علیرضا معاف
معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
حسن روحانی رئیس دولتی که در نفرت‌برانگیزترین شرایط یک رئیس‌جمهور از حیث پایگاه اجتماعی دولت را ترک کرد و پایین‌ترین میزان مقبولیت مردمی را در میان رؤسای جمهور در زمان تحویل دولت داشت، دولت نابسامان، به‌هم‌ریخته، ناکارآمد و بشدت آسیب خورده‌ای را به سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور منتخب مردم در سال 1400 تحویل داد،البته رئیسی تمایلی به بازگویی، بازخوانی و بازروایی شرایط آشفته و آنارشیستی اقتصاد کشور در آن روزها نداشت و ترجیح داد ذهن مردم بیش از این به‌هم‌ریخته نشود اما اکنون که هشت ماه از آغاز دولت مردمی و انقلابی آیت‌الله رئیسی گذشته و امکان مقایسه گفتمانی و میدانی رویکردها، کارکردها و عملکردهای این دو رئیس‌جمهور فراهم آمده، ضرورت دارد در این باره سخن بگوییم.
امروز و در ابتدای خرداد 1401 می‌توان نمادهای متعددی از تفاوت‌ها و حتی تهافت ها و تمایزهای رویکردی و عملکردی دو دولت ارائه کرد و از تفاوت‌های آشکار و واضح نشانه‌شناختی به تفاوت‌های معناشناختی و مفهوم‌شناختی دو دولت پی‌برد و درباره ریل‌گذاری ها، سیاستگذاری‌ها و سبک مدیریت‌های متفاوت دو دولت گفت‌و‌گو کرد.
بخشی از دلیل اینکه مردم در برابر دولت ضعیف و ناکارآمد روحانی و در هر اصلاح یا افزایش قیمتی واکنش‌های تند اجتماعی نشان می‌دادند اما با رویه‌ها، روندها، روال‌ها و برنامه‌ریزی‌های اصلاحات اقتصادی دولت رئیسی همراهی می‌کنند و به رغم وجود مشکلات کماکان امیدوارند، به تفاوت رویکردهای چند ماه اخیر برمی‌گردد. مردم مدیریت کارآمد و کاربلد دولت در مهار کرونا و شکست کرونا را به چشم دیده‌اند. آزادسازی سواحل در هفت استان شمالی و جنوبی بخصوص سواحل شمالی را لمس کرده اند؛ تسریع و تسهیل در صدور مجوزهای کسب و کار را دیده و شنیده‌اند و الان هم اراده دولت را برای جراحی اقتصادی می‌بینند و می‌دانند که دولت تصمیم بزرگ و البته سخت و سنگین و سهمگینی را گرفته که باید با او همراهی و همدلی کرد. همراهی مؤمنانه و صابرانه مردم با دولت به‌دلیل درک آنها از فضای حاکم بر ذهن و عمل دولتمردان و شخص رئیسی است.
مردم تفاوت رویکردها و منش‌های مدیریتی دولت جدید با دولت هشت ساله روحانی را درک می‌کنند و عملکردها، رویه‌ها، روندها و رویکردها را مقایسه می‌کنند. مصادیق و نشانه‌های تفاوت در عمل و منش مدیران، در واقع بازنمایی از گفتمان و نگاه کلان حاکم بر دولت و دولتمردان نسبت به قدرت و مسئولیت است. نگاهی که در آن دولت، خدمتگزار مردم است و نگاهی دیگر که مردم را در خدمت دولت و مسئولان می‌داند؛ نگاهی که قدرت‌های عالم را ارباب و کدخدا می‌داند و نگاهی که به خدا اعتماد و اتکا دارد. گفتمانی که شیوه و منش مدیریتی خود را در نهج‌البلاغه جست‌و‌جو می‌کند و گفتمانی که در مقابل آن خوی مدیریتی اشرافی و روش حکومتداری‌اش را در لابه‌لای نوشته‌های ماکیاولی و هابز و هابرماس و... پیدا می‌کند.
در یک رویکرد، رئیس‌جمهور رودررو با مردم به درد دل آنها گوش می‌دهد و با صمیمیت از اوضاع زندگی آنها می‌پرسد و در رویکرد مقابل، از پشت شیشه دودی ماشین ضد گلوله، از روی قیافه مردم نظرسنجی می‌کند!
در کارنامه هشت ماهه دولت سیزدهم، رئیس‌جمهور هر هفته در میان مردم و در جمع کارگران و کشاورزان و کارمندان است اما در کارنامه هشت ساله دولت روحانی، رئیس‌جمهورش با لندکروز به سالن کارخانه و میان کارگران می‌رود.
دولتمرد مردمی دولت سیزدهم با مسئولیت پذیری، برای حل مشکلات مردم شانه خود را زیر بار مشکلات می‌برد و صبح جمعه وسط میدان نظارت و بازدید و سرکشی است و در دولت اشرافی دوازدهم، رئیس‌جمهورش صبح جمعه تازه متوجه تغییر قیمت بنزین می‌شود!
دولت مردمی و عدالت‌محور، طی هفت ماه آمار فوتی‌های کرونا را بدون اتکا به امریکا و اروپا تک رقمی می‌کند اما دولت لیبرال‌های پیر و خسته غربگرا، طی یک سال و نیم، با گره زدن جان و درمان مردم به رابطه با غرب، تنها نظاره‌گر جان دادن روزانه 700 شهروند ایرانی می‌نشیند به امید آنکه تفاهمنامه‌ای با اروپایی‌ها امضا شود. در گفتمان کارگزاران اشرافی، وزیر دولت در برابر اظهار ناتوانی مالی شهروند نیازمند درمان، او را با جمله متکبرانه «خودت بمال» می‌نوازد و در مقابل رئیس‌جمهور مردمی در مقابل انتقاد یک شهروند از عملکرد دولت، می‌گوید تا زنده است نخواهد گذاشت اقدامات دولت به معیشت مردم آسیبی برساند.
رئیس‌جمهور دولت انقلابی، منتقدانش را دلسوز می‌نامد و رئیس دولت غربگرای غیرانقلابی، منتقدانش را به جهنم حواله می‌دهد. دولتمرد انقلابی هر هفته به نقاط مختلف کشور سفر می‌کند و در میان مردم با آنها گفت‌و‌گو می‌کند و دولتمرد پیر و خسته تکنوکرات، نشستن پشت میز و کارتابل خواندن را ترجیح می‌دهد.
دولت اشرافی مهم‌ترین تصمیمات اقتصادی اش مثل افزایش قیمت بنزین را محرمانه نگه می‌دارد و ناگهانی اعلام می‌کند و هیچ حمایتی از مردم هم نمی‌کند؛ اما دولت مردمی ابتدا تصمیمش را برای مردم توضیح می‌دهد، یارانه حمایتی را به حساب مردم واریز ، بعد طرح اصلاح توزیع یارانه را اجرا می‌کند.
در مجموع مصادیق متعددی طی مدت کوتاه 9 ماهه دولت سیزدهم می‌توان برشمرد که تفاوت رویکردها و گفتمان دولت مردمی را با دولت روحانی نشان می‌دهد. یکی از بارزترین ویژگی‌های دولت جدید، مردمی بودن آن است. رویکردی که به طور خاص در منش و گفتار و کردار رئیس‌جمهور به چشم دیده می‌شود. هر چه دولت مردمی‌تر باشد، مسئولیت‌پذیری اش در مقابل مسائل کشور و مشکلات مردم هم بیشتر خواهد بود و هر چه رویکرد مردمی در دولت بیشتر حاکم باشد، مشارکت مردم در حل مشکلات کشور از یکسو و امید دولت به مردم در حل مسائلش از سوی دیگر بیشتر و مؤثرتر خواهد بود. اگر دولت مردمی باشد در نتیجه اعتماد مردم به دولت و اعتماد و اتکای کارگزاران و دولتمردان به مردم بیشتر از زمانی است که دولت غیر مردمی اشراف بر سر کار است؛ دولتی که میان خود و مردم پرده و حجابی از غرور و تبختر و خودبزرگ بینی می‌اندازد و نگاه از بالا به پایین به مستضعفین داشته باشد اعتماد مردم به حاکمیت را از بین می‌برد؛ در حالی که در نتیجه اعتماد و اتکای طرفینی میان مردم و مسئولان است که یک ملت می‌تواند پیچ‌های بزرگ و تاریخی خود را با سلامت پشت سر بگذارد.
به همین بهانه در ادامه با توجه به روایات و آیات قرآن کریم، کمی درباره زیست مردمی و رویکرد مردمی دولتمرد دولت اسلامی و علوی سخن می‌گوییم. دولت مردمی، مردم‌پایه، مردم‌محور و مردم‌بنیان هفت ویژگی و شاخص دارد که در ادامه آمده است.
مردمی بودن و زیست ساده و مردمی
یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های دولت انقلابی، زیست مردمی کارگزارانش است. یکی از اعتراضات متداول اشرافِ مخالف پیامبران الهی، این بود که چرا زندگی پیامبران الهی که درصدد اداره جامعه هستند، شبیه زندگی مردم عادی است. آنان معتقد بودند افراد باشخصیت نباید شخصاً براى رفع حوایج خود به بازارها گام بگذارند؛ بلکه باید مأموران و خدمتگزاران را به‌دنبال این کار بفرستند‌ و این باور در ذهن آنان شکل گرفته بود که فرستاده الهی باید همچون پادشاهان، سطح زندگی‌اش از مردم عادی بالاتر و برتر باشد. (فرقان: آیات 7، 8 و 20) همین ساده‌زیستی پیامبران الهی بود که آنان را به شخصیت‌هایی «از جنس مردم» تبدیل کرده بود. (آل عمران: 164) (توبه: 128) (مؤمنون: 32) (جمعه: 2)
نرمخویی با مردم
ویژگی دیگر دولت انقلابی، تواضع و نرمخویی با مردم است. مسئول انقلابی نباید «اراده علوّ» داشته باشد و نسبت به سایر مؤمنین در خود احساس برتری کند. مسئول انقلابی باید تواضع نسبت به مؤمنین دیگر در همه گفتارها و رفتارهایش نمایان باشد. (حجر: 88) (شعراء: 215) اولین و بدیهی‌ترین دلیل ضرورت نرمخویی برای یک مسئول، این است که این ویژگی جلب محبت مردم نسبت به نظام اسلامی را درپی خواهد داشت و بالعکس، خشن بودن مسئول نسبت به مردم، موجب دوری و عدم حمایت مردم از او و بدبینی نسبت به نظام اسلامی خواهد بود: (آل عمران: 159)
عذرخواهی از مردم، یکی از نشانه‌های تواضع
یکی از نشانه‌های تواضع مسئولان در برابر مردم، عذرخواهی آنها در مواردی است که در سیاستگذاری یا اجرا، دچار خطا و اشتباه شده‌اند. طبق فرمایش امیرالمؤمنین(ع)، این کار علاوه‌بر نتایج معنوی و روحی آشکار برای مسئولان، موجب اعتماد بیشتر مردم به مسئولان نیز خواهد شد. (نهج البلاغه؛ نامه53)
ارتباط بی‌واسطه و بدون حائل با مردم
کارگزاران حکومت اسلامی باید پس از مسئولیت نیز از مردم فاصله نگیرند و دائماً با آنان ارتباط نزدیک داشته باشند. دوری از مردم، عواقب جبران‌ناپذیری برای جامعه اسلامی به‌دنبال خواهد داشت. مهم‌ترین آنها، تغییر اولویت‌ها و ناآگاهی از مشکلات واقعی مردم است. (نهج البلاغه؛ نامه53)
 
احساس مسئولیت و دغدغه حل مشکلات مردم
«احساس مسئولیت» از ویژگی‌های مهم یک مسئول انقلابی و مردمی است. «احساس مسئولیت»، یعنی برای اصلاح دین و دنیای مردم دغدغه داشتن و همین دغدغه است که مسئول انقلابی را در عمل، وادار به تلاش مجاهدانه برای حل مشکلات مردم می‌کند.
 
شرح صدر در برابر مردم
از آنجا که یک مدیر سیاسی بیش از همه در معرض ارتباط با مردم، اطرافیان، منتقدان و... است، بنابراین وجود این توانمندی روحی در او امری بسیار لازم و ضروری است. رهبرانقلاب در توصیه‌شان به دولتمردان می‌فرمایند:
«...انتقادپذیرى را در خودتان نهادینه کنید. باید جورى باشد که مسئولان دولتى انتقادپذیرى را در نفس خودشان پذیرا باشند البته این کار، سخت هم هست، اما باید با سعه‏ صدر برخورد کرد... اگر بخواهید مدیریت کنید، ناچارید سعه‏ صدر داشته باشید و یک چیزهایى را تحمل کنید.»(8/6/89)
توجه و رسیدگی به طبقه محروم و مستضعف
مهم‌ترین دغدغه مسئولان دولت اسلامی باید رسیدگی به طبقه مستضعفی باشد که دستشان به جایی نمی‌رسد (نهج‌البلاغه/ نامه 53)
امام خمینی(ره) نیز در چند موضع وصیت نامه الهی- سیاسی خود به اهتمام مسئولان به رسیدگی به طبقه مستضعف سفارش کرده‌اند. رهبر معظم انقلاب در توصیه به دولتمردان می‌فرمایند:
«البته همه‏ افراد ملت و جامعه را باید خدمت کرد؛ اما مراد عمدتاً طبقه‏ محرومند که باید مورد توجه خاص براى خدمت قرار بگیرند؛ به دو دلیل: اولاً چون احتیاجشان بیشتر است و عدل این را اقتضا مى‏ کند؛ ثانیاً چون پشتیبانى آنها از نظام، جدى ‏تر و همیشگى‏ تر است و از اول این‌طور بوده است...». (23/5/70)