واقع نگاه شما به مملکتی است که دنبال فرزندانش می‌گردد. با همه این احوال و با نگاهی که در «حکایت دریا» به‌وضعیت روشنفکران دارید، توصیه شما به امیر ماندن در کشور است. طاهر خطاب به امیر می‌گوید که «همون اول مخالفان می‌ریزن دور و برت و بعد از مدتی کوتاه مثل یک لیمو مکیده می‌ا‌ندازنت بیرون».
من با 79 سال سن خودم را در این مملکت سهیم می‌دانم. زبان خارجی را مثل زبان مادری بلدم. تحصیلکرده امریکا هستم و حداقل کاری که آنجا می‌توانم داشته باشم کار دانشگاهی است. نمی‌روم چون اگر بخواهم تدریس کنم دلم می‌خواهد به بچه‌های مملکت خودم تدریس کنم. آنها اسپیلبرگ و مارتین اسکورسیزی دارند، بهمن فرمان‌آرا و تجربیاتش را لازم ندارند. مع‌الاسف به جوانان می‌گویم خاک اگر می‌خواهید بخورید خاک اینجا را بخورید. به هر کدام از ما زمان تولد یک بلیت یکسره می‌دهند، کسی برگشتن‌اش را نه دیده و نه تعریف کرده. مراقب باش این بلیت یکسره تمام می‌شود. اگر بیست تا سی‌سالگی‌ات را صرف ظرف شستن در کشور دیگری بکنی تا زبانشان را یاد بگیری و بلکه در نهایت کاری بکنی، بدان که این بیست تا سی را هیچ وقت به دست نخواهی آورد. آقای مخملباف چه شد؟ کسی که دو فیلم پشت سر هم ساخت و هر دو اجازه نمایش نداشت اما آنقدر حمایت شد که فیلم‌های بعدی را بسازد. کجاست؟ حکایت آن نسلی که در کشورهای دیگری به دنیا آمده‌اند و در ناسا کار می‌کنند و موفقیت‌های عجیب و غریب دارند فرق می‌کند. آنها مثل من و تو بچه کوچه دلخواه امیریه نیستند. دروازه شمیران را نمی‌شناسند.
یعنی همچنان امید را می‌بینید.
اگر می‌خواهی صبح بلند شوی و راه بیفتی، نمی‌توانی آن نور را نادیده بگیری.

برش

یکی از شانس‌های من این است که گوش دیالوگ دارم. هر آنچه می‌شنوم اگر به نظرم جالب برسد، یادداشت می‌کنم. برخی اوقات به دردم می‌خورد. مثلاً در فیلم «یک بوس کوچولو» دیالوگی هست که همه کسانی که من را می‌شناسند می‌دانند این دیالوگ مالِ من نیست. بین دو نفر رد و بدل می‌شود که در قبرستان هستند. این دیالوگ برگرفته از خاطره‌ای است که مسعود کیمیایی برایم تعریف کرد. مسعود وقتی حالش خوب باشد خیلی بامزه است. آن شب که این را گفت یادداشت کردم. می‌دانستم جایی به دردم می‎خورد. اولین باری که این کار را کردم 14 ساله بودم. از دبیرستان ادب شماره سه که وسط خیابان ژاله بود، پیاده تا میدان مخبرالدوله می‌آمدیم. آنجا بنزهای کرایه‌‌ای به شمیران می‌رفتند که منزل ما بود. باید منتظر می‌شدیم تا پنج نفر تکمیل شود. ما چهار نفر بودیم و منتظر یک نفر دیگر. آقایی آمد که بسته بزرگی در دستش داشت. گفت این را می‌خواهم صندوق بگذارم. راننده گفت کلیدش گم شده. گفت یک تومن اضافه می‌دهم. گفت کلیدش پیدا شد. بلافاصله که به منزل رسیدم آن را یادداشت کردم. هنوز از 14 سالگی تا 72 سالگی پیش نیامده که از آن استفاده کنم ولی این عادت من است. یادداشت می‌کنم تا روزی استفاده کنم. مثلاً من به کسی نمی‌گویم خدا به جیبت برکت بدهد اما چون این را برای کارگری که بار می‌آورد شنیده‌ام از آن استفاده می‌کنم.
٭٭٭
امیر دشتی: دیگه تدریس نمی‌کنید
طاهر محبی: اینقدر همه استاد شدند که دیگه شاگردی نمونده
٭٭٭
ژاله: می‌گن هر کاری رو با لذت انجام بدی 5 دقیقه به عمرت اضافه می‌شه
طاهر: این 5 دقیقه را الان می‌دهند یا وقتی که آدم‌ داره جونش در می‌ره
٭٭٭
ژاله: هیچ چیز عوض نشده
طاهر: ولی تو عوض شدی
ژاله: آخه من چیز نیستم
٭٭٭
طاهر:وقتی پدر آدم فوت می‌کنه مثل این می‌مونه که یک دنده از پشت‌ات رو برداشتن، جاش همیشه خالیه؛ اما وقتی مادرت فوت می‌کنه مثل این می‌مونه که یک تیکه از روح‌ات رو برداشتند.

پرویز جاهد
 منتقد سینما
قصدم در این نوشته کوتاه، بررسی و تحلیل آثار بهمن فرمان آرا نیست، کاری که قبلاً به‌طور مفصل در چند برنامه تلویزیونی انجام داده‌ام بلکه تنها مروری فشرده و کوتاه بر کارنامه سینماگری فرهیخته و روشنفکر با دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی است که عمری را در جهان سینما سپری کرده و رابطه‌ای عاشقانه با سینما و ادبیات ایران و جهان داشته است. فرمان آرا در خارج از ایران و در امریکا در رشته کارگردانی تحصیل کرد، به شدت عاشق سینماست و در گفت‌و‌گویی که با نگارنده داشته، از عشق بازی خود با سینما در روزگار جوانی گفته است. از نسلی که با جان فورد و هاوکس بزرگ شد و پاتوقش، کانون فیلم فرخ غفاری بود. تهیه برنامه‌های سینمایی در تلویزیون مثل «فانوس خیال» و «جهان سینما»، نشانه‌های دیگری از این عشق عمیق او به سینماست: «سینما واقعاً دریچه ما بود
به جهان بیرون.»
فرمان آرا، فیلمساز پرکاری نیست و به دلایلی که برخی از آنها خارج از اراده او بوده، فیلم‌های زیادی نساخته است اما فیلم‌های او همیشه جنجالی و بحث برانگیز بوده‌اند. بارها از جمله در گفت‌و‌گو با نگارنده گفته است که چندین فیلمنامه او از جمله فیلمنامه‌هایی که بر اساس رمان‌های اسماعیل فصیح نوشته رد شده است. تنها شانسی که آورده این است که آدم مرفهی است و از راه سینما زندگی نمی‌کند و مثل خیلی از فیلمسازان مجبور نیست که برای گذران زندگی، تن به ساختن هر فیلم بدی بدهد. بنابراین، آرام و با وسواس فیلم می‌سازد و اگر فیلم بد هم بسازد، به خاطر جنبه‌های تجاری و مالی آن نبوده و نیست. در این سال‌ها، موانع زیادی بر سر راه فیلمسازی‌اش بوده. چند سالی به اجبار به مهاجرت رفت و بعد هم که به ایران بازگشت، چندین سال اجازه فیلمسازی به او داده نشد و او بغض فروخورده بیست‌ساله‌اش را در فیلم «بوی کافور، عطر یاس»
به تصویر کشید.
فرمان آرا، سینماگری است که به ادبیات معاصر و مدرن عشق می‌ورزد و با نویسندگان برجسته‌ای مثل هوشنگ گلشیری و فصیح همدم بوده و تلاش زیادی کرد که برخی از رمان‌های آنها را به فیلم برگرداند. فیلمسازی را با «خانه قمر خانم» شروع کرد اما با ساختن «شازده احتجاب» بود که شهرت یافت؛ اقتباسی از رمانی به‌همین نام اثر هوشنگ گلشیری. بعد از آن «سایه‌های بلند باد» را بر اساس داستان کوتاه «معصوم اول» گلشیری ساخت که در دوره شاه توقیف شد اما بعد از انقلاب با اینکه پروانه نمایش گرفت، بعد از سه روز اکران دوباره توقیف شد و همچنان توقیف است.
«شازده احتجاب»، رمانی پیچیده، ذهنی و سوبژکتیو با راوی‌های متعدد بود که سرگذشت چند نسل از یک خاندان و سلسله بی‌تفاخر را روایت می‌کرد و تبدیل آن به سینما کار ساده‌ای نبود. درست است که فرمان آرا این ویژگی پولی فونیک (چند صدایی) رمان را حذف کرده و آن را به فیلمی تک صدایی تبدیل کرده اما به اعتقاد من همچنان به روح رمان گلشیری و پلات آن وفادار مانده است. دوربین هوشنگ بهارلو، به زیبایی در قصر شازده چرخ می‌زند و نظاره‌گر خاطرات و کابوس‌های هولناک شازده و دیگران است. فیلم، سیالیت ذهنی و گسستگی زمانی رمان را برهم می‌زند و روایت را ساده‌تر و مختصرتر می‌کند. فرمان آرا در «شازده احتجاب» با اینکه نتوانسته روایت پیچیده و جهان تو در تو، چند لایه و سیال ذهن رمان گلشیری را به تمامی به سینما برگرداند اما در پرداخت شخصیت‌های منحصر به فرد رمان و فضاهای قجری آن بسیار موفق بوده است.
«سایه‌های بلند باد» نیز یکی از معدود فیلم‌های قبل از انقلاب است که در فضایی سوررئالیستی، متافیزیکی و وهم انگیز شبیه «گاو» یا «بوف کور» («ملکوت» را متأسفانه ندیده‌ام) جریان دارد و فرمان آرا این فضا را به کمک نورپردازی «های کنتراست» و سایه روشن‌ها، دوربین سوبژکتیو و موسیقی اتمسفریک شوم ساخته است اما نمادپردازی انقلابی و سیاسی فرمان آرا، فیلم را از مسیر اصلی‌اش و قصه گلشیری که قصه‌ای ترسناک و وهم‌انگیز است که در قالب یک نامه روایت می‌شود، دور کرده و به سمت دیگری برده است.
«بوی کافور عطر یاس»، فیلمی درباره یأس فلسفی فرمان‌آرا، بیهوده زیستن و هراس از مرگ بود (تم مرگ و مرگ‌اندیشی یکی از تم‌های غالب فیلم‌های بعد از انقلاب فرمان آرا بوده است). در این فیلم، فرمان آرا در نقش فیلمسازی به‌نام بهمن فرجامی ظاهر شد که بیست سال از ساختن فیلم محروم بوده و حالا به‌طور نمادین در پی برگزاری مراسم تدفین خود است چرا که همه دوستان سینماگر نزدیک او مثل سهراب شهید ثالث، علی حاتمی، بهرام ری‌پور و جلال مقدم مرده‌اند و او نیز خود را در آستانه مرگ احساس می‌کند: «وقتی نویسنده‌ای ننویسد و فیلمسازی فیلم نسازد، این خودش یک جور مُردنه.» فیلم، درواقع اتوبیوگرافی فرمان آرا بود و او در آن زندگی خود و نسلی از نویسندگان و روشنفکران ایرانی را روایت می‌کرد که به‌دلایل سیاسی و ایدئولوژیک و به شکل‌های مختلف حذف یا فراموش شدند یا اگر زنده‌ ماندند باید به مراسم تدفین خود بیندیشند.
فرمان آرا، فیلمسازی با دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی آشکار است و در همه فیلم‌های او می‌توان خط فکری سیاسی لیبرال او را جست‌و‌جو کرد. با اینکه فرمان آرا مسائل اجتماعی را در فیلم‌هایش مطرح می‌کند اما رویکردی فلسفی و عارفانه دارد. فیلم‌های او اغلب حدیث نفسی روشنفکرانه‌اند. او از نسل روشنفکران و سینماگران غیرمارکسیست است و سینمای پیش از انقلاب او از نظر درونمایه و رویکرد با گرایش‌های غالب سینمای موج نوی خیابانی و اعتراضی سینماگرانی چون نادری، کیمیایی، شیردل، گُله و دیگران که درونمایه‌های آشکار مارکسیستی داشت متفاوت بود و بیشتر به خط فکری سینماگرانی چون بیضایی، آوانسیان و اصلانی نزدیک است. بهمن فرمان آرا، جدا از فعالیت‌هایش به‌عنوان یک فیلمساز موج نویی، به‌عنوان تهیه‌کننده و مدیر شرکت «گسترش صنایع فیلم ایران»، نقش مهمی در تهیه و تولید برخی فیلم‌های شاخص موج نوی سینمای ایران مثل کلاغ، ملکوت، شطرنج باد و گزارش
داشته است.
 علاوه بر تم‌های اجتماعی و سیاسی، زندگی، مرگ و عاقبت به خیر شدن، برخی از مؤلفه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اصلی سینمای فرمان آرا را می‌سازند. فیلم‌های او هرچند بستری رئالیستی دارند اما دارای برخی جنبه‌های سوررئال، ذهنی، خواب گونه و متافیزیکی‌اند و همین رویکرد غیررئالیستی، وهم‌انگیز و سوبژکتیو است که سینمای او را جذاب و دیدنی کرده است.
حضور کاراکترهای خیالی و متافیزیکی مثل عزرائیل، فرشته، زنی که کاموای سرنوشت می‌بافد و پسر حافظ قرآن نیز بیانگر دغدغه‌ها و کابوس‌های دائمی او درباره مرگ اند.
در این سال‌ها سینمای فرمان آرا سمت و سوی اجتماعی و سیاسی بیشتر و قوی‌تری پیدا کرد و به نوعی به نقد مناسبات قدرت و روشنفکری در ایران تبدیل شد. او روشنفکر خسته و دردمندی است که سیاهی‌های جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند او را آزار می‌دهد. به همین دلیل اغلب شخصیت‌های او نیز روشنفکرانی تنها و سرخورده‌اند که چون عموماً خیری از این دنیا ندیدند بیشتر از زندگی به مرگ می‌اندیشند. شخصیت‌هایی پروبلماتیک، شکست خورده و ناامید که تکیه گاه محکمی در این جهان ندارند و در آشوبی دائمی به سر می‌برند و معلق و سرگردان‌اند.
با اینکه در مجموع، فرمان آرای بعد از انقلاب را فیلمسازی بدبین و تلخ اندیش می‌بینیم اما فرمان آرا درهای رستگاری را به روی قهرمان‌هایش نمی‌بندد. حال این قهرمان می‌خواهد فیلمساز سرخورده و روشنفکری مثل بهمن فرجامی در «بوی کافور عطر یاس» باشد یا نویسنده‌ای تنها و منزوی مثل شبلی در «بوس کوچولو» یا حتی مردی شهوت‌ران و بی‌ایمان آدمی مثل دکتر سپیدبخت در «خانه‌ای روی آب» که کارنامه‌اش پر از فساد و خیانت و تباهی است و در لجن دست و پا می‌زند. او نیز می‌تواند در نهایت به رستگاری برسد و نور ایمان
به دلش بتابد.
فرمان آرا در فیلم‌هایش مرز واقعیت و خیال را به هم می‌ریزد و باکی ندارد که همانند وندرس، شخصیت‌های خیالی مثل فرشته مرگ را به زمین آورده و در جهان واقعی و در میان آدم‌های زمینی به حرکت درآورد. صحنه‌های کابوس و رؤیا در فیلم‌های فرمان آرا کم نیستند. مثل صحنه استخر و کشته شدن بهمن فرجامی در «بوی کافور» یا صحنه غار در «خاک آشنا» یا صحنه‌های وهم انگیز و متافیزیکی در «سایه‌های بلند باد» و «خانه‌ای روی آب». بعضی از شخصیت‌ها هم مثل دکتر لطیفیان در «خانه روی آب»، کابوس‌شان را همانند شخصیت‌های دیوید لینچ برای دیگران تعریف می‌کنند.
متأسفانه فیلم‌های اخیر فرمان آرا از پند و اندرز و بیانیه‌های اخلاقی یا اجتماعی و سیاسی فراتر نمی‌روند. در این فیلم‌ها او را بیشتر در کسوت یک اکتیویست سیاسی یا معلم اخلاق می‌بینیم. استعاره‌ها و نمادها در این فیلم‌ها، اغلب سطحی و دم دستی‌اند و هیچ رمز و راز و پیچیدگی در دیالوگ‌ها نیست. اشکال اصلی این فیلم‌ها این است که همه چیز رو است و آدم‌ها رو بازی می‌کنند. هیچ فضایی برای کشف وجود ندارد. فیلم‌ها پرگو‌اند و آدم‌ها خیلی خودشان را توضیح می‌دهند و می‌خواهند همه را شیرفهم کنند. در «یک بوس کوچولو»، شبلی می‌خواهد خودکشی کند و فرمان‌آرا این را به شکل‌های مختلف به ما گوشزد می‌کند. شخصیت‌ها شعار می‌دهند و جلوی دوربین راه می‌روند و سخنرانی می‌کنند.
آدم‌های فیلم‌های اخیر فرمان آرا خیلی سیاه و سفید و در قالب خیر و شر تصویر شده‌اند. در «یک بوس کوچولو»، آن نویسنده‌ای که در وطن مانده خوب است و آن کس که مثل سعدی (بخوانید گلستان) مهاجرت کرده، آدم بد و منفوری است و لذا عاقبت به خیر هم نمی‌شود و این از فیلمسازی مثل فرمان آرا که خود عمری را در تبعید گذرانده بعید است.
خوبی فیلم‌هایی مثل «بوی کافور، عطر یاس» و «یک بوس کوچولو» و تا حدی «خانه‌ای روی آب» در این بود که فرمان آرا در آنها موفق شده بود لحظه‌هایی بسازد که به ذات و جوهر واقعی سینما نزدیک‌تر بودند. مثل صحنه‌ای که دکتر لطیفیان (مشایخی) کابوس‌اش را برای دکتر سپیدبخت (رضا کیانیان) در «خانه‌ای روی آب» تعریف می‌کند یا صحنه‌ای در «بوس کوچولو» که در آن دو مرد در جست‌و‌جوی گنج در گورستان، قبری را می‌کنند یا صحنه‌ای که سعدی (رضا کیانیان) در میدان نقش جهان، سر روی شانه اسب می‌گذارد و مانند نیچه می‌گرید. یا صحنه کابوس بهمن فرجامی در «بوی کافور» که می‌بیند مرده است و نوکرش عبدالله بر جنازه‌اش می‌گرید و بعد که از خواب بیدار می‌شود به حیاط می‌رود و سنگی در آب می‌اندازد و از تکان خوردن آب می‌فهمد که زنده است.
تعهد اجتماعی و سیاسی فرمان آرا باعث شد که فیلم‌های سالیان اخیر او بویژه «خاک آشنا» و «دلم می‌خواد» (هنوز «حکایت دریا» را ندیده‌ام)، برخلاف فیلم‌های اولیه اش، تا حد زیادی شعارزده و سطحی از آب دربیایند و از بیان شاعرانه و لحظه‌های سینمایی درخشان آن فیلم‌ها کمتر نشانی در این فیلم‌ها باشد. با این حال چه فیلم‌های فرمان آرا را دوست داشته باشیم یا نه، نمی‌توانیم نقش و جایگاه مهم او در تاریخ سینمای ایران را به‌عنوان یک فیلمساز موج نویی و تهیه‌کننده صاحب اندیشه و دغدغه‌مند نادیده بگیریم.

خانه قمرخانم
کارگردان بهمن فرمان آرا، نویسندگان: محمد آذری و محمدتقی اسماعیلی
بازیگران: پروین ملکوتی، محسن هرندی، علی‌اکبر آقاجانی، محمود بهرامی، کریمی زند، زری پورزند، مهری رحمانی، رضا رخشانی، سال ساخت ۱۳۵۱
قمر خانم مالک ملکی قدیمی است که این ملک فاقد سند است. همگی مستاجرین و از جمله داماد قمر خانم چشم طمع به این خانه دارند و در صدد تصاحب آن به صورت قانونی و مخفیانه هستند.
شازده احتجاب
کارگردان بهمن فرمان آرا، اقتباس از رمان شازده احتجاب نویسنده هوشنگ گلشیری
بازیگران: جمشید مشایخی، فخری خوروش، نوری کسرایی، ولی شیراندامی، حسین کسبیان، فیروز بهجت محمدی، پروین سلیمانی، مهری ودادیان، مهری مهرنیا، منصور کوشان، سال ساخت: 1353
 شازده احتجاب، آخرین بازمانده خاندان قاجار به سل موروثی مبتلا است. مراد، پیشکار سابق شازده و همسرش حسنی هرازگاه نزد شازده می‌روند و مراد خبر مرگ افراد خانواده و خویشان شازده را به او می‌دهد. شبی شازده، مراد را در کوچه می‌بیند و وقتی درمی‌یابد که او فقط برای گرفتن پول نیامده است، گمان می‌کند که خبر مرگ خود شازده را آورده‌است.
سایه‌های بلند باد
کارگردان: بهمن فرمان آرا، براساس داستان «معصوم اول» هوشنگ گلشیری، بازیگران: فرامرز قریبیان، سعید نیکپور و حسین کسبیان، سال ساخت: ۱۳۵۷
مترسکی با چهره‌ای سفید و دو دست چوبی، که دو پرنده به آن آویزان است، در کشتزار است. عبدالله (فرامرز قریبیان)، که تنها راننده روستا است، روی چهره سفید مترسک چشم و دهان و بینی می‌کشد و کلاه خود را سر آن می‌گذارد. صبح روز بعد پیرزنی به نام ننه صغری در مواجهه با مترسک از هوش می‌رود. ننه صغری را که حالتی سرسامی دارد به شهر می‌برند. شبی تقی آبیار (حسین کسبیان) در مواجهه با مترسک به حال و روز پیرزن می‌افتد و او را نیز همراه همسرش برای مداوا با مینی بوس عبدالله به شهر می‌فرستند. شبی دیگر نرگس (آتش خیر) نامزد عبدالله و دختر کدخدا، از خانه بیرون می‌رود و بامداد روز بعد او را با جامه سپید کنار مترسک می‌یابند. محمد (سعید نیک‌پور )، مدیر و آموزگار مدرسه، از عبدالله می‌خواهد که فکری به حال اهالی بکنند. عاقبت یک شب عبدالله شرط می‌بندد که مترسک را از بن خواهد انداخت. ظاهراً عبدالله در مواجهه با مترسک پایش زخم برمی‌دارد و می‌میرد. عبدالله را کنار مترسک به خاک می‌سپارند و جز آموزگار همه سر قبر او حضور می‌یابند.
  بوی کافور عطریاس
نویسنده و کارگردان: بهمن فرمان‌آرا، تهیه‌کننده: مرتضی شایسته
بازیگران: ابراهیم آبادی، داریوش اسدزاده، فیروز بهجت‌محمدی، ولی شیراندامی، حسین کسبیان، رضا کیانیان، مهتاج نجومی، پریوش نظریه، رویا نونهالی، لوریک میناسیان و بهمن فرمان‌آرا، سال ساخت: ۱۳۷۸
روایت «بوی کافور عطر یاس» روایت کارگردانی قدیمی است که دو دهه فیلم نساخته‌ اما تصمیم می‌گیرد به سفارش تلویزیون ژاپن فیلمی درباره مراسم تدفین خودش بسازد. این فیلم در جشنواره‌های مختلف داخلی و خارجی جوایز متعددی به‌دست آورد.
 خانه‌ای روی آب
نویسنده و کارگردان و تهیه‌کننده: بهمن فرمان‌آرا
بازیگران: رضا کیانیان، هدیه تهرانی، عزت الله انتظامی، جمشید مشایخی، بیتا فرهی، بهناز جعفری، مهدی صفوی، رویا نونهالی، حسین کسبیان، ولی شیراندامی، شبنم طلوعی، امیر غفارمنش، محسن قاضی مرادی، سال ساخت: 1380
دکتر رضا سپیدبخت شبی موقع رانندگی فرشته‌ای را زیر می‌گیرد و دستش با لمس انگشتان فرشته زخمی عمیق برمی‌دارد. فردا وقتی او به بیمارستان می‌رود، مسئول بخش به او می‌گوید پسربچه‌ای حافظ قرآن را که بیهوش شده، اشتباهاً به بخش درمانی دکتر (زنان و زایمان) منتقل کرده‌اند.
یک بوس کوچولو
کارگردان و نویسنده: بهمن فرمان‌آرا، تهیه‌کننده: علیرضا شجاع نوری،بازیگران: رضا کیانیان، جمشید مشایخی، هديه تهراني، جمشید هاشم‌پور، فاطمه معتمدآریا، سال ساخت: 1384
یک نویسنده پس از سال‌های طولانی به ایران برمی‌گردد و به خانه دوست دیگرش که او هم نویسنده است، می‌رود. آنها سفری را به چند شهر ایران آغاز می‌کنند.   این فیلم به شرح سفر و در نهایت مرگ دو شخصیت به نام‌های اسماعیل شبلی و محمد رضا سعدی می‌پردازد که به باور منتقدین اشاراتی به دو نویسنده و هنرمند معاصر اسماعیل فصیح و ابراهیم گلستان دارد.
خاک‌آشنا
نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده: بهمن فرمان‌آرا
بازیگران: رضا کیانیان،  بابک حمیدیان،  بیتا فرهی،  مریم بوبانی، رویا نونهالی، نیکو خردمند، هدایت هاشمی، رعنا آزادی‌ور، قلندر لکی،  سیاوش چراغی پور،  فرید ولی‌زاده،  سحر خلخالیان، فرزین صابونی، امیرحسین رستمی، سال ساخت: ۱۳۸۶
در «خاک آشنا» نامدار‌ (رضا کیانیان) نقاش و هنرمندی است که در گریز از هیاهوی مرکز به روستایی در کردستان پناه برده و سال‌هاست به خلق آثار خود مشغول است. ورود خواهرزاده جوان او به محیط روستا در کنار وقایعی که در محیط روستا رخ می‌دهد، باعث تغییری شگرف در زندگی نامدار می‌شود و او را وا می‌دارد که در شیوه زندگی خود بازنگری کند.
 دلم می‌خواد
کارگردان: بهمن فرمان‌آرا، نویسنده: امید سهرابی، تهیه‌کننده: علی تقی‌پور
بازیگران: رضا کیانیان، مهناز افشار، محمدرضا گلزار، سحر دولتشاهی، رویا نونهالی، صابر ابر و بهناز جعفری، سال ساخت: ۱۳۹۲
بهرام فرزانه نویسنده‌ای است که مدت‌هاست نمی‌تواند داستان بنویسد. ناگهان بر اثر یک تصادف اتومبیل، آهنگی در ذهنش تکرار می‌شود که او را به رقص درمی‌آورد و همین اتفاق شوق نوشتن را در او برمی‌انگیزد.
 حکایت دریا
نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده: بهمن فرمان‌آرا
بازیگران: بهمن فرمان‌آرا، علی نصیریان، فاطمه معتمدآریا، لیلا حاتمی، علی مصفا، رویا نونهالی، صابر ابر، مریم بوبانی، پانته‌آ پناهی‌ها، داریوش اسدزاده، سال ساخت: 1395
فیلم قصه‌ آدم‌هایی را روایت می‌کند که پس از مدتی دور بودن، دوباره به هم نزدیک می‌شوند. اما آیا این نزدیکی می‌تواند دوری گذشته را جبران کند؟!