چتر دیپلماسی اقتصادی بر سر مناسبات منطقه‌ای
محسن
پاک آیین
کارشناس مسائل آسیا
از ابتدای آغاز به کار دولت سیزدهم، دیپلماسی اقتصادی نه به عنوان یک تاکتیک بلکه به مثابه یک «راهبرد» مورد توجه قرار گرفته است. این دیپلماسی طی نزدیک به سه سال از زمان روی کارآمدن دولت آقای رئیسی با تمرکز بر همکاری با «کشورهای همسایه» از یک‌سو و «کشورهای شرقی» در چهارچوب سیاست نگاه به شرق از سوی دیگر، در حال پیگیری است.
رویکرد نگاه به شرق ناظر به دو وجه جغرافیایی و سیاسی قابل ارزیابی است؛ از منظر جغرافیایی، ایران رویکرد خود را با لحاظ مؤلفه نزدیکی جغرافیایی با کشورهایی که روی نقشه در شرق ایران قرار گرفته‌اند، طراحی کرده است که مجموع کشورهای شرق آسیا را در بر می‌گیرد. اما وجه دیگر این رویکرد از منظر سیاسی توسعه مناسبات با کشورهایی را در نظر گرفته است که در روند مقابله با سیاست یکجانبه‌گرایانه ایالات متحده قرار گرفته و تقویت چندجانبه‌گرایی را در دستور کار قرار داده‌اند.
پیگیری این رویکرد در عرصه منطقه با تکیه بر بهره‌مندی از فرصت‌های اقتصادی بالقوه است. در حوزه همسایگان، سه محور اصلی یعنی تجارت، حمل و نقل و انرژی مورد توجه دولت بوده است و در کنار آن حوزه‌هایی مانند کشاورزی، گردشگری و صنعت هم در نوبت‌های بعدی قرار دارند. سفرهایی که رئیس‌جمهور به کشورهای همسایه داشته‌اند و در عین حال سفرهایی که از سوی مقامات اقتصادی کشورمان انجام گرفته، متناظر بر پشتیبانی از اهداف تعیین شده مبنی بر بالفعل کردن ظرفیت‌های موجود و تنوع بخشیدن به بازارهای صادرات و واردات و توسعه مرزهای انتقال انرژی است. این دیپلماسی اقتصادی که هدف اصلی آن تحقق اهداف «اقتصاد مقاومتی» است، بدین معناست که دولت رویکرد خود را در توسعه رابطه با کشورهای همسایه در وهله نخست و سپس کشورهای دورتر بویژه در شرق آسیا متناظر بر سیاست مقاوم‌سازی اقتصادی دنبال می‌کند. آمار تجارت و صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای هدف در نقاط مختلف منطقه، در مقایسه با سال گذشته حدود 40 درصد افزایش را نشان می‌دهد. این آمار حکایت از آن دارد که سیاست مقابله با تحریم‌ها در روند اجرای سیاست تنوع‌سازی اقتصادی به نتیجه رسیده است.
در حوزه حمل و نقل نیز توجه به تکمیل یا احداث خطوط ریلی و جاده‌ای ترانزیتی و استفاده از ایران به عنوان یک کریدور بین‌المللی متصل‌کننده آسیا به اروپا و آفریقا هم حائز اهمیت فراوانی است. در این زمینه بخش مهمی از خط آهن زاهدان-چابهار که یکی از حلقه‌های اتصال جنوب به شمال کشور است، تکمیل شده و انتظار می‌رود بزودی و تا پایان دولت سیزدهم این خط ریلی به بهره‌برداری برسد. در همین حال روند پیشرفت خط ریلی رشت-آستارا هم به مراحل نهایی نزدیک می‌شود. این در حالی است که در وهله اول مقرر شده از طریق راه ریلی، رشت به انزلی متصل شود که در این صورت دریای عمان و خلیج فارس به دریای خزر متصل شده و موقعیت بسیار خوب حمل و نقلی برای ایران ایجاد می‌شود. در بخش شرق و غرب با توجه به حل مشکلات جمهوری آذربایجان و ارمنستان و ترجیح جمهوری آذربایجان برای استفاده از مسیر ایران با احداث خط آهنی که از آغ‌دام در جمهوری آذربایجان به منطقه خداآفرین و سپس از طرف ایران به منطقه اردوباد جمهوری آذربایجان در نخجوان متصل می‌شود، ظرفیت حمل و نقل ایران در شرق و غرب نیز به نحو بارزی افزایش یافته است. این در حالی است که ایران در بخش انرژی هم با فعال کردن دیپلماسی خود با کشورهای شرق آسیا و همسایه، با وجود تحریم‌ها، بازار فروش نفت خود را نه‌تنها حفظ کرده که گسترش داده و توانسته است بخشی از درآمد حاصل از فروش نفت را به کشور وارد کرده و بخشی را هم در خارج از کشور به خریدهای وارداتی خود اختصاص دهد. مسأله سوآپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان و همچنین سوآپ گاز جمهوری آذربایجان از مسیر ایران به نخجوان از دستاوردهای مهم دیگری است که در این دولت حاصل شده است. علاوه بر این، در حوزه فنی و مهندسی پروژه‌های بزرگی در حدود 20 کشور به اجرا در آمده است که آخرین حلقه از این زنجیره در سفر اخیر آیت‌الله رئیسی به سریلانکا انجام شد؛ چند سد عظیم که با سرمایه‌گذاری این کشور و مهندسی اصحاب فنی ایرانی ایجاد شده از جمله این موارد است. ایران در حوزه «کشت فراسرزمینی» هم توانسته در کشورهایی مانند قزاقستان و جمهوری آذربایجان و بزودی در روسیه اقداماتی جدی را در دستور کار قرار دهد. این سرمایه‌گذاری به دلیل ظرفیت آبی مناسب در آن کشورها انجام شده و به تبع آن میزان زیادی از محصولات خود را در این کشورها به کشت گذاشته است. وجود وابسته‌های بازرگانی در کشورهای هدف در حوزه تجارت هم بسیار مهم است. در مقطعی وابسته‌های بازرگانی به دلیل مشکلات اقتصادی کاهش پیدا کردند، اما اخیراً به چند کشور مهم اعزام شده‌اند و به نظر می‌رسد که هر چه بیشتر این اقدام صورت بگیرد و شاهد موفقیت بیشتر خواهیم بود.
حضور بخش خصوصی در کنار بخش دولتی در کشورهای مختلف که بخشی از دیپلماسی اقتصادی دولت است نیز بسیار حائز اهمیت بوده و به هر میزان که نقش بخش خصوصی تقویت شود و افزایش ارتباط بخش‌های خصوصی ایران با کشورهای مختلف بخصوص همسایگان، می‌تواند بر رونق صادرات ایران در حوزه صادرات کالاهای غیرنفتی بیفزاید.