غلامرضا مصباحی‎مقدم
استاد فقه و فقه‎‎الاقتصاد و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام
زمان زیادی از پیروزی انقلاب اسلامی نگذشته بود که جنگ هشت ساله به ملت ایران تحمیل شد. از آنجا که مردم خود برای پیروزی انقلاب قیام کرده بودند و در این مسیر، هزینه‎های بسیاری داده بودند، به کشور و نظام جمهوری اسلامی تعلق‎خاطر عمیقی داشتند. همین حس تعلق، نقش مهمی در یکپارچگی مردم علیه تهاجم دشمن داشت؛ به‌گونه‏ ای که همه گروه‎های سنی برای دفاع از خاک‌شان شتافتند و با اشتیاق در مسیر شهادت گام بر‎داشتند. فارغ از تبعات منفی‎ای همچون خرابی‎ها و تلفات جانی و مالی که هر جنگ برای یک جامعه به‌همراه دارد، ما در دوران هشت ساله دفاع مقدس شاهد شورها، ایثارها و حماسه‎هایی بودیم که عملاً مشکلات اقتصادی کشور را تحت‏‌الشعاع قرار می‎داد.

شعار دولت وقت، در دوران دفاع مقدس این بود که مردم همزمان از دو موضوع «جنگ» و «کمبودها» رنج نبرند، از این جهت پیوسته می‎کوشید تا نیازمندی‎های ضروری مردم را به‌صورت کوپن مواد غذایی تأمین و با قیمت واحد در سراسر کشور توزیع کند و نگذارد قیمت این اجناس در شرایط جنگی افزایش پیدا کند. کشور 8 سال به این صورت اداره شد و استراتژی موفقی هم بود. در آن سال‌ها عمده درآمد کشور از نفت تأمین می‌‏شد که حدود نیمی از این درآمد برای تأمین هزینه‎های جنگ و نیمی از آن برای تأمین مایحتاج مردم اختصاص داده شده بود.
 دولت به‌صورت گسترده شبکه توزیع ایجاد کرد و از مرحله واردات تا توزیع کاملاً کنترل شده پیش می‎رفت؛ مجموعه این اقدامات اقتصادی در طول دوران هشت ساله دفاع مقدس موجب شد تا از نظر تأمین مایحتاج زندگی آرامشی نسبی بر مردم و جامعه حاکم باشد تا در شرایط جنگ تحمیلی اقدام به ذخیره‎سازی نکنند. البته بودند افرادی که به احتکار و ذخیره‏ سازی می ‏پرداختند اما حقیقتاً تعداد آنان بسیار اندک بود؛ چون روحیه همدلی و همبستگی اجتماعی با نوع مدیریت کارگزاران در جامعه بسیار بالا رفته بود.
از این رو، این دوران و استراتژی‎هایی که به‌لحاظ اقتصادی در دستور کار قرار گرفت، همچنین نوع تعامل کارگزاران با مردم الگوی بسیار مهمی از جهت «همبستگی ملی» بود. مردم نسبت به دفاع از میهن و جنگ با دشمنانشان هیچ اعتراضی نداشتند و در قالب بسیج و نیروهای مردمی از ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که یک نهاد نظامی انقلابی و نوپا بود، حمایت می‎کردند. البته در آن روزها، کار شکنی‎هایی هم اتفاق افتاد؛ به‌عنوان مثال منافقین در سال 1362 شورش برپا کردند و ترورهای زیادی انجام دادند.
اما با وجود همه آن کارشکنی‎ها، مردم همچنان پشتیبان و حامی انقلاب و نظام جمهوری اسلامی بودند. متأسفانه، در دوره‎های بعد از جنگ تحمیلی ما کمتر این سطح از «همبستگی ملی» و «انسجام اجتماعی» را شاهد بودیم. بعدها نگاه‎ها و دسته‎بندی‏ های سیاسی موجب انشقاق بین مردم شد و توجه‎ها از «مسائل ملی» معطوف به «مسائل جناجی و سیاسی» شد.
ملت ما بعد از پیروزی انقلاب، دستاورد بسیار بزرگی کسب کرده بود و آن یک انقلاب همه جانبه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و دینی بود و همچنین استقلال و آزادی نیز از دیگر رهاوردهای انقلاب به شمار می‎آمد. مجموعه این دستاوردها برای مردم بسیار گران‎بها بود تا آنجا که حاضر بودند برای حفظ و نگهداری آن، هر نوع هزینه‎ای را بپردازند. اکنون که بیش از 40 سال از انقلاب اسلامی می‎گذرد، همچنان دستاوردهای انقلاب اسلامی از اولویت‎های جامعه ما است. این دستاوردها را می‎شود چنین برشمرد:
1. در زمینه استقلال به‌هیچ کشوری نه شرق و نه غرب وابستگی نداریم. این ایده و تفکر هم به منطقه و کشورهایی همچون فلسطین، لبنان، عراق، افغانستان و یمن هم سرایت کرده است.
2. فارغ از دستاوردهای مدنی، به‌دنبال پیروزی انقلاب اسلامی، در دیگر حوزه‎ها نیز توفیقاتی حاصل شد؛ از آن جمله می‎توان به پیشتاز شدن ایران در فناوری‎های پیشرفته در زمینه هوا و فضا اشاره کرد.
3. همچنین در زمینه دانش پزشکی نیز موفقیت‎های قابل‎توجهی رقم خورد تا آنجا که به حق می‎توان ایران را در زمینه پزشکی سرآمد منطقه قلمداد کرد. در زمینه نانو و انرژی هسته‎ای نیز توفیق‏ های بسیار مهم و مثال‎زدنی‎ای به‌دست آورده‎ایم.
4. از دیگر دستاوردهای انقلاب می‎توان به عزت ملی ایران و قدرت دفاع کشور اشاره کرد؛ واقعیت این است که همه کشورهای منطقه از نظر تأمین سلاح و مهمات به قدرت‎های تولیدکننده این مهمات وابسته هستند اما به‌دنبال تلاش‎هایی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس در تولید سلاح‏ های نظامی صورت گرفت، ایران نه تنها هیچ‌گونه وابستگی به کشورهای دیگر ندارد بلکه حتی از توانایی ارسال و صادرات محصولات نظامی به دیگر کشورها نیز برخوردار است. اما با این حال، برای ادامه مسیری که در دوران دفاع مقدس در زمینه همبستگی ملی در پیش گرفته بودیم و حفظ دستاوردهای عظیم آن، ما با موانعی روبه‌رو هستیم که مهم‌ترین آنها تحریم‎ها و عزم نظام سلطه جهانی در این خصوص است. از این رو، باید مجدداً همان حماسه، همبستگی و ایثار احیا شود تا دستاوردهای عظیم انقلاب و دوران دفاع مقدس استمرار پیدا کند.
اما فارغ از تحریم‎ها به‌عنوان یک مسأله خارجی، برای احیای حماسه‏ ها، همبستگی‏ ها و ایثارها در داخل نیز با موانعی مواجه هستیم که زمینه را برای غفلت از این دستاوردها فراهم می‏ کند؛
نخست اینکه، در سال‌های اخیر آنچنان که باید از پس مشکلات روزمره مردم برنیامدیم تا آنجا که گاهی مشکلات معیشتی و روزمره مردم مضاعف شد. در نتیجه، با پیچیده‎تر شدن مشکلات روزمره و معیشت، بسیاری از دستاورهای ما از جمله توجه به دستاوردهای انقلاب و دفاع مقدس تحت‏‌الشعاع بحران‎های معیشتی قرار گرفت. این در حالی است که توجه به دستاوردها و زدودن موانعی که منجر به غفلت از آنها می‎شود، خود بستری برای تقویت و احیای همبستگی ملی است. واقعیت این است که تنها از رهگذر همبستگی ملی است که می‎توانیم بر مشکلات فائق آییم البته نباید از نقش و تأثیر مدیران توانمند، دلسوز، مردمی و انقلابی چشم پوشید، امید است که با روی کار آمدن دولت جدید به ریاست جمهوری دکتر رئیسی، مشکلات روزمره و معیشتی مردم به نحوی جدی در دستور کار قرار گیرد.
دوم، از دیگر موانع داخلی، دسته‎بندی‎های سیاسی است؛ البته وجود دسته‎بندی‎های سیاسی برای حفظ پویایی یک نظام سیاسی و چرخش نخبگانی ضروری است اما نباید در این زمینه گرفتار افراط شد. گاهی اختلاف‎های جناحی تا جایی پیش می‎رود که مصالح ملی فدای منافع جناحی می‎شود و این مشکل امروز حیات سیاسی جامعه ما است.
سوم، فاصله گرفتن مسئولان و مردم است؛ این فاصله از دو جهت قابل بررسی است؛ یکی فاصله گرفتن فیزیکی و دیگری فاصله گرفتن اقتصادی و برخورداری از امکانات است. فاصله فیزیکی میان مردم و کارگزاران به این معنا است که اگر کسی بخواهد با مسئولان ارتباط بگیرد عملاً باید از هفت‌خوان رستم بگذرد. متأسفانه گاهی مسئولان و کارگزاران ما ارتباط نزدیکی با مردم برقرار نمی‎کنند و طبیعی است که در چنین شرایطی مردم هم احساس «خودی بودن» نخواهند داشت. فاصله و شکاف میان مردم و مسئولان بواقع، یکی از جدی‎ترین دلایل تضعیف همبستگی ملی در یک جامعه است.
علت دیگر شکاف میان مردم و مسئولان به وضعیت اقتصادی معطوف است. از اساسی‎ترین اصول انقلاب اسلامی «عدالت» است و یکی از ابعاد عدالت نیز توزیع امکانات و فرصت‏ ها است. متأسفانه ما بعد از انقلاب اسلامی آنچنان که شایسته جامعه ما است در این زمینه کارنامه قابل ‏قبولی نداشته‏ ایم. این در حالی است که روز به روز باید عدالت در جامعه ما گسترش پیدا می‏ کرد اما آنچه در عمل اتفاق افتاد فاصله عمیق‎تر بین ثروتمندان و فقرا و فاصله گرفتن مسئولان با عامه مردم بود.
البته در زمینه فاصله فیزیکی و اقتصادی، استثناهایی هم وجود دارد، رهبر معظم انقلاب همواره کمترین فاصله را چه از نظر فیزیکی و چه از نظر اقتصادی با عامه مردم داشته‎اند. ایشان علاوه بر دیدارهای هفتگی با مردم در جریان زلزله کرمانشاه و بم برای ملاقات با زلزله‎زدگان به چادرهای آنان رفتند. این همان ارتباط نزدیک میان مسئولان و مردم است که امروز جامعه ما بشدت به آن نیاز دارد. که البته این نکته در کانون توجه دولت سیزدهم و کارگزاران و مدیران دولت سیزدهم قرار گرفته است و در همین چند ماه اخیر شاهد حضور مؤثر مدیران اجرایی کشور در میدان عمل
 بوده‎ایم.
فارغ از ارتباط فیزیکی، رهبر معظم انقلاب همچنین، از نظر مادی نیز همواره کوشیده‎اند تا زندگی‎شان را در سطح متوسط به پایین جامعه تنظیم کنند و از نظر اقتصادی فاصله‎ای با مردم نداشته باشند. اینها نکاتی است که مسئولان و کارگزاران باید بدان توجه داشته و از آنها درس بگیرند چراکه تنها در این صورت می‎توان به احیاء و ترمیم «اعتماد عمومی» پرداخت.
بنابراین، همبستگی ملی ما وابسته به دو اصل است؛ نخست، اصل صداقت و دیگری امانتداری. «مسئولیت» امانت مردم است؛ نمایندگان مجلس، شورای شهر، خبرگان، رئیس‎جمهور و... همگی امانتدار مردم هستند و باید مقتضای امانتداری را رعایت کنند و خود را خادم مردم بدانند. اگر تاریخ دفاع مقدس را مرور کنیم شاهد خواهیم بود که همین فاکتورها در جامعه آن زمان ما را به همبستگی ملی و انسجام اجتماعی رسانده بود و سبب شد که بتوانیم چنین با انگیزه از مرز و میهن خود در مقابل متجاوزان دفاع کنیم. به این اعتبار، اگر این فاکتورها را در جامعه امروزمان تقویت کنیم باز می‌توانیم از چالش‎های امروز جامعه بویژه بحران معیشتی که در قشری از جامعه قابل توجه است بخوبی گذر کنیم. بازگشت به ارزش‎های دفاع‏ مقدس، بازخوانی منش مدیریتی مسئولان در زمان دفاع مقدس و نگاه به نوع رابطه بین کارگزاران و مردم در آن زمان، می‎تواند باز ما را از گردنه‎های سخت امروز گذر دهد. بنابراین نباید از دستاورهای دفاع مقدس غافل شویم.

عباس سلیمی‎نمین
تحلیلگر سیاسی و مدیر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران
۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با هجوم ارتش عراق به مرزهای غرب و جنوب و همچنین حمله هوایی به چند فرودگاه ایران، جنگ تحمیلی ۸ ساله دولت عراق به رهبری صدام علیه ایران آغاز و در نهایت در 29 مرداد 1367 پایان یافت.  جنگ تحمیلی، همان‌طور که از نامش برمی‎آید با وجود خسارت‎ها و آسیب‎هایی که طبیعتاً به جامعه تحمیل کرد، دستاوردهای معنوی و اجتماعی بسیاری نیز به‌دنبال داشت و به همین دلیل، اکنون که حدود 33 سال از پایان آن می‎گذرد، هنوز هم بازخوانی و پرداخت به دستاوردهای آن برای جامعه ضرورت دارد و چه بسا با الگوگیری از این دوران، بتوان در مسیر حل بسیاری از مشکلاتی که امروز جامعه با آن دست و پنجه نرم می‎کند، گام برداشت. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای جنگ تحمیلی «مشارکت مردمی» برای دفاع از کشور و به تعبیری سطح بالای «سرمایه اجتماعی» در جامعه بود تا آنجا که شاید بتوان ادعا کرد در این دوران، شاخص سرمایه اجتماعی در بالاترین وضعیت نسبت به سال‎های اخیر قرار داشته است اما پرسش اصلی اینجاست که این سرمایه اجتماعی و به تبع آن «اعتماد اجتماعی» مرهون چه پارامترهایی در جامعه بود:

واقعیت این است که نخستین دلیل در خصوص سطح بالای سرمایه اجتماعی در دوران دفاع مقدس، به بحث عینیت داشتن جنگ و تشخیص دشمن در آن شرایط برای همه قشرهای جامعه برمی‎گردد؛ عینیت داشتن جنگ بدین معناست که همه اقشار جامعه بتوانند جنگ و تبعات هجمه آن را لمس کنند و به همین دلیل تبعاً مشارکت در دفع مهاجم هم زیاد بود. گاهی، دشمن، دشمنی خود را بسیار پنهانی دنبال می‎کند، طبیعتاً، در این صورت تنها قشر نخبه جامعه، این نوع از دشمنی را درک می‎کنند، اما وقتی هجمه به‌شکلی فیزیکی به یک کشور صورت می‎گیرد، طبیعتاً همه اقشار جامعه این هجمه فیزیکی را بخوبی درک کرده و مقابله با آن را به شکلی گسترده صورت می‌دهند.
عامل بعدی، اعتماد به رهبری کشور است. بی‎شک با تجاوز دشمن، مردم انگیزه لازم برای دفاع را پیدا می‎کنند اما واقعیت این است که مردم پشت رهبر و رهبرانی قرار می‎گیرند، که آنان را نسبت به خودشان صادق بدانند؛ به‌عبارتی، رهبران نظام سیاسی را در مسیر صیانت از مصالح کشور ببینند، در غیر این صورت، دفاع مردمی از کشور آنچنان که باید صورت نخواهد گرفت. بنابراین، دومین عامل «اعتماد اجتماعی» و «اعتقاد به رهبری جامعه» بود.

ملت ایران در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، گامی در مسیر استقلال برداشته بود اما دشمن با تحریک صدام درصدد توقف دستاورد جمهوری اسلامی در بحث استقلال بود؛ اما مردم نسبت به این موضوع آگاه بودند و از آنجایی که برای رسیدن به این «استقلال سیاسی» تلاش کرده بودند، حفظ آن از اهمیت بسیار زیادی برایشان برخوردار بود. از این رو، حاضر بودند تا جان خود را فدای حفظ استقلال کنند و در این مسیر گام برداشتند و بسیاری در این راه مقدس به شهادت نائل شدند.

از دیگر دلایل بالا بودن سطح سرمایه ‎اجتماعی در دوران دفاع مقدس، پیشگامی خود رهبران نظام سیاسی بود. با شروع جنگ، رهبران و کارگزاران جلوتر از دیگران به میدان و جبهه‎های جنگ شتافتند. در شورای عالی دفاع ملی، حضرت امام خمینی(ره) دو نماینده داشتند؛ آیت‎الله خامنه‌ای و مرحوم دکتر چمران؛ هر دو این بزرگواران در همان روزهای نخست هجمه صدام بلافاصله به جبهه‎ها شتافتند و در اهواز ستادی را تشکیل دادند تا از طریق آن بتوانند با هجمه مهاجم مقابله کنند. بنابراین، در زمینه مقابله با حزب بعث، رهبران نظام جلودار بودند. «پیشگامی رهبران نظام سیاسی» بعدها در حرکت‎های مردمی نیز نمودار شد. رهبران نظامی عمدتاً جلو می‎رفتند و نیروهای مردمی و بسیجی را دعوت به همراهی با خودشان می‎کردند و اینگونه نبود که خود در یک جای امن سنگر زده و به نیروهای مردمی دستور پیشروی بدهند؛ بلکه همواره خود در صف مقدم، حرکت می‏ کردند.
در جریان دفاع مقدس، تفاوت فاحشی میان «هادیان جامعه» و «مردم» وجود نداشت، فرزندان بسیاری از مسئولان در خط مقدم جبهه شرکت می‏کردند و بعضاً هم به شهادت رسیدند. این قبیل اقدامات «اعتماد عمومی» را رقم می‎زد. درارتباط با مسائل جامعه قرار نیست که تنها یک قشر خاص فداکاری کند، وقتی مردم فداکاری را عمومی یافتند، با تمام توان خود به میدان عمل ورود می‎کنند.

نکته دیگر الهام‎گیری ملت ایران از مسائل اعتقادی بود؛ اعتقادات دینی در دفاع از مرز و بوم تأثیر بسیار زیادی داشت. وقتی ملت ایران گام برداشتن در مسیر استقلال را یک ثواب بزرگ و شهادت در این مسیر را یک فوز عظیم می‌دانستند، طبیعتاً نوع نگاه به مقاومت هم فرق می‌کرد و باعث می‎شد تا حضور مردم در جریان مبارزه و مقاومت گسترده‎تر شود.
در هفته نخست جنگ تحمیلی هنوز نیروهای مردمی وارد میدان نشده بودند، نگرانی در میان نیروهای ارتشی از آنجا که جنگ ندیده بودند و از آن تصویر روشنی نداشتند، به چشم می‎خورد. اما در ادامه به‌دنبال پیوندی که بین نیروهای مردمی و نیروهای تشکیلاتی و رسمی نظامی ایجاد شد، تحولی در جبهه‎های جنگ ایجاد کرد. وقتی نیروهای مردمی در کنار سازمان رزم قرار گرفتند توانستند یکدیگر را تقویت و تکمیل کنند. این هم یکی از عوامل بسیار مهم در ایجاد «وفاقی ملی» در دوران هشت ساله دفاع مقدس بود.
مجموعه این عوامل، بستر و زمینه‎ای برای بالا رفتن سطح مشارکت و سرمایه اجتماعی و ایجاد وحدت و اتحاد بیشتر در جامعه شد. درست است که اکنون حدود 33 سال از دوران دفاع مقدس می‎گذرد، اما هنوز آن پارامترهای وحدت‎بخش می‎تواند در جامعه امروز کارکرد داشته باشد و با بهره‎گیری و الهام‎گیری از آنها می‎توان بر بسیاری از مشکلات امروز جامعه‎مان فائق آمد. واقعیت این است که اگر با «الگوگیری از دوران دفاع مقدس» و با «برخورد صادقانه با مردم» حل مسائل جامعه را از طریق توده‎های مردم دنبال کنیم، بسیاری از این چالش‎ها را پشت سر خواهیم گذاشت.بنابراین، اگر از تجربه دفاع مقدس بیاموزیم، علی‎القاعده مسائل را مردمی خواهیم ساخت، با مردم صادقانه برخورد خواهیم کرد، مردم را در اقتصاد، مسائل اجتماعی و سیاسی مشارکت خواهیم داد تا بتوانیم بر چالش‎هایی که در این عرصه‎ها وجود دارد، فائق آییم. البته توصیه‎های فراوانی هم از سوی حضرت امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب در خصوص «مردمی کردن مسائل کلان جامعه» صورت گرفت و لازمه این امر داشتن صداقت با مردم است اما در برخی جاها و در برخی برهه‎ها این توصیه ‏ها جدی گرفته نشد؛ چراکه اگر جدی گرفته می‎شد، بسیاری از مسائل جامعه به نحو راحت‎تری پیش می‎رفت.

نیم‌نگاه

مردم پشت رهبر و رهبرانی قرار می‎گیرند، که آنان را نسبت به خودشان صادق بدانند؛ به‌عبارتی، رهبران نظام سیاسی را در مسیر صیانت از مصالح کشور ببینند، در غیر این صورت، دفاع مردمی از کشور آنچنان که باید صورت نخواهد گرفت. با شروع جنگ، رهبران و کارگزاران جلوتر از دیگران به میدان و جبهه‎های جنگ شتافتند. در جریان دفاع مقدس، تفاوت فاحشی میان «هادیان جامعه» و «مردم» وجود نداشت، فرزندان بسیاری از مسئولان در خط مقدم جبهه شرکت می‏ کردند و بعضاً هم به شهادت رسیدند. این قبیل اقدامات «اعتماد عمومی» را رقم می‎زد. درارتباط با مسائل جامعه قرار نیست که تنها یک قشر خاص فداکاری کند، وقتی مردم فداکاری را عمومی یافتند، تمام قد درمیدان عمل حاضر می‎شوند و «سرمایه اجتماعی» جامعه را بالا می‎برند.

دکتر محمدرضا سنگری
نویسنده و پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس
گذشته تاریخی‎مان نشان می‎دهد که مردم ما همواره به اعتبار این روایت که «حب الوطن من الایمان/ دوست داشتن وطن، نشانه ایمان است.» به وطن، ارزش‎ها، نمادها و نمودهای آن توجه ویژه‎ای داشته‎اند. از این رو، موضوع «وطن» به طور گسترده در ادبیات ما دیده می‏ شود. بارزترین آن را در قرن پنجم و در شاهنامه فردوسی می‏ توان سراغ گرفت:
چو ایران نباشد تن من مباد
به این بوم و بر زنده یک تن مباد
همچنین بر حفظ عناصر و مظاهر وطن همچون «زبان» در ادبیات ما تأکید بسیار شده است همانگونه که فردوسی می‏ فرماید:
 بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
نمیرم از این پس که من زنده ‏ام
که تخم سخن را پراکنده‏ ام
گرایش به «وطن» و حفظ ارزش‏ های آن در ادبیات گذشته ما و بویژه در قلمرو شعر حضور بارزی داشته است. وقتی ایران دستخوش تهاجم می‏ شد اهالی شعر و ادبیات از نخستین اقشاری بودند که نسبت به این تاخت و تازها واکنش نشان می‎دادند؛ برای مثال، سیف فرغانی از شعرا و مشایخ قرن هفتم و هشتم هجری که در دوره سلطه ایلخانان و مغولان در آسیای صغیر می‌زیست، وقتی که ایران مورد تهاجم مغولان قرار می‎گیرد، خطاب به آنان که آمدند و ایران را ویران کرده‏ اند، می‎گوید:
هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد
هم رونق زمان شما نیز بگذرد
وین بوم محنت از پی آن تا کند خراب
بر دولت آشیان شما نیز بگذرد
در دوره ‏های بعدی نیز ستایش ارزش‏ های ایرانی و به دیگر زبان، شخصیت ایرانی در فرهنگ و حتی متون عرفانی ما جاری و ساری بوده است.
اما به طور بارز، بحث «وطن» از دوره مشروطه به ادبیات ما ورود پیدا می‏ کند؛ یعنی درست زمانی که به دنبال ارتباط با غرب، ساختارهای اجتماعی و سیاسی ما تحت تأثیر فرهنگ غرب قرار می‏ گیرد؛ در دوره مشروطه، شاعران بسیاری همچون میرزاده عشقی، فرخی یزدی، نسیم شمال و... به مسأله «ایران» می‌پردازند و نگران هستند که مبادا ایران به سبب هجوم انگلیس و آلمان یا جنگ‏ های ایران و روسیه یا جنگ‏‌های ایران و عثمانی تجزیه و بخش‎هایی از خاک کشور از دست برود یا اینکه فرهنگ ایران‎زمین تحت‏ تأثیر ملت‏ های مهاجم آن زمان قرار گیرد. ملت‎های مهاجر و مهاجمی که با ورودشان به خاک ایران، زبان، فرهنگ، دین و ارزش‏ های ما را تحت‎تأثیر قرار می‏‌دادند.
وقوع انقلاب اسلامی و به خصوص دوره هشت ساله دفاع مقدس زمینه‎ای شد تا نویسندگان و شاعران عصر انقلاب، مجدد به موضوع «ایران» به طور ویژه توجه کنند، این توجه ویژه این بار تنها به قلمرو شعر محدود نمی‎شد و در قلمرو نثر هم خود را نشان داد. در نثر بیشتر در «خاطره نوشته‎ها» می‏ توان دفاع از ایران را دید؛ به خصوص خاطره‎نوشته‎های شخصیت‎ هایی که به اسارت دشمن درآمدند. طبیعتاً، در اسارت دشمن، گاهی به ایران، ارزش و شخصیت‎های ایرانی اهانت می‎شود و آزادگان با تمام وجود در این خاطره‎نوشته‎ها دفاع از ایران را به تصویر می‎کشند. به عنوان نمونه در کتاب «پایی که جا ماند» از سید ناصر حسینی‎پور، دفاع از ایران و ارزش‎های انقلاب که کاملاً پیوسته و متصل به موضوع ایران است، فراوان دیده می‎شود یا در کتاب «من زنده‏ ام» اثر معصومه آباد نیز خصوصیت دفاع از ایران یک ویژگی برجسته است. گاهی عنوان کتاب‏ ها هم با موضوع ایران پیوند پیدا می‎کند، مثل کتاب «نورالدین پسر ایران؛ خاطرات سید نورالدین عافی» اثر معصومه سپهری که در این کتاب نیز می‎توان دفاع از ارزش‎های ایرانی را به وضوح دید. به طور گسترده در حوزه شعر هم می‎توان دفاع از هویت و ارزش‎های ایرانی را مشاهده کرد، در این زمینه شاعران چند نکته را محل نظر قرار می‎دهند که قابل توجه است؛ نخست آنکه سعی می‎کنند گره‎خوردگی میان «دین» و «ملیت» را مستحکم‎تر کنند. این ویژگی کاملاً در آثار شعری ما شاخص است. در ادبیات و به خصوص در شعر دفاع مقدس، پیوند میان ارزش‏ های ملی و دینی یا به تعبیری «دفاع از ایران» و «دفاع از دین» آنچنان درهم آمیخته می‌‏شود که میان آنها یک نوع یگانگی احساس می‎شود.
پژوهشگرانی هم که کتاب نوشته ‎اند یا شعر انقلاب اسلامی، شعر دفاع مقدس یا ادبیات این حوزه را تبیین و تحلیل کرده‎اند به موضوع «پیوند ارزش‏ های دینی و ملی» هم توجه فراوان داشتند به عنوان مثال کتاب «آیین آیینه» اثر دکتر حسینعلی قبادی که سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی را بررسی می‏ کند، یا کتاب ارزنده دیگری از ایشان با عنوان «انقلاب اسلامی و هویت ایرانی» یا کتاب «ادبیات داستانی جنگ در ایران» اثر دکتر مهدی سعیدی همگی در پی آن بودند تا به نوعی میان ارزش ‏های دینی و ملی پیوند برقرار کنند.
بنابراین، «وطن‏ دوستی» و «عشق به میهن» در ادبیات عصر انقلاب بسیار گسترده، شکوه‏مند و عمیق حضور دارد و شاعران چندین نسل را به هم پیوند می‎زند. شاعران نسل پیش از انقلاب که در فضای انقلاب شعر می‎گفتند همچون مهدی اخوان ثالث، سیمین بهبهانی، دکتر شفیعی کدکنی و همچنین داستان‎نویسانی همچون ناصر ایرانی، نادر ابراهیمی، محمود گلابدره‎ای و... همه اینها به ارزش‎های ملی توجه داشتند و در آثار خود پیوسته دفاع از ملت، ایران و سرزمین‎شان را مطرح می‎کردند.
در لحظات سخت و بحرانی، آنگاه که هویت یک ملت به خطر می‎افتد، نخستین عنصری که به میدان می‌آید، ادبیات است. در حوزه ادبیات هم همیشه نخست شعر به میدان می‎آید چراکه شعر قدرت تهییج‎کنندگی دارد؛ غیرت ملی را برمی‎انگیزاند، گذشته‎ های افتخارآمیز را یادآوری کرده و مردم یک سرزمین را برای مقابله با دشمن آماده می‎کند.
 بنابراین، میدان‎دار اول در دفاع از ملت، ملیت و سرزمین «ادبیات» بوده است و نخستین عنصر ادبیات هم شعر است که به میدان می‎آید. البته گاهی اوقات، جلوه‎های اولیه شعر در هیأت شعار است؛ یعنی شعارها به میدان می‎آیند. شعار در واقع، فشرده آرمان و اندیشه یک حرکت است که در هیأتی آهنگین عرضه شده و در هنگام جنگ از سوی مردم هم سرداده می‎شوند که از قضا، گوینده و سراینده مشخصی هم ندارند، در واقع این شعارها هستند که کار تهییج، تحریک و برانگیختگی را در جامعه انجام می‎دهند. بنابراین، ادبیات بزرگترین پشتوانه حفظ هویت ملی و ارزش‎های سرزمینی است. بر این اساس، اگر به سروده‎های اول جنگ نگاه کنیم اغلب تهییج‎ کننده و برانگیزاننده‎اند. مرحوم نصرالله مردانی می‎گوید:
جنگ جنگ است بیا تا صف دشمن شکنیم
صف این دشمن دیوانه میهن شکنیم
یا زنده یاد سپیده کاشانی می‎گوید:
تنم گر بسوزی به تیرم بدوزی
جدا سازی ای خصم سر از تن من
من ایرانی ام آرمانم‌ شهادت
تجلی هستی ا‌ست‌ جان‌ کندن‌ من‌
این شعر سپیده کاشانی بسیار مشهور شد و بعدها محمد گلریز بسیار زیبا این شعر را اجرا کرد. بنابراین، پیش از آنکه شمشیرها از میان برآید، یا ماشه‎های تفنگ‏ ها فشرده شود، این ادبیات و اهالی آنند که به میدان می‎آیند تا مردم را برای حفظ سرزمین و دفاع از آن آماده کنند.
واقعیت این است که فارغ از مسأله ادبیات و دفاع مقدس، اگر بخواهیم به مسئولیت امروز ادبیات در جامعه بپردازیم، باید گفت که ادبیات متعهد و ملتزم ادبیاتی است که نسبت به دغدغه‎ها، دردها، رنج‎ها، نیازها و فریادهای مانده در گلوی مردم اقدام می‎کند و شاعر و نویسنده، صدای مردم می‎شود. امروز هم همینطور است، شاعران، نویسندگان و اهالی ادبیات ما باید صدای مردم باشند. رنج‏ های مردم را به هر زبانی اعم از طنز و غیر طنز بشناسند و بشناسانند و به نوعی بازگو کنند. در سال‏ های گذشته، دچار پدیده دردناک فساد اقتصادی بودیم. در این فضا، کسانی که با زبان طنز و زبان اعتراض وارد شدند، به قدر بضاعت خود کوشیدند تا مانع از میدان‎داری مفسدان شوند. ما از این ژانر، در ادبیات با عنوان «ادبیات اعتراض» یا «ادبیات دلتنگی» یاد می‎کنیم و مقصود، آن دسته شاعران و نویسندگانی هستند که نگران از دست رفتن ارزش‎های جامعه هستند. کارهایی که در این ژانرها صورت می‎گیرد، باعث می‎شود تا رانت‎خواران و اختلاس گران میدان‎دار نشده، به تعبیری میدان از آنان گرفته شود و در مقابل آنان اقدام مناسب صورت گیرد. «ادبیات متعهد» همچنین می‎تواند به بیداری مردم کمک کند تا مردم بدانند که در مقابل چه کسانی باید قرار گیرند  یا در برابر چه کسانی باید از سرزمین‌شان مراقبت کنند. کتاب «از نخلستان تا خیابان» اثر دکتر علیرضا قزوه به کسانی می‎تازد که بیداد کرده و حقوق مردم را پایمال می‎کنند. این جنس از آثار کمک می‎کند تا کارشکنان، میدان را به دست نگیرند، مردم آنها را بشناسند و مسئولان نیز در جایگاه خودشان مراقبت‎ها و مواظبت‎های بیشتری را در دستور کار قرار دهند.