ایران با 200 میلیارد دلار سرمایه گذاری در صنعت نفت می تواند از آن به عنوان ابزار قدرتمند چانه زنی در معاملات بین‌المللی بهره ببرد

محسن حائری نژاد
کارشناس انرژی
ایران یکی از دارندگان منابع عظیم هیدروکربوری در جهان است. به طوری که رتبه نخست جهان در ذخایر توأمان نفت و گاز (معادل شبکه نفت خام) را به خود اختصاص می‌دهد. گزارش اداره اطلاعات انرژی امریکا (EIA) این موضوع را بخوبی نشان می‌دهد. اداره اطلاعات انرژی امریکا در گزارشی عنوان می‌کند که ایران دارای بزرگترین ذخایر نفت و گاز جهان است و در سال 2020 به ترتیب سومین و دومین دارنده بزرگ نفت و گاز طبیعی جهان بوده است. همچنین مطابق گزارش بولتون اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام) در سال 2020 میزان ذخایر نفت قابل استحصال ایران در حدود 208 میلیارد بشکه نفت برآورد می‌شود. این مزیت ممتاز و بی‌بدلیل کشورمان در تولید ثروت است و تا زمانی که نفت و گاز طبیعی، مهم‌ترین منابع تأمین انرژی بشر امروزی است، باید از این ویژگی بهره برد. اما سؤال اینجاست که چگونه و تا چه زمانی فرصت باقی است؟

روند تقاضای نفت تا 2045
گاز طبیعی سوختی است که تقاضای آن در قرن کنونی رو به افزایش است و نگرانی از بابت تعادل عرضه و تقاضای آن وجود ندارد. اما در مورد نفت، انتظار می‌رود که حداقل تا افق 2045 (سال 2045 میلادی) نفت باز هم به عنوان منبع سوخت غالب در ترکیب انرژی جهان باقی بماند. به طوری که مطابق چشم‌انداز اوپک، نفت سهم خود را در ترکیب انرژی تا سال 2045 حفظ خواهد کرد و بیشترین سهم را تا این سال خواهد داشت. بر اساس برآورد اوپک، تقاضای جهانی نفت بین سال‌های 2020 تا 2045 به میزان 17.6 میلیون بشکه در روز افزایش می‌یابد. پیش‌بینی می‌شود تقاضای نفت در بلندمدت به حدود 108 میلیون بشکه در روز برسد.
تقاضای افزایشی تا سال 2026 میلادی نیز تقریباً 14 میلیون بشکه در روز بیشتر از سال 2020 است. البته فقط حدود 4.4 میلیون بشکه در روز بیشتر از سال 2019 است. ضمن آنکه برای دوره 2020 الی 2026 تقاضا در همه مناطق جهان رشد می‌کند. بر مبنای این برآوردها، می‌توان عنوان کرد که حداقل تا نیمه قرن حاضر، نفت همچنان سوخت غالب جهان خواهد بود.

آینده نفت ایران
نفت و گاز طبیعی در معادلات اقتصادی- سیاسی دنیا اهمیت راهبردی دارد و بسیاری از کشورها از این دو کالا برای بهبود روابط بین‌الملل و ارزش‌آفرینی اقتصادی و سیاسی استفاده می‌کنند. با توجه به حجم ذخایر نفت و گازی که ایران از آن برخوردار است، کشورمان نیز می‌تواند با تولید حداکثری نفت و گاز و همچنین با حضور فعال در مجامع بین‌المللی  از جمله در اوپک به تثبت جایگاه خود در بخش انرژی جهان کمک کند.
مسأله مهم برای ایران این است که از زمان اکتشاف نفت در کشور بیش از یک قرن می‌گذرد و در شرایطی که بازدهی چاه‌های نفت در حال کاهش است و بیشتر تولید نفت کشور از میادینی است که در نیمه دوم عمر خود قرار دارند، اگر هرچه سریع‌تر سرمایه‌گذاری کافی برای حفظ و نگهداشت تولید و همینطور توسعه میادین صورت نگیرد، کشور نمی‌تواند از این مزیت خود بهره کافی ببرد. بدیهی است که با افول روزافزون حجم ذخایر هیدروکربوری و کاهش چشمگیر فشار مخازن نفتی، بهینه‌سازی فرایند تولید نقش بسزایی در افزایش تولید ایفا می‌کند. همان‌طور که وزیر نفت نیز اخیراً به این موضوع اشاره و عنوان کرد: «ضرورت سرمایه‌گذاری در صنعت نفت روزبه‌روز آشکارتر می‌شود و اگر اتفاق نیفتد تولید در این صنعت دچار مشکل می‌شود.» به گفته جواد اوجی، طی هشت سال آینده ایران به 80 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری تنها در حوزه گاز نیاز دارد تا هدف تولید روزانه یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب گاز محقق شود. برای سایر بخش‌ها از جمله نفت نیز 120 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد که باید این سرمایه از داخل و خارج کشور تأمین شود. نیاز دیگر صنعت نفت کشور، تکنولوژی روز است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، عامل مؤثری که میزان تولید در دهه‌های آینده به آن وابستگی فراوانی دارد، تکنولوژی است. چگونگی ظهور و بروز تکنولوژی و نحوه به کارگیری آن، تعیین کننده میزان تولید درآینده صنعت نفت خواهد بود.

آینده متعلق به کدام انرژی است؟
سرعت گرفتن روند‌گذار انرژی در جهان به سمت سوخت‌های کم کربن به همراه تأثیر پاندمی کووید ۱۹ روی تقاضای انرژی، پیش‌بینی‌ها درباره زمان پیک تقاضای جهانی برای نفت که پس از آن مصرف نفت به صورت دائمی کاهش پیدا خواهد کرد را جلو انداخته است. در این شرایط سؤالی می‌توان مطرح کرد و آن این است که آینده متعلق به کدام انرژی‌ها است و راه حل ایران چیست؟
افق صنعت نفت ایران به گونه‌ای غیر قابل انکار با راهکارهای تدوین شده برای افزایش حجم تولید و توسعه پایدار صنعت نفت و گاز گره خورده است. در این میان، به کارگیری روش‌ها و راهبردهایی همچون تولید ثانویه و ثالثیه، فشار افزایی میادین قدیمی با راهکارهایی نظیر تزریق گاز، به موازات اعمال راهکارهای مربوط به بهینه‌سازی مصرف و نیز ممانعت از اتلاف گسترده انرژی در بخش‌های مصرفی، می‌تواند حلقه توسعه صنعت نفت و گاز ایران را تکمیل کند. در همین حال، استفاده از شرکت‌های دانش بنیان و استارتاپی می‌تواند در حوزه جذب فناوری و تکنولوژی کمک کند.
به هر روی، توسعه پرشتاب صنعت نفت در سال‌‌های آینده با دو مؤلفه پراهمیت فناوری و سرمایه گره خورده است و باید تمام ظرفیت‌ها را برای توسعه این صنعت در حداقل زمان ممکن فراهم کرد.
در همین حال، باید توجه کرد که آینده صنعت نفت در جهان و ایران وابسته به داشتن تکنولوژی و فناوری است. موضوع فناوری با پایان یافتن تولید از میادین آسان و مخازن بزرگ روز به روز نقش خود را پر رنگ‌تر می‌کند.
نفت به عنوان موتور محرک توسعه صنعتی، اقتصادی و اجتماعی کشورمان، اهمیت و اولویت مضاعف دارد امید است مسیر فعالیت‌های توسعه‌ای صنعت نفت سرعت بیشتری بگیرد و تبدیل ثروت به ارزش افزوده برای کشورمان همزمان با ارتقای قدرت چانه زنی در معاملات بین‌المللی باشد. در این مسیر می‌توان از ظرفیت نهادهای بین‌المللی انرژی مانند OPEC نیز بهره برد. اما در کنار توسعه نفت و گاز طبیعی، لازم است که ایران به عنوان یکی از مستعدترین کشورهای جهان در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه این نوع از انرژی را نیز به جد دنبال کند؛ چراکه برآوردهای چشم‌انداز اوپک نشان می‌دهد، انرژی‌های تجدیدپذیر و گاز طبیعی تا سال 2040 میلادی نقش مهمی در ترکیب انرژی دارند و باید روی این نوع انرژی‌ها نیز سرمایه‌گذاری شود. در صورت تحقق این امر، انرژی همواره برگ برنده ایران خواهد بود.

 گروه اقتصادی  /  تفاهمنامه مالی طرح احداث مخزنگاه شهید نادر مهدوی در استان هرمزگان روز گذشته با حضور وزیر نفت، معاون وزیر نفت در امور پالایش و پخش و مدیرعامل بانک ملی امضا شد تا همسو با توسعه طرح‌های پالایشی در ایران، ظرفیت ذخیره‌سازی فرآورده‌های نفتی افزایش یابد و دیگر نیاز نباشد که فرآورده‌های نفتی کشور با هر قیمتی صادر شود. به طوری که مدیرعامل شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران می‌گوید: «ایجاد نشدن ظرفیت ذخیره‌سازی فرآورده‌های نفتی در کشور در سال‌های اخیر سبب شد ایران بنزین صادراتی خود را به اجبار زیر قیمت حتی نفتا صادر کند.» به گزارش «ایران»، جلیل سالاری در حاشیه مراسم امضای تفاهمنامه پروژه احداث مخزنگاه (انبار نفت) شهید نادر مهدوی عنوان کرد: «واکاوی‌های صورت‌گرفته در خصوص صادرات فرآورده‌های نفتی در دولت دوازدهم نشان می‌دهد در برخی موارد حدود ۱۰ میلیون لیتر نفتا را در آمار صادرات روزانه بنزین در نظر گرفته‌اند تا حجم صادرات فرآورده را اضافه کنند. در نتیجه حجم تولید بنزین به این شکل اضافه شده است. اما مسأله مهم دیگر این است که ایجاد نکردن ظرفیت ذخیره‌سازی فرآورده‌های نفتی در کشور در سال‌های اخیر سبب شد ایران بنزین صادراتی خود را زیر قیمت حتی نفتا صادر کند.»

بنزین 4 دلاری و میلیاردها دلار زیان کشور
مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران توضیح داد: «در این دولت در حوزه مجموعه پالایشگاهی آسیب‌شناسی انجام شد و یکی از چالش‌ها، بحث ذخیره‌سازی بود، ما در طرح‌هایی که در گذشته مطالعه کرده بودیم قرار بود ظرفیت مخازن از حدود ۱۲ میلیارد لیتر به ۱۶.۵ میلیارد لیتر برسد تا نیاز به لحاظ وضع مصرف و آن مقدار که در برنامه چهارم آمده بود رفع شود. متأسفانه دولت پیش با مصوبه‌ای هرگونه ذخیره‌سازی و ساخت مخزن را در حوزه فرآورده‌های رنگی ممنوع کرد و از سال ۹۲ تا امروز یک مخزن هم ساخته نشده بود، نتیجه هم این بود زمانی که ویروس کرونا شیوع پیدا کرد، بنزین را ۴ دلار صادر می‌کردیم، یعنی لیتری ۵۰۰ تومان که یک‌سوم قیمت عرضه داخلی می‌شد و با وجود آن حجم صادرات منابعی که به کشور برگشت، بسیار ناچیز بود.» او ادامه داد: «خوشبختانه یکی از محورهای طرح تفحص مجلس شورای اسلامی از وزارت نفت درباره این موضوع است. از سوی دیگر لغو ابلاغیه ممنوعیت صادرات محصولات رنگی که در دولت گذشته اجرا شد، از مهم‌ترین اقدام‌های ما در دولت سیزدهم بود.» بر‌اساس آنچه سالاری می‌گوید، در زمینه ظرفیت‌سازی برای ذخیره‌سازی فرآورده‌های نفتی در دوره پیشین کوتاهی شده بود و از این‌رو، ضرورت داشت به این موضوع توجه شود تا ذخیره‌سازی اتفاق بیفتد. بر این اساس، ساخت مخازن ۶۰۰ میلیون لیتری انبار نفت شهید نادر مهدوی در دستور کار قرار گرفت و این مخازن در زمره بزرگ‌ترین مخازن حوزه فرآورده‌های رنگی کشور است که در سواحل جنوبی کشور ساخته خواهد شد.

اعلام آمادگی بانک ملی برای مشارکت فعال در توسعه پروژه‌های نفتی
مدیرعامل بانک ملی ایران نیز در این مراسم با بیان اینکه این بانک در خدمت توسعه و تجارت بخش انرژی کشور خواهد بود و در تأمین مالی پروژه‌ها نیز در کنار وزارت نفت است، گفت: «این بانک در همه پروژه‌های نفتی آماده همکاری با وزارت نفت است.» محمدرضا فرزین عنوان کرد: «بانک ملی ایران در طرح ساخت مخازن ذخیره‌سازی حدود ۹۰ میلیون یورو سرمایه‌گذاری می‌کند و این طرح آغازی برای مشارکت بانک ملی در اجرای دیگر پروژه‌های صنعت نفت خواهد بود.» فرزین در پایان با بیان اینکه هدف از مشارکت بانک ملی در چنین پروژه‌هایی تنها تأمین مالی و ایجاد این طرح‌ها است و نقشی در مدیریت ندارد، اظهار کرد: «شرکت‌هایی متعلق به بانک ملی چه سودآور و چه غیر سودآور در فهرست فروش قرار گرفته‌اند، زیرا ما به‌دنبال بنگاه‌داری نیستیم و قصد داریم به نظام تأمین مالی کشور و خلق بنگاه‌های جدید کمک کنیم.»