بیتا میرعظیمی
خبرنگار
گروه گنجینه آب و سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان، بیش از ۵۸۳سازه آبی تاریخی را در قالب طرح شناخت نویافته‌های تاریخی و سازه‌های آبی استان شناسایی کرده است. به گفته مدیریت گردشگری و مهندسی عمومی سازمان آب و برق خوزستان، برای شناسایی این سازه‌های آبی تاریخی، جای جای خوزستان پیمایش شده و در موقعیت‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. این اقدام منحصربه‌فرد، بستر مناسبی را برای ثبت ملی و جهانی این گنجینه آبی فراهم نموده و همزمان فرش قرمزی را برای توسعه طرح گردشگری مسیر محور پهن نموده است؛ طرحی که به‌واقع به درک امروزی جامعه از آب و پاسداشت آن کمک نموده و به تبع آن حفظ و نگهداری آثار تاریخی و فرهنگی آب و استفاده کمی و کیفی آن، غنای بیشتری را به فرهنگ اقوام ایرانی خواهد افزود.

معرفی سازه‌های آبی تاریخی به مردم
«سمیه خطیبی»، رئیس گروه گنجینه آب و سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: گروه گنجینه آب و سازه‌های تاریخی، در تلاش است تا سازه‌های آبی و تاریخی را شناسایی کرده و ضمن حمایت و حفاظت، آنها را به بطن جامعه معرفی کند؛ با این هدف که ضمن حفاظت از این سازه‌ها، پیام‌ها و نحوه برخورد انسان گذشته و نگاه حفاظت‌گرایانه نسبت به آب را ترویج داده و به‌نوعی در زمان امروز تسری دهد. وی می‌افزاید: در این پروژه، حوضه‌های آبریز مناطق و شهرستان‌های مختلف در استان خوزستان به‌صورت پیمایشی مورد شناسایی قرار گرفته و داده‌های مرتبط با آنها استخراج شده و برای جانمایی و مستندسازی مکانی و کارکردی هر اثر نیز شیوه‌هایی استاندارد اتخاذ شده است.

توسعه گردشگری مبتنی بر مسیر محور
در همین حال «احسان ایروانی»، مهندس مشاور در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری درخصوص استخراج اطلاعات و داده‌های سازه‌ها نیز به «ایران» می‌گوید: در ابتدا ما یک شناسنامه اولیه 2 یا 3 صفحه‌ای در هر سازه‌ای اعم از دسترسی به جاده اصلی و فرعی، طول و عرض جغرافیایی، موقعیت اطراف و هر شرایط کالبدی دیگری را استخراج کردیم. منتها از میان 600سازه شناسایی شده، مقرر شد تا داده‌های افزون‌تری از 300سازه استخراج شود. این داده‌ها شامل استخراج نقشه‌های متعدد برای مستندسازی، تصاویر متنوع هوایی با کمک پهپاد و تصاویر زمینی بود.
وی می‌افزاید: در همین راستا برای اولین‌بار نقشه‌هایی با مقیاس یک پنجاهم استخراج شد که به‌واسطه تفاهم میان سازمان آب و برق خوزستان و پایگاه میراث جهانی، رونمایی شده و تحویل پایگاه داده شد.
این مهندس مشاور در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به تنوع بسیار گسترده سازه‌های آبی در استان خوزستان می‌گوید: سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان تاکنون در قالب ۲۲گونه مختلف مورد شناسایی قرار گرفته است. همچنین محصول این کار تولید 13 -12 هزار صفحه اطلاعات است که نزدیک به دو هزار و صد صفحه آن به‌صورت نقشه استخراج شده است. در عین حال اطلاعات به روز است و در نرم‌افزارهای مختلف درج شده و مستند‌سازی شده است. همچنین تداوم این پروژه بر طرح راهبردی توسعه گردشگری مبتنی بر سازه‌های آبی تاریخی و مسیرمحور استوار است.
ایروانی همچنین با اشاره به عدم ثبت بیش از ۵۰درصد این سازه‌ها در فهرست آثار ملی تصریح می‌کند: در تفاهمنامه میان سازمان آب و برق خوزستان با اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مقرر شده این اتفاق طی فرایند و مراحلی انجام شده و پس از سیر مراحل در زمره فهرست آثار ملی کشور قرار خواهند گرفت.

اطلس جامع آثار آبی تاریخی و گردشگری
«محمد‌امین ایزدجو»، مدیر بخش گردشگری و مهندسی عمومی سازمان آب و برق خوزستان نیز به «ایران» می‌گوید: برای شناسایی این 583سازه آبی تاریخی، جای جای خوزستان پیمایش شده و در موقعیت‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. این کار بسیار دشوار بود؛ زیرا این سازه‌ها معمولاً کنار جاده‌ها قرار نگرفته و در دشت‌ها و کوه‌های صعب‌العبور قرار داشتند که در اغلب موارد نیز برای شناسایی آنها از محلی‌ها کمک گرفته شده است.
وی با اشاره به چنین بانک اطلاعاتی منحصر‌به‌فردی می‌گوید: تا جایی که بنده اطلاع دارم تاکنون در استان‌های دیگر این اقدام اساسی و زیربنایی با چنین گستردگی انجام نشده است. در حقیقت ما برای هر اثر، موقعیت آن را ثبت کرده و جنس مصالح به‌کارگرفته شده، تاریخچه و وضعیت کنونی آن را با دقت بسیار احصا کردیم. پس از آن نیز از هر اثر، فیلم و تصاویر متعددی تهیه شد.
ایزدجو تصریح می‌کند: با توجه به اینکه این اطلاعات ارزشمند و تخصصی بوده و تنها متخصصین می‌توانستند از این اطلاعات استفاده کنند، تصمیم گرفتیم داده‌ها را جذاب‌تر کرده و دسترسی عموم مردم به آنها را راحت‌تر نماییم. با همین رویکرد با همکاری مشاوری دیگر، سامانه‌ای جامع تحت‌عنوان «آبگون» طراحی شد. آبگون، اطلس جامع سازه‌های آبی تاریخی خوزستان و ایران است. سامانه آبگون بر بسترGIS قرار گرفته و اطلاعات مربوط به هر سازه با کلیک روی آن سازه، به‌صورت کامل و جامع در دسترس کاربران قرار می‌گیرد.     

یادداشت
به سوی گردشگری مسیرمحور

مجتبی گهستونی
پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی و محیط‌زیست
در سال‌های اخیر، آشنایی با طرح جامع مدیریت آثار و سازه‌های آبی تاریخی خوزستان فرصتی برایم فراهم آورد تا با ابعاد گوناگون این طرح آشنا شوم. اقدامی که در راستای توسعه گردشگری آب منجر به شناسایی صدها سازه آبی تاریخی شده و گامی به سوی توسعه گردشگری مسیرمحور محسوب می‌شود.
سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان تاکنون در قالب ۲۲ گونه مختلف مورد شناسایی قرار گرفته که این سازه‌ها در ۲۴ شهرستان استان پراکندگی دارد. تنوع و تعدد سازه‌های آبی شناسایی شده مشتمل بر سازه‌هایی از جمله قنات، نهر، کانال، کاریز، سیفون، سی‌سرا، سفته، حمام، حوض، سازه‌های سنگی، سد، چشمه، چاه، پل، بند، بیاره، آب انبار، آباره، آسیاب و بند آن هم در طول ادوار مختلف تاریخی است.
اما گردشگری مسیرمحور چه تفاوتی با گردشگری مقصدمحور دارد که مورد توجه متولیان امر قرار گرفته است. با توسعه گردشگری مسیرمحور، زمینه‌های لازم برای انتخاب مورد پسند مخاطب فراهم می‌شود. در گردشگری مسیرمحور، گردشگران مسیر را مورد بررسی و واکاوی قرار داده و تمام مکان‌ها و آدم‌ها، سوغات و آیین‌هایی که به نوعی دیدن‌شان برای گردشگر می‌تواند مهم باشد را از نظر می‌گذرانند تا به مقصد برسند. اما در گردشگری مقصدمحور، گردشگر بدون توجه به هیچ کدام از آنچه که می‌تواند جاذبه محسوب شود از مبدأ به مقصد رهسپار می‌شود.
با توجه به اینکه بیش از ۵۰ درصد این سازه‌ها هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده و در تفاهم با اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خوزستان مقرر شده این اتفاق طی فرایند و مراحلی انجام شود، انتظار می‌رود که دفتر ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی خوزستان ثبت آثار را در اولویت قرار دهد.
این طرح و محتوای تولید شده، زمینه‌ای برای ثبت ملی و جهانی شبکه سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان فراهم آورده و بهره‌مندی از تجربیات انجام چنین طرح‌هایی می‌تواند تسری‌دهنده در سطح کشور بوده و به درک امروزی جامعه از آب و پاسداری از آن یاری برساند.
در فرایند برنامه‌ریزی اقتصادی و سرمایه‌گذاری سازه‌های آبی تاریخی، طرح راهبردی که شامل مطالعات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است ۲۹ زون برنامه جامع مدیریت آثار و سازه‌های آبی تاریخی به همراه زون‌های پیشنهادی تکمیل نویافته‌ها در دستور کار گنجینه آب قرار گرفت و 4حوزه کلان مدیریتی اقدام به تهیه پلان مدیریت استاندار کردند. همچنین 6مسیر اصلی گردشگری در 4حوزه راهبردی به همراه تعیین مزیت برتر و قابلیت‌های هر مسیر تعیین و بررسی شد.
در فرایند برنامه‌ریزی اقتصادی و سرمایه‌گذاری سازه‌های آبی تاریخی، تهیه اکشن پلان و تعیین طرح و پروژه‌های چابک و تدوین بسته‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری به منظور ایجاد زیرساخت‌ها و تهیه و تدوین بسته‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی مدنظر بود.
در طرح جامع مدیریت آثار و سازه‌های آبی تاریخی خوزستان، منطقه‌بندی استان بر اساس شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی، محیطی، اقتصادی و... که مبتنی بر بازدید میدانی و پرسشگری بود، اساس و شاخص‌های منطقه‌بندی پلان مدیریت با محوریت همگرایی قومی و فرهنگی، محیط طبیعی متناسب، زیرساخت، ظرفیت و پتانسیل، تناسب اقتصادی، گونه‌ها و بسترهای گردشگری، بافت کالبدی و استخوان‌بندی، تناسب سکونت و معیشت مورد بررسی قرار گرفت.
طرح جامع مدیریت آثار و سازه‌های آبی تاریخی قابلیت آن را دارد تا نظام جغرافیا و ساختار طبیعی، نظام فرهنگی، اجتماعی و مشارکت، نظام زیرساختی و مدیریت آن، نظام اقتصادی، سرمایه‌گذاری و حقوقی را هم مورد بررسی قرار دهد.
براساس طرح جامع مدیریت سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان که به همت مهندسی عمومی و گردشگری و گنجینه آب سازمان آب و برق خوزستان آغاز شد در مرحله اول و دوم بیش از 580 سازه آبی تاریخی شناسایی و مستندنگاری آنها توسط مشاور پروژه آغاز شد. این مهم در نتیجه پیمایش حدود 3 هزار کیلومتر مسیر ماشین‌رو و ۳۰۰ کیلومتر پیاده‌روی رخ داده است. توضیح اینکه طرح جامع مدیریت سازه‌های آبی تاریخی استان از سال ۱۳۹۶ آغاز و تفاهمنامه همکاری‌های مشترک در حوزه گردشگری بین وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و وزارت نیرو در سال ۱۳۹۸ امضا شد.
در حال حاضر تیم‌های کارشناسی در دو موضوع طرح جامع مدیریت سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان و تفاهمنامه همکاری وزارتخانه‌های نیرو و میراث فرهنگی با حضور مستمر در سطح استان، تمام ابعاد و جوانب امر را مورد بررسی قرار می‌دهند.

ناصر پیروی را هیرکانی فراموش نمی‌کند؛ هفت فروردین را هرگز فراموش نمی‌کند. جنگل آن روز شاهد جان کندن مردی بود که زندگی‌اش را به پای درختان هیرکانی در گیلان گذاشت. مافیای چوب سه ماه بود که او را تهدید می‌کرد چون اجازه نداده بود بخشی از جنگل‌های ملی را به نام خود کند.
«ناصر پیروی» آن‌طور که سخنگوی قوه‌قضائیه هم اعلام می‌کند، در یک برنامه از قبل طراحی شده ابتدا توسط یک گروه 6نفره ربوده می‌شود و سپس قاتلان با تیغ موکت‌بری سر از بدن او جدا می‌کنند. او رئیس اداره منابع طبیعی ماسال بود. مافیا، اسلحه داشتند اما می‌خواستند ناصر پیروی را زجرکش کنند. پیروی، مردی که اجازه نداد دخترش از خودکاری که متعلق به بیت‌المال بود، استفاده کند؛ مردی که از سردسته قاچاقچیان چوب منطقه، حافظ هیرکانی ساخت اما خود قربانی مافیای چوب در رشت و تهران شد. او که سال 79  از جهاد سازندگی به منابع طبیعی ماسال می‌آید در نخستین اقدام معاون رشوه بگیر اداره را اخراج می‌کند.
پیروی به اداره منابع طبیعی گیلان اعلام می‌کند: «من چنین آدمی را نمی‌خواهم، معاون فاسد نباید اینجا بماند.» آن معاون به شهر دیگری می‌رود و پیروی شهید حفاظت از هیرکانی می‌شود... و این روزها که شمار تخلف‌های انجام گرفته در واگذاری اراضی مرتعی میانکاله در جنگل‌های هیرکانی از حد گذشته و بی‌شمار است، چقدر جای ناصر پیروی‌ها خالی است...

زیست بوم: بیشترین آسیب از آتش‌سوزی‌های میانکاله را جمعیت دراج دیده است چرا؟ چرا با وجود ۵ دهه حفاظت از میانکاله، جمعیت گونه دراج بر اساس آماربرداری،۱۳۵۵ یک‌هزارو 500 بال، ۱۳۸۱ یک‌هزارو 550 بال بوده، اما هم اکنون درسال ۱۴۰۱ با توجه به آتش‌سوزی‌های زیستگاه اصلی دراج‌ها (سازیلستان‌های حاشیه تالاب) جمعیت این گونه شاید حتی کمتر از این مقدار  (در 20 سال پیش) باشد. هر چند آماربرداری دقیقی با روش علمی صورت نگرفته است. اما با توجه به شرایط زیستگاهی ظاهراً و تقریباً یکسان، جمعیت قرقاول حدود ۱۶ هزار طاقه (آماربرداری سال ۸۱) و جمعیت دراج تقریباً ۱۶۰۰ بال (آماربرداری ۸۱) بوده است؟ به گفته علی ابوطالبی کارشناس مسئول آموزش زیست محیطی ذخیرگاه زیست کره میانکاله، قرقاول و دراج هر دو حلال گوشتند. او البته به «ایران» یادآوری می‌کند که میانکاله منطقه حفاظت شده است و شکار در آن ممنوع اما می‌گوید:«نمی‌توان عامل شکار قاچاق دور از چشم مأموران حفاظتی را به‌کلی نفی کرد.» دراج و قرقاول هر دو تخمگذار و لانه ساز روی زمین هستند، با این تفاوت مهم که تعداد تخم‌ها در قرقاول عموماً بین ۷ تا 10 و برای دراج بین ۵ تا ۷ است. طالبی این تفاوت را یکی از عوامل افزایش جمعیت قرقاول نسبت به دراج می‌داند و می‌گوید: «دراج در تمام فصل روی زمین می‌خوابد و گونه درخت خواب نیست، ولی قرقاول ماده بجز حدود ۲۱ روز در اردیبهشت که ماده روی تخم می‌خوابد مابقی را مثل قرقاول نر بر بالای درختچه‌های انار، توسکا و بوته‌های تمشک می‌خوابند. بنابراین گربه‌های وحشی، روباه، شغال، گرگ و دیگر دشمنان شبگرد روی زمین تمام شب‌ها کابوس زمین خوابی دراج‌ها هستند.»
طالبی می‌گوید:«موسم آواز خوانی و اعلام قلمرو قرقاول در میانکاله از پنجم فروردین شروع و در ۲۰ اردیبهشت پایان می‌یابد. طی این ۴۵ روز قرقاول نر با اعلام قلمرو مکان خود را در واقع علاوه‌بر دشمن انسانی، شکارچی و تله‌گذار به انواع پرندگان شکاری و پستانداران شکارگر اعلام می‌کند اما این زمان برای دراج نر از اول اردیبهشت تا آخر مرداد است،بنابراین 45 روز بیشتر از قرقاول نر تهدید می‌شود. در این مدت طولانی در حوالی و در کنار دراج نر، دراج ماده‌ای‌است که او نیز تهدید می‌شود.
صدای اعلام قلمرو دراج نر بلند بوده و تا دو کیلومتر برای دشمنانش قابل شنیدن است. به گفته طالبی دراج نر علاقه دارد بر بالای مرتفع‌ترین درختچه، تپه، یا بوته سازیلی رفته و فریاد بزند ای دشمنان من اینجا هستم، در حالی که این اعلام قلمرو و بانگ‌دهی برای قرقاول تا ۵۰۰ متری شنیده می‌شود. قرقاول چندان علاقه‌ای ندارد که روی بلندی اعلام قلمرو کند، بنابراین کمتر از دراج در معرض خطر است.
دراج‌ها بیشتر زیستگاه سازیلستان‌های انبوه یا پراکنده را ترجیح می‌دهند ولی قرقاول در تمشک‌زار، انارستان و ماسه زار هم دیده می‌شود. چرا دراج سازیلستان را ترجیح می‌دهد؟ طالبی رمز این علاقه را حشره خواری دراج می‌داند و می‌گوید: «سیخ‌های سازیل محل مناسبی برای تاربافی انواع عنکبوت‌های میانکاله است. این دام‌ها مملو از انواع حشرات گرفتار است. عنکبوت‌ها نهایتاً ۳۰ درصد این حشرات افتاده در تور را می‌خورند و ۷۰ درصد باقیمانده بلااستفاده باقی می‌ماند. بنابراین عنکبوت‌ها سفره غذایی لذیذی برای دراج‌ها فراهم می‌کنند. سازیلستان‌ها برای دراج شرایط زیستی لازم چون استتار، اختفا، طعمه و غذا به‌وفور، امنیت و پناه را هم فراهم می‌کند. طالبی منابع آبی موجود از جمله استخرهای طبیعی و انسان ساخت را یکی دیگر از دلایل ترجیح سازیلستان‌ها بر بقیه مناطق از سوی دراج‌ها می‌داند و می‌گوید: «زیست دراج‌ها برخلاف قرقاول‌ها در میانکاله وابسته به پوشش گیاهی خاص سازیلستان است، لذا جمعیت دراج آسیب‌پذیرتر است.» دراج پرنده‌ای تک همسر بوده و قرقاول پرنده‌ای هموزیگوت، چندهمسر و دارای حرمسرا، بنابراین کاهش جمعیت نرها با توجه به تک همسری اثر شدیدتری بر جمعیت گونه دارد.
طالبی موسم تخمگذاری دراج‌ها را یک‌ماه دیرتر از قرقاول‌ها و در فصل گرم خرداد می‌داند و می‌گوید: «در این فصل علاوه‌بر اینکه گرمای شدید هوا ممکن است اثر منفی روی تبدیل تخم دراج‌ها به جوجه نسبت به قرقاول‌ها داشته باشد، گرمای خرداد و خشک شدن سبزینه و علوفه هم احتمال کمبود انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی در جوجه دراج‌ها و آسیب‌پذیری آنان نسبت به بیماری‌های انگلی ناشی از فضله دام‌ها را افزایش می‌دهد.»
طالبی یکی از نقاط ضعف دراج‌ها را برد پروازی کم می‌داند و می‌گوید: «البته دراج‌ها هرگز به‌صورت مستقیم با پای خود به لانه‌ای که تخم دارند یا به خوابگاه نمی‌روند. آنها سعی می‌کنند رد خود را گم کنند تا شغال‌ها یا روباه‌ها از رد بوی باقیمانده از پاهایشان به لانه آنها نرسند و آنها را غافلگیر نکنند.اگر هم قرار باشد قدم‌زنان بیایند ده‌ها بار اطراف لانه می‌گردند تا تعقیب کننده را گیج و خسته کنند .» حال پاسخ سؤال اول مشخص است. چرا با آتش‌سوزی سازیلستان‌ها دراج‌ها بیشتر از قرقاول‌ها می‌سوزند؟ به گفته طالبی، بقای دراج وابسته به بقای عنکبوت‌هاست و بقای عنکبوت‌ها وابسته به بقای سازیلستان‌هاست. با نابودی سازیلستان‌ها نه تنها انواع عنکبوت‌ها منقرض و دچار کاهش جمعیت شده‌اند که دراج‌ها هم بشدت آسیب دیده‌اند.

ایلنا - غلامعباس ترکی، معاون دادستان کشور با اشاره به احداثات و گودبرداری‌های اخیر در اطراف باغ گیاه‌شناسی گفت: اجرای این طرح بدون رعایت استاندارد از نظر دادستانی ممنوع است.

مهر- دبیر ستاد مرکزی هماهنگی خدمات سفر با اشاره به تکمیل ظرفیت اقامتگاه‌های مجاز شهر شیراز، ۱۱ شهر جایگزین را در استان فارس برای اقامت مسافران در طول تعطیلات عید سعید فطر معرفی کرد.

ایرنا- امیر صیادشیرازی، نماینده مرکز تحقیقات و بازتوانی سگ‌های آبی هلند از پیداشدن لاشه یک قلاده فُک خزری در سواحل غربی تالاب بین‌المللی گمیشان خبر داد و گفت: تحقیقات در خصوص علت مرگ این آبزی در دست بررسی است.

 تسنیم-«معین‌الدین سعیدی» یک عضو فراکسیون محیط زیست گفت: کمتر از ۳۰ دامپزشک در سازمان محیط زیست مشغول خدمت هستند و کمبود نیروی متخصص و دامپزشک از معضلات جدی حوزه محیط زیست است که باعث می‌شود به طور مداوم در روند زنده‌گیری حیات وحش شاهد اتفاقات ناخوشایندی باشیم.