حمیده گودرزی
خبرنگار
فرش ترکمن یکی از انواع فرش‌های اصیل دستباف به‌شمار می‌رود که قدمتی 2 هزار و 500 ساله دارد. این هنر اصیل ایرانی که به‌عنوان مهم‌ترین نماد اقوام ترکمن بوده، دارای طرح‌های مختلفی است که نام هر کدام برگرفته از یکی از طایفه‌های ترکمن است . در واقع اقلیم، اعتقاد، معیشت و فرهنگ خاص این منطقه و مردمانش متغیرهایی است که روی تکنیک بافت، طرح‌ها و نقوش مورد استفاده برای بافت فرش‌ها تأثیر می‌گذارد و بدین جهت است که از دست‌بافته‌های دیگر شهرهای کشور متمایز می‌باشد. فرش ترکمن که هم اکنون در سراسر استان گلستان بافته می‌شود به‌دلیل آنکه تمام تولیداتش مبتنی بر سلیقه بازارهای خارجی است رتبه نخست کیفیت در نمایشگاه‌های بین‌المللی را داراست و خواهان بسیاری در کشورهای آسیایی دارد.
سرپرست اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان گلستان، با بیان اینکه فرش دستباف ترکمن دارای قدمتی بیش از 2500 سال است، می‌گوید: «استان گلستان  14 شهرستان دارد که از این تعداد شهرستان‌های گنبد، آق‌قلا، بندرترکمن، کلاله، مراوه تپه جزو مناطق فرش‌خیز استان هستند که در مجموع این مناطق حدود 39 تولیدکننده فرش دستباف در سطح استان در قالب کارگاه متمرکز و غیرمتمرکز مشغول به تولید فرش دستباف هستند.
سیده الهام حسینی با اشاره به این که استان گلستان 60 هزار بافنده دارد که 90 درصد این جمعیت را زنان تشکیل می‌دهند در خصوص وضعیت بازار فرش در استان گلستان می‌افزاید: «فرش دستباف از گذشته منبع کسب درآمد تعداد کثیری از بافندگان استان است. با وجود اینکه در حال حاضر به‌دلیل جایگزین شدن فرش ماشینی این هنر صنعت با کاهش مواجه شده اما همچنان در بازار داخلی و خارجی مشتریان خاص خودش را دارد. البته اداره فرش استان نیز جهت حفظ و ماندگاری این هنر اصیل ایرانی ضمن شناسایی افراد فعال در زمینه فرش دستباف، با انجام اقداماتی از قبیل صدور کارت شناسایی قالیبافی و حرفه‌های مرتبط با فرش دستباف، هدایت قالیبافان به دریافت مدرک فنی از اداره کل آموزش فنی و حرفه‌ای استان، برگزاری دوره‌های به‌بافی و دوره‌های آموزشی ارتقای مهارت قالیبافی و حرفه‌های مرتبط با فرش دستباف، صدور مجوز فعالیت مدیران کارگاه‌های قالیبافی و خدمات تکمیلی فرش دستباف، معرفی متقاضیان بیمه قالیبافی به بیمه تأمین اجتماعی تا قبل از سال 93 و بیمه کشاورزان، روستاییان و عشایر جهت تحت پوشش قرار دادن بافندگان فرش دستباف در حال حاضر، تأمین منابع تسهیلاتی در راستای پرداخت تسهیلات به قالیبافان خانگی در قالب مشاغل خانگی و مدیران کارگاهی در قالب پشتیبان و.... برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی فرش دستباف، پرداخت تسهیلات به قالیبافان سیل‌زده، برگزاری جشنواره‌های گره زرین و فرش برتر به‌صورت سالانه انجام داده است. همچنین جهت آموزش به نوآوران و علاقه‌مندان این هنر، همه ساله دوره‌های آموزشی با تأمین و ابلاغ اعتبار از سوی مرکز ملی فرش ایران و اعتبارات استانی برگزار می‌گردد.
رکود بازارهای داخلی و خارجی فرش ترکمن
وی همچنین رکود بازارهای داخلی و خارجی فرش دستباف، عدم آشنایی عموم مردم کشور با فواید و مزایای فرش دستباف و در مقابل مضرات و معایب فرش ماشینی که سبب شده فرش دستباف نزد عموم مردم با استقبال محدودی مواجه باشد از عمده مشکلات قالیبافان استان گلستان دانسته و درباره وضعیت بیمه فرشبافان استان که یکی دیگر از مشکلات این هنرمندان است می‌افزاید:«با توجه به عدم تأمین اعتبار بیمه تأمین اجتماعی قالیبافان و حِرف مرتبط با فرش دستباف توسط دولت، پیگیری‌های لازم در راستای تحت پوشش قراردادن بافندگان از طریق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر استان صورت پذیرفت. همچنین با توجه به انعقاد قرارداد مرکز ملی فرش ایران با شرکت بیمه ایران طرح بیمه حامی قالیبافان نیز در حال اجراست.
وی درخصوص ویژگی‌ها و نقوش فرش‌های دستباف استان گلستان می‌افزاید:«طرح‌ها و نقوش فرش دستباف ترکمن هندسی و ذهنی‌باف و از تکرار نقوش و اشکال در فرش است که با توجه به اقدامات صورت گرفته در حال حاضر برخی از بافندگان ترکمن طبق نقشه مشغول به تولید فرش هستند.
 ساختار فرش ترکمن براساس تار و پود است که در قدیم کلیه مواد اولیه بافت فرش شامل نخ‌های تار و پود و نخ‌های بافت از جنس پشم گوسفند بوده اما در حال حاضر از جنس پنبه نیز تولید می‌شود. همچنین بافت قالی ترکمن معمولاً به‌صورت افقی و روی زمین بافته می‌شود و معمولاً درشت‌بافت هستند اما برخی اقوام ترکمن همانند قوم تکه فرش‌های ریزبافت در حد ۴۰ تا ۵۰ رج می‌بافند. رنگ فرش‌های ترکمنی برگرفته از رنگ‌های طبیعی است و به‌طور معمول در بافت فرش از رنگ‌های لاکی، طیف‌های مختلف قرمز از تیره تا روشن، طوسی، آبی، کرم، قهوه‌ای، دارچینی، سبز یشمی، گوجه‌ای، زرد و گل‌بهی استفاده می‌شود و رنگ زمینه غالب در فرش ترکمن نیز قرمز روشن است که در حال حاضر طرح و نقش‌ها طبق سلیقه بازار در حال تغییر است.»
رئیس اداره فرش استان گلستان همچنین درخصوص جایگاه فرش استان گلستان در حوزه صادرات می‌افزاید:«استان گلستان صادرکننده مستقیم فرش دستباف ندارد و فرش‌ترکمن به‌صورت چمدانی یا توسط تجار بزرگ کشور به‌طور واسطه‌ای صادر می‌گردد. فرش‌های ترکمن بیشتر به کشور آلمان، فرانسه، آفریقای جنوبی، مکزیک، لبنان، اندونزی و کشورهای غربی صادر می‌شود.»
برگزاری نمایشگاه راهی برای بریدن دست واسطه‌ها
اما نکته حائز اهمیت این است که به‌طور عموم واسطه‌گرها در گرانی فرش دستباف نقش بسیاری دارند یعنی فرش را از بافنده با قیمت بسیار کمی خریداری کرده و پس از چند دست چرخیدن در میان واسطه‌گرها در نهایت با قیمت بسیار بالا و غیرواقعی‌تر به‌دست خریدار اصلی می‌رسد. از این‌رو برای مبارزه با واسطه‌گری و ثبات قیمت واقعی به‌طوری که بافنده و خریدار اصلی زیانی نبینند نیاز به اقدامات جدی در این زمینه است که رئیس اداره فرش استان گلستان در این باره می‌گوید: «برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی فرش دستباف به جهت فروش فرش‌های دستباف تولیدکنندگان سطح استان، هدایت تولیدکنندگان استان در راستای تولید فرش دستباف طبق سلیقه بازار داخلی و خارجی با برگزاری دوره‌های بازاریابی و فروش فرش دستباف و تولید فرش دستباف طبق سلیقه بازارهای هدف، معرفی تولیدکنندگان استان به مرکز ملی فرش ایران جهت شرکت در نمایشگاه بین‌المللی ایران، معرفی تولیدکنندگان به مرکز ملی فرش جهت شرکت در نمایشگاه‌های خارجی(مانند نمایشگاه دموتکس آلمان) از اقدامات این اداره است که تا حدود زیادی در مبارزه با واسطه گرها موفق بوده است.»
وی همچنین درخصوص چشم‌انداز فرش ترکمن برای سال‌های آتی و نسل‌های آینده می‌گوید: «فرش دستباف ترکمن به‌دلیل مقرون به صرفه بودن و کیفیت مناسبی که دارد از قدیم‌ الایام مورد توجه همگان بوده و به‌راحتی در بازار جهانی به فروش می‌رسد که باید یک مسیر دائمی برای ارائه آن به مشتریان جهانی تعبیه شود. همچنین جهت رونق بازار داخلی نیز با تبلیغات رسانه‌های جمعی بخصوص سیمای کشور فواید فرش دستباف به عموم مردم معرفی شود. لازم به ذکر است ثبت جهانی فرش دستباف ترکمن در خرداد ماه سال 94 صورت پذیرفت.»

نیم نگاه

استان گلستان صادرکننده مستقیم فرش دستباف ندارد و فرش ترکمنی به صورت چمدانی و یا توسط تجار بزرگ کشور بطور واسطه ای صادر می گردد. فرش های ترکمن بیشتر  به کشور آلمان، فرانسه، آفریقای جنوبی، مکزیک، لبنان، اندونزی و کشورهای غربی صادر می شود

ایران زمین- به‌دنبال انتشار گفت‌و‌گوی روزنامه ایران با مدیرکل دفتر مهندسی رودخانه‌ها و سواحل کشور درباره برنامه وزارت نیرو برای تملک بستر رودخانه‌ها، تالاب‌ها و انهار کشور، رئیس سازمان محیط زیست در نامه‌ای به رئیس قوه قضائیه خواستار متوقف کردن سند زدن ۴۲ تالاب کشور به‌نام وزارت نیرو شد. به‌گزارش «ایران» تالاب‌های امیرکلایه، شور و شیرین میناب، طشک و بختگان در فارس، هورالعظیم و شادگان در خوزستان، قره قشلاق، قوری گل، آلاگل، آلماگل و اجی گل در گلستان از مهم‌ترین تالاب‌هایی هستند که به‌نام این وزارتخانه سند زده می‌شود. «مسعود باقرزاده کریمی» مدیر کل حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: اینها تالاب‌هایی است که وزارت نیرو محدوده آنها را تعیین کرده، با مقامات وزارت نیرو که صحبت می‌کنیم اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند و می‌گویند که ثبت اسناد خودش می‌خواهد این سندها را بزند چون محدوده کاداستر تالاب‌ها را ما به آنها دادیم، آنها هم فکر کردند که باید به‌نام ما شود، البته این را شفاهی می‌گویند اما باید پیگیری کنیم که اصل ماجرا چیست. او می‌گوید: «سازمان حفاظت‌محیط زیست دست به کار شده و رئیس سازمان به رئیس قوه قضائیه نامه زده که جلوی کار گرفته شود، رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری هم به ثبت اسناد نامه زده است، همچنین نامه‌ای برای معاونت حقوقی رئیس جمهوری آماده کرده‌ایم تا ارسال شود.» کریمی می‌گوید: «کاشف به عمل آمده که بیشتر ثبت اسناد دارد این کار را می‌کند و باید جلوی ثبت اسناد گرفته شود، همکاران در وزارت نیرو اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند و می‌گویند ما دوست نداریم به‌نام ما باشد، اما در این میان سند تالاب انزلی به نامشان زده شد، بنابراین به نظر می‌رسد که در این ماجرا خلأ وجود دارد، البته وزارت نیرو حتی برای سند انزلی هم مدعی است که ثبت اسناد سند را به‌نام آنها زده است.»
مدیر کل حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: «برای جلوگیری از این کار به هر جایی که لازم باشد نامه می‌زنیم و هر کاری می‌کنیم تا این کار متوقف شود.» او درباره فروش بستر تالاب توسط وزارت نیرو می‌گوید: «آنها نمی‌توانند بستر خشک تالاب را بفروشند، فقط می‌توانند اجاره دهند که بسیار جای نگرانی دارد، تالاب جزو املاک دولتی و فروش آن ممنوع است، اینها رودخانه را اجاره می‌دهند و سیل‌هایی که می‌آید به خاطر این است که به جای اینکه بستر و حریم رودخانه را آزاد نگه دارند آن را اجاره می‌دهند و ترس ما این است که درباره بستر تالاب‌ها هم همین کار را بکنند.»  به گفته او تالاب جزو اراضی ملی است و متولی همه اراضی ملی منابع طبیعی است اما بر اساس ماده ۱۶ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، سازمان حفاظت‌محیط زیست قائم مقام منابع طبیعی در اراضی تالابی است.» او می‌گوید: بنابراین در فرایند سند زدن تالاب‌ها، سازمان جنگل‌ها نسبت به سازمان حفاظت‌محیط زیست می‌تواند قوی‌تر برخورد کند چون مالک است، اما از آنجا که ۹۰ درصد کشور به‌نام آنها است و اداره کردن همه این اراضی دشوار است بدش نمی‌آید که کارشان کمی سبک شود مثلاً می‌گویند چنین اراضی در شهرها، مناطق حفاظت شده، دریاچه‌های سدها و رودخانه‌ها را می‌توان واگذار کرد اما درباره رودخانه‌ها و تالاب‌ها مخالف است و می‌گوید نباید به دست وزارت نیرو برود، اگر هم قرار است جابه‌جا شود باید به سازمان حفاظت‌محیط زیست سپرده شود.»