محبوبه رحیمی 
پژوهشگر

زیارت اربعین به‌عنوان بزرگترین گردهمایی سالانه انسانی در جهان، به یک رویداد بین‌المللی تبدیل شده است که براساس اخبار متعدد منتشر شده در برخی از خبرگزاری‌های برتر جهان، جمعیت زیادی از مردم جهان حتی از کشورهای غیرمسلمان در آن حضور دارند. مردمانی از کشورهای آسیایی، امریکایی، آفریقایی و اروپایی هر ساله در این رویداد شرکت می‌کنند و صحنه‌هایی با شکوه را به وجود می‌آورند که دارای ارزش‌های خبری برجسته‌ای است؛ اما آنچه رسانه‌های غربی از اربعین روایت می‌کنند چیست و چرا آنها سعی دارند این رویداد را تحریف  یا آن را کم ارزش جلوه دهند؟ برای پاسخ به این سؤال، لازم است ترجمان فرهنگی برخی خبرگزاری‌های معتبر دنیا از رویداد اربعین در طول یک دهه گذشته را مورد بررسی قرار دهیم.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که رویداد اربعین غالباً در رسانه‌های غربی (همانند سی‌ان‌ان، نیویورک تایمز، رویترز، یورونیوز، ایندیپندنت، بی‌بی سی، فاکس نیوز، ان بی‌سی، دیلی میل و آسوشیتدپرس) به طور منفی نشان داده می‌شود. برخی از آنها سعی می‌کنند اربعین را یک رویداد خطرناک معرفی کنند و برخی دیگر نیز تنها بر جنبه‌های سطحی رویداد نظیر توزیع غذا و نوشیدنی رایگان بین زائران و همچنین ارائه مکان‌هایی برای استراحت، شست‌و‌شو و خواب تنها در مسیر زیارت امام حسین(ع) متمرکزند. در حالی که این رویداد بزرگ، جنبه‌های عمیق دیگری همچون پیام صلح و همبستگی میان ملت‌ها نیز دارد.
اعتقاد بر این است که زیارت اربعین حرم امام حسین علیه السلام دستاوردهای بزرگی  دارد و هر سال این دستاوردها با جنبه‌های جدیدی آشکار می‌شوند و این اطمینان را ایجاد می‌کنند که انجام این مناسک، از یک سو تأثیر مثبتی بر محیط سیاسی، ایدئولوژیک و جامعه شناختی مردم عراق  داشته و از سوی دیگر مکتب اهل بیت علیهم السلام را درخشان‌تر کرده است. نظام‌های ارتجاعی مانند عربستان سعودی و متحدان صهیونیستی اش از نفوذ رویداد اربعین هراس دارند. در واقع، این ترس‌ها مربوط به منافع و کارکردهای متقابلی است که از ماهیت تهاجمی، استکباری، امپریالیستی و فرقه‌ای اتحاد شوم میان آنها سرچشمه می‌گیرد. همچنین سویه دیگر این ترس و نگرانی، شکست‌هایی است که پیروان مکتب عاشورا همزمان در عراق، سوریه، لبنان و یمن به آنها وارد می‌کنند. اربعین واقعه‌ای است که قرن‌ها پیش رخ داده اما هنوز زنده است و بر جهان تأثیر می‌گذارد. امروزه رسانه‌ها، بویژه خبرگزاری‌های بزرگ، در ارائه ذهنیت و روایت از رویدادهای جهان بسیار مؤثرند؛ زیرا سریع، معتبر و جهانی‌اند و می‌توانند جنبش‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را شکل دهند، اما اینکه آنها در نسبت با رویدادهای متفاوت چه سیاست‌های متفاوتی را برمی گزینند، موضوعی بحث برانگیز است.
روایت رسانه های غربی از اربعین
روایت رسانه‌های غربی ترکیبی از سه روایت متمایز است که به طرز ماهرانه‌ای به هم پیوسته‌اند و هر کدام شامل چندین طرح فرعی در درون خود است. روایت اول  روند رسانه‌ای القای ناامنی در رویداد اربعین را دنبال می‌کند؛ روایت دوم سعی در برجسته‌سازی خشونت‌های فرقه‌ای دارد و روایت سوم مربوط به اوضاع سیاسی عراق است. باید توجه داشت که در عراق عموماً چهارچوب‌های زمانی و مکانی رویداد در همان ساعات اولیه خبررسانی، دقیق نیستند و این موضوع به زمینه‌ای برای عملیات رسانه‌ای رسانه‌های غربی تبدیل می‌شود تا تفاسیر خود را وارد محتوای اخبار کنند. برای مثال، خبر ممکن است تنها در جملات اول با روایت بمبگذاری آغاز شود و سپس اوضاع سیاسی عراق را در راستای سیاست‌هایی از پیش تعیین شده تفسیر کند و در دل این تفاسیر، رویداد اربعین نیز پوشش داده شود.
شیوه معرفی اربعین در این رسانه‌ها نیز قابل توجه است؛ این دسته از رسانه‌ها حتی اگر هم بخواهند که واقعیت اربعین را منتقل کنند، باز هم از ترجمه فضای ذهنی واژگان و مفاهیم ناتوانند چه برسد به اینکه قصدی برای ضریب دادن به رویداد نداشته باشند. برای مخاطب رسانه غربی، اربعین غالباً این گونه تعریف می‌شود: مراسم عزاداری برای کشته شدن امام حسین(ع) نوه پیامبر مسلمانان در قرن هفتم میلادی، سپس نبرد عاشورا را دستاویزی برای ایجاد شکاف میان اهل تسنن و تشیع قرار می‌دهند و با به کار بردن عبارت جعلی «جنگ 1400 ساله شیعه و سنی» سعی دارند این گونه القا کنند که این دو گروه هنوز هم با هم در ستیزند. این در حالی است که اساساً واقعه عاشورا ارتباطی با اهل سنت و شیعه ندارد و امروزه نیز شکافی میان اهل سنت و شیعه وجود ندارد؛ بلکه این دو در قلمرو فقهی خود قرار دارند و اتفاقاً میان آنها تعاملات فرهنگی، سیاسی و مذهبی بسیار خوبی هم وجود دارد. القای وجود نفاق فرقه‌ای، چهارچوب غالب روایت اربعین در رسانه‌های غربی است. علاوه‌بر این، دائماً تأکید می‌شود که این مراسم مخصوص شیعیان است تا از این طریق، القا کنند که اختلاف میان شیعه و سنی عمیق است؛ این در حالی است که جمعیت زیادی از مسلمانان سنی نیز در اربعین امام حسین(ع) شرکت می‌کنند. اگرچه زیارت اربعین یک رزمایش معنوی در مکتب شیعه است اما سنی‌ها، حتی مسیحیان، ایزدی‌ها، زرتشتیان و صابئیان هم در زیارت و همگام با شیعیان شرکت می‌کنند.
تحریف شکوه رویداد
بر اساس برخی گزارش‌ها بیش از پنج میلیون نفر در انگلیس و حدود 50 میلیون نفر در سراسر جهان رویداد اربعین را از طریق بسترهای دیجیتال دنبال می‌کنند؛ آماری که بسیاری از آنها حتی ممکن است مسلمان هم نباشند اما رسانه‌های غربی سعی دارند بگویند که این رویداد تنها توسط شیعیان برگزار می‌شود و کسانی هم که در آن حضور دارند، فقط شیعیان اند.
بی بی سی از دیگر رسانه‌هایی است که سعی می‌کند شکوه رویداد اربعین را با اخبار جزئی و فرعی نظیر پوشش حوادث ناگوار، حملات انتحاری و درگیری در برخی مناطق عراق بپوشاند. در برخی اخبار بی‌بی‌سی حتی اصل حادثه رها شده و به بهانه حادثه، اصل رویداد اربعین به‌عنوان بستر زمینه ساز آن ذکر شده است. جالب است که در این رسانه و سایر رسانه‌های بزرگ جهان، تعداد حاضران رویداد که گاه تا 30 میلیون نفر از 40 ملیت تخمین زده می‌شود، به صدها هزار نفر و دو ملت ایران و عراق تقلیل داده می‌شود! البته اینکه بی‌بی‌سی و سایر کمپانی‌های بزرگ رسانه‌ای جهان در دستکاری عناصر رویدادها متناسب با سیاست‌های خبری خود ید طولایی دارند، بر کسی پوشیده نیست. انتخاب تصاویری از درگیری و خونریزی که در سطح محدود و میان چند نفر رخ داده برای محتواهایی که به پوشش رویداد اربعین می‌پردازند نیز از دیگر ترفندهای آنها در خدشه وارد ساختن بر تصویر رسانه‌ای رویداد است. از این طریق آنها سعی می‌کنند تا واژه اربعین را با واژه‌های هدفمند دیگری نظیر خونریزی و خشونت در ذهن مخاطب جا بیندازند.
جلوه‌های اجتماعی اربعین نیز تقریباً به کلی سانسور می‌شود؛ میزبانی شهروندان عراقی از ایرانیان و استقبال گرمشان با انواع خدمات که نشان از ارادت آنها به امام حسین(ع) دارد و جلوه‌های عمیق محبت را به نمایش می‌گذارد، در محتوای تولیدی رسانه‌های غربی جایی ندارد. مرتضی حسین نویسنده و تحلیلگر مقیم تورنتو در مقاله‌ای با عنوان «افسانه جنگ 1400 ساله سنی و شیعه» در الجزیره می‌نویسد:
شهادت امام حسین به نادرستی به نزاع میان شیعه و سنی نسبت داده می‌شود؛ در حالی که بین سنی و شیعه شکافی وجود ندارد. اگر شیعیان و اهل تسنن با یکدیگر دشمن بودند، میلیون‌ها نفر از هر دو گروه، از قرن‌ها پیش به طور مسالمت‌آمیز در زیارت سالانه حج حاضر نمی‌شدند. او با اشاره به اینکه این سیاست کشورهای غربی و متحدانشان است که با القای وجود شکاف و تفرقه، اهداف خود را پیش ببرند، بیان می‌کند که هدف اصلی آنها تداوم درگیری در خاورمیانه و پیدا کردن توجیهی برای مداخله متجاوزانه خود در این منطقه بوده است. این نویسنده همچنین بیان می‌کند که اگر قرار است اسلام به‌عنوان یک پدیده اجتماعی سازنده ادامه یابد، مهم است که روابط و شیوه‌های زندگی آن [همچون رویداد اربعین] توسط ایدئولوژی‌های مدرن از بین نروند.

سارا هوشمندی/ زیارت‌ها اغلب جنبه عبادی دارند اما برخی علاوه‌بر این موضوع، دارای قدرت نرم و فرهنگ وحدت نیز هستند. حج ابراهیمی، زیارتی است که انجام آن بر هر مسلمان مستطیع واجب است ولی جنبه قدرت نرم آن حتی بالاتر از ثواب زیارت خانه خداست که البته متأسفانه این قدرت توسط آل سعود مهار شده و با محدود کردن مراسم برائت از مشرکان و تهدید مکرر زائران برای خوشایند غرب، از بین می‌رود.
۱- پیاده‌روی و زیارت اربعین، قدرت نرم جهان تشیع در برابر معاندان، مخالفان و فرهنگ غرب است و یک مانور بزرگ است و جنبه سیاسی قدرتمندی دارد.
انضباط، اقتدار و اتحاد مسلمانان و حضور معتقدان به سایر ادیان نظیر مسیحیت، یهود، زرتشتی و حتی بودائیان در مراسم اربعین، عاملی بازدارنده در برابر توطئه‌های استکبار جهانی به‌ حساب می‌آید. با آنکه مراسم اربعین در رسانه‌های مطرح جهان بایکوت شده، اما قدرت نرم این کنگره الهی آنقدر گسترده است که حتی سانسور خبری این رویداد عظیم از سوی رسانه‌های شرکتی غرب هم موفق نشده و هر سال تعداد بیش‌تری به راهپیمایی اربعین می‌روند.
۲- زیارت اربعین بزرگترین تجمع دینی جهان است و هر سال ۳۰ میلیون نفر وارد جاده‌های این راهپیمایی می‌شوند. شمار شرکت‌کنندگان زیارت اربعین، ۱۰ برابر حجاج بیت‌الله‌الحرام است. اما غرب تلاش داشته با پروژه ایران‌هراسی، تصویری غیر‌واقعی از امت اسلام و نماد آن جمهوری اسلامی ایران نشان دهد و به دروغ تبلیغ می‌کند شیعیان طالب خشونت و درگیری با سایر ادیان و مذاهب و اقوام جهان هستند و ایران و تشیع مساوی است با تروریسم و خشونت‌پروری؛ بدون توجه به آنکه نقش ثبات‌زای ایران را در انهدام وحشیان انسان‌نمایی چون تکفیری‌های صهیونیست(داعش)، نجات عراق از چنگال تروریست‌ها و ایجاد امنیت بسیار مطلوب در همین حماسه اربعین را به روی خود بیاورند.
البته علت اصلی بی‌توجهی تعمدی تقریباً تمام رسانه‌های غرب هم همین است: لزوم اذعان به قدرت نرم و دیپلماسی صحیح جمهوری اسلامی ایران؛ چراکه در صورت اشاره منصفانه به اربعین، مجبورند اعتراف کنند یکی از عوامل مهم چنین رویداد کم‌نظیری، نقش کلیدی ایران و ملت ماست. جمهوری اسلامی، دیپلماسی را صرفاً یک شیوه بازاریابی ندانسته، بلکه آن را مجموعه‌ای از استراتژی‌ها و تاکتیک‌های دیپلماتیک می‌داند که در راه خدمت به مسلمانان، آن را به‌کار می‌گیرد. اربعین استمرار فرهنگ عاشورا و هنجارهای آن است.
۳- ظلم‌ستیزی، عدالت، برابری، کرامت انسانی و حمایت از مستضعفان، ظرفیتی بی‌نظیر برای آزادگان جهان فراهم می­‌کند. مهم‌ترین ویژگی قیام حضرت سیدالشهدا، ظلم‌ستیزی است. امروز، ظلم به ملت­ ایران در قالب تحریم زیاد شده که پدیده راهپیمایی اربعین، قدرت نرمی است برای مقابله با این ظلم­ بزرگ.
حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای می‌فرمایند: «در شرایطی که دشمنان اسلام از همه‌ ابزارها و وسایل و از تمام امکانات مالی و مادی خود برای مقابله با امت اسلامی استفاده می‌کنند، خداوند متعال راهپیمایی اربعین را ناگهان اینگونه عظمت و جلوه می‌دهد و در واقع آن را به‌عنوان یک آیت عظما و نشانه‌ای بزرگ از پیروزی نهایی جبهه حرکت حسینی بر جبهه‌ کفر و استکبار، به نمایش می‌گذارد.»
۴- راه همگرایی در جهان اسلام، تقویت قدرت نرم از طریق دیپلماسی فرهنگی و رسانه‌ای است. به ‌همین‌ دلیل است که تأکید بر زیارت اربعین و دارا بودن ظرفیت‌های مشترکی چون جاذبه‌های معنوی، داشتن امتداد تاریخی ۱۴۰۰ ساله، مردمی‌ بودن و بهره‌مندی از تنوع فرهنگی، می‌تواند در سطح منطقه‌ای ـ و سپس جهانی ـ کانون همگرایی تمدنی باشد و تصویری جذاب و باعزت و عظمت از تشیع به جهانیان عرضه کند. هرچه پرشورتر برگزار شدن زیارت اربعین که همان توسعه تاریخی حرکت برای همگرایی فرهنگی در جهان اسلام است، می‌تواند همگرایی میان ملل و اقوام گوناگون را به همگرایی تمدنی که همسویی نظام‌های سیاسی، اقتصادی، علمی و اجتماعی مورد نیاز تمدن نوین اسلامی را با خود به‌ همراه دارد، ارتقا بخشد.
۵- پیاده‌روی اربعین سبب اتحاد جهان اسلام شده و اینک یک مسیر مهم برای تربیت، سازندگی ـ بویژه جوانان ـ و پالایش و آرایش روح آنها به زیبایی‌های اخلاقی است. پیاده‌روی اربعین فضای سخاوتمندانه‌ای است که بین شیعیان احیا شد و به مرور دیگر مذاهب اسلامی را جذب شکوه خود کرد و اکنون هر سال بر تعداد راهپیمایان غیرشیعه حتی از سایر ادیان ـ که در واقع احرار عالم، آزادگان و جویندگان نور الهی هستند و در پی یافتن حقیقتند ـ با الطاف سید جوانان اهل بهشت حضرت حسین بن علی بن ابیطالب افزوده می‌شود و دور نیست در سال‌های آینده اربعین حسینی نه تنها موجب اتحاد بیش‌تر مسلمانان که وحدت ادیان شود؛ در واقع ان‌شاءالله بزودی به برکت خون مطهر حضرت سیدالشهدا و ۷۲ یار باوفای‌شان، همان طور که در ۲۰ سال اخیر با زیارت بین‌المللی اربعین و ورود تاریخی ایرانیان به کشور عراق برای این زیارت بااهمیت و متقابلاً احترام و جود و کرم شگفت‌انگیز خواهران و برادران عراقی با وجود تمام سم‌پاشی‌های نفرت‌انگیز سلطنت‌طلبان و ضدانقلاب و شیعه انگلیسی و سنی امریکایی، تعصب‌های تباه و غیرمنطقی عجم- عرب در حال از بین رفتن و هدم اساسی است، وحدت شیعه و سایر مسلمانان هم محقق می‌شود. یگانگی و اتحاد حول محور حضرت امام حسین علیه‌السلام، سرمایه‌ای است که در جهان اسلام ایجاد شده و ما مردم ایران باید حداکثر بهر‌ه‌برداری را از این فرصت که خداوند متعال در اختیارمان قرار داده است ـ در هر حدی که توان آن را داریم ـ داشته باشیم. در پایان یاد و خاطره انسان والامقام سیدالشهدای مقاومت سردار سپهبد شهید حاج‌قاسم سلیمانی که نخستین اربعین سراسری و ده‌ها میلیونی پس از شهادت ایشان ـ بواسطه شیوع کرونا در ۲ سال اخیر ـ را در پیش داریم و تمام شهدا و صلحا و اولیای الهی را که با خون و نفس‌شان این راه را باز کردند، گرامی می‌دارم و به ارواح مطهرشان درود می‌فرستم.