غلامرضا مصباحی‎مقدم
استاد فقه و فقه‎‎الاقتصاد و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام
زمان زیادی از پیروزی انقلاب اسلامی نگذشته بود که جنگ هشت ساله به ملت ایران تحمیل شد. از آنجا که مردم خود برای پیروزی انقلاب قیام کرده بودند و در این مسیر، هزینه‎های بسیاری داده بودند، به کشور و نظام جمهوری اسلامی تعلق‎خاطر عمیقی داشتند. همین حس تعلق، نقش مهمی در یکپارچگی مردم علیه تهاجم دشمن داشت؛ به‌گونه‏ ای که همه گروه‎های سنی برای دفاع از خاک‌شان شتافتند و با اشتیاق در مسیر شهادت گام بر‎داشتند. فارغ از تبعات منفی‎ای همچون خرابی‎ها و تلفات جانی و مالی که هر جنگ برای یک جامعه به‌همراه دارد، ما در دوران هشت ساله دفاع مقدس شاهد شورها، ایثارها و حماسه‎هایی بودیم که عملاً مشکلات اقتصادی کشور را تحت‏‌الشعاع قرار می‎داد.

شعار دولت وقت، در دوران دفاع مقدس این بود که مردم همزمان از دو موضوع «جنگ» و «کمبودها» رنج نبرند، از این جهت پیوسته می‎کوشید تا نیازمندی‎های ضروری مردم را به‌صورت کوپن مواد غذایی تأمین و با قیمت واحد در سراسر کشور توزیع کند و نگذارد قیمت این اجناس در شرایط جنگی افزایش پیدا کند. کشور 8 سال به این صورت اداره شد و استراتژی موفقی هم بود. در آن سال‌ها عمده درآمد کشور از نفت تأمین می‌‏شد که حدود نیمی از این درآمد برای تأمین هزینه‎های جنگ و نیمی از آن برای تأمین مایحتاج مردم اختصاص داده شده بود.
 دولت به‌صورت گسترده شبکه توزیع ایجاد کرد و از مرحله واردات تا توزیع کاملاً کنترل شده پیش می‎رفت؛ مجموعه این اقدامات اقتصادی در طول دوران هشت ساله دفاع مقدس موجب شد تا از نظر تأمین مایحتاج زندگی آرامشی نسبی بر مردم و جامعه حاکم باشد تا در شرایط جنگ تحمیلی اقدام به ذخیره‎سازی نکنند. البته بودند افرادی که به احتکار و ذخیره‏ سازی می ‏پرداختند اما حقیقتاً تعداد آنان بسیار اندک بود؛ چون روحیه همدلی و همبستگی اجتماعی با نوع مدیریت کارگزاران در جامعه بسیار بالا رفته بود.
از این رو، این دوران و استراتژی‎هایی که به‌لحاظ اقتصادی در دستور کار قرار گرفت، همچنین نوع تعامل کارگزاران با مردم الگوی بسیار مهمی از جهت «همبستگی ملی» بود. مردم نسبت به دفاع از میهن و جنگ با دشمنانشان هیچ اعتراضی نداشتند و در قالب بسیج و نیروهای مردمی از ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که یک نهاد نظامی انقلابی و نوپا بود، حمایت می‎کردند. البته در آن روزها، کار شکنی‎هایی هم اتفاق افتاد؛ به‌عنوان مثال منافقین در سال 1362 شورش برپا کردند و ترورهای زیادی انجام دادند.
اما با وجود همه آن کارشکنی‎ها، مردم همچنان پشتیبان و حامی انقلاب و نظام جمهوری اسلامی بودند. متأسفانه، در دوره‎های بعد از جنگ تحمیلی ما کمتر این سطح از «همبستگی ملی» و «انسجام اجتماعی» را شاهد بودیم. بعدها نگاه‎ها و دسته‎بندی‏ های سیاسی موجب انشقاق بین مردم شد و توجه‎ها از «مسائل ملی» معطوف به «مسائل جناجی و سیاسی» شد.
ملت ما بعد از پیروزی انقلاب، دستاورد بسیار بزرگی کسب کرده بود و آن یک انقلاب همه جانبه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و دینی بود و همچنین استقلال و آزادی نیز از دیگر رهاوردهای انقلاب به شمار می‎آمد. مجموعه این دستاوردها برای مردم بسیار گران‎بها بود تا آنجا که حاضر بودند برای حفظ و نگهداری آن، هر نوع هزینه‎ای را بپردازند. اکنون که بیش از 40 سال از انقلاب اسلامی می‎گذرد، همچنان دستاوردهای انقلاب اسلامی از اولویت‎های جامعه ما است. این دستاوردها را می‎شود چنین برشمرد:
1. در زمینه استقلال به‌هیچ کشوری نه شرق و نه غرب وابستگی نداریم. این ایده و تفکر هم به منطقه و کشورهایی همچون فلسطین، لبنان، عراق، افغانستان و یمن هم سرایت کرده است.
2. فارغ از دستاوردهای مدنی، به‌دنبال پیروزی انقلاب اسلامی، در دیگر حوزه‎ها نیز توفیقاتی حاصل شد؛ از آن جمله می‎توان به پیشتاز شدن ایران در فناوری‎های پیشرفته در زمینه هوا و فضا اشاره کرد.
3. همچنین در زمینه دانش پزشکی نیز موفقیت‎های قابل‎توجهی رقم خورد تا آنجا که به حق می‎توان ایران را در زمینه پزشکی سرآمد منطقه قلمداد کرد. در زمینه نانو و انرژی هسته‎ای نیز توفیق‏ های بسیار مهم و مثال‎زدنی‎ای به‌دست آورده‎ایم.
4. از دیگر دستاوردهای انقلاب می‎توان به عزت ملی ایران و قدرت دفاع کشور اشاره کرد؛ واقعیت این است که همه کشورهای منطقه از نظر تأمین سلاح و مهمات به قدرت‎های تولیدکننده این مهمات وابسته هستند اما به‌دنبال تلاش‎هایی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس در تولید سلاح‏ های نظامی صورت گرفت، ایران نه تنها هیچ‌گونه وابستگی به کشورهای دیگر ندارد بلکه حتی از توانایی ارسال و صادرات محصولات نظامی به دیگر کشورها نیز برخوردار است. اما با این حال، برای ادامه مسیری که در دوران دفاع مقدس در زمینه همبستگی ملی در پیش گرفته بودیم و حفظ دستاوردهای عظیم آن، ما با موانعی روبه‌رو هستیم که مهم‌ترین آنها تحریم‎ها و عزم نظام سلطه جهانی در این خصوص است. از این رو، باید مجدداً همان حماسه، همبستگی و ایثار احیا شود تا دستاوردهای عظیم انقلاب و دوران دفاع مقدس استمرار پیدا کند.
اما فارغ از تحریم‎ها به‌عنوان یک مسأله خارجی، برای احیای حماسه‏ ها، همبستگی‏ ها و ایثارها در داخل نیز با موانعی مواجه هستیم که زمینه را برای غفلت از این دستاوردها فراهم می‏ کند؛
نخست اینکه، در سال‌های اخیر آنچنان که باید از پس مشکلات روزمره مردم برنیامدیم تا آنجا که گاهی مشکلات معیشتی و روزمره مردم مضاعف شد. در نتیجه، با پیچیده‎تر شدن مشکلات روزمره و معیشت، بسیاری از دستاورهای ما از جمله توجه به دستاوردهای انقلاب و دفاع مقدس تحت‏‌الشعاع بحران‎های معیشتی قرار گرفت. این در حالی است که توجه به دستاوردها و زدودن موانعی که منجر به غفلت از آنها می‎شود، خود بستری برای تقویت و احیای همبستگی ملی است. واقعیت این است که تنها از رهگذر همبستگی ملی است که می‎توانیم بر مشکلات فائق آییم البته نباید از نقش و تأثیر مدیران توانمند، دلسوز، مردمی و انقلابی چشم پوشید، امید است که با روی کار آمدن دولت جدید به ریاست جمهوری دکتر رئیسی، مشکلات روزمره و معیشتی مردم به نحوی جدی در دستور کار قرار گیرد.
دوم، از دیگر موانع داخلی، دسته‎بندی‎های سیاسی است؛ البته وجود دسته‎بندی‎های سیاسی برای حفظ پویایی یک نظام سیاسی و چرخش نخبگانی ضروری است اما نباید در این زمینه گرفتار افراط شد. گاهی اختلاف‎های جناحی تا جایی پیش می‎رود که مصالح ملی فدای منافع جناحی می‎شود و این مشکل امروز حیات سیاسی جامعه ما است.
سوم، فاصله گرفتن مسئولان و مردم است؛ این فاصله از دو جهت قابل بررسی است؛ یکی فاصله گرفتن فیزیکی و دیگری فاصله گرفتن اقتصادی و برخورداری از امکانات است. فاصله فیزیکی میان مردم و کارگزاران به این معنا است که اگر کسی بخواهد با مسئولان ارتباط بگیرد عملاً باید از هفت‌خوان رستم بگذرد. متأسفانه گاهی مسئولان و کارگزاران ما ارتباط نزدیکی با مردم برقرار نمی‎کنند و طبیعی است که در چنین شرایطی مردم هم احساس «خودی بودن» نخواهند داشت. فاصله و شکاف میان مردم و مسئولان بواقع، یکی از جدی‎ترین دلایل تضعیف همبستگی ملی در یک جامعه است.
علت دیگر شکاف میان مردم و مسئولان به وضعیت اقتصادی معطوف است. از اساسی‎ترین اصول انقلاب اسلامی «عدالت» است و یکی از ابعاد عدالت نیز توزیع امکانات و فرصت‏ ها است. متأسفانه ما بعد از انقلاب اسلامی آنچنان که شایسته جامعه ما است در این زمینه کارنامه قابل ‏قبولی نداشته‏ ایم. این در حالی است که روز به روز باید عدالت در جامعه ما گسترش پیدا می‏ کرد اما آنچه در عمل اتفاق افتاد فاصله عمیق‎تر بین ثروتمندان و فقرا و فاصله گرفتن مسئولان با عامه مردم بود.
البته در زمینه فاصله فیزیکی و اقتصادی، استثناهایی هم وجود دارد، رهبر معظم انقلاب همواره کمترین فاصله را چه از نظر فیزیکی و چه از نظر اقتصادی با عامه مردم داشته‎اند. ایشان علاوه بر دیدارهای هفتگی با مردم در جریان زلزله کرمانشاه و بم برای ملاقات با زلزله‎زدگان به چادرهای آنان رفتند. این همان ارتباط نزدیک میان مسئولان و مردم است که امروز جامعه ما بشدت به آن نیاز دارد. که البته این نکته در کانون توجه دولت سیزدهم و کارگزاران و مدیران دولت سیزدهم قرار گرفته است و در همین چند ماه اخیر شاهد حضور مؤثر مدیران اجرایی کشور در میدان عمل
 بوده‎ایم.
فارغ از ارتباط فیزیکی، رهبر معظم انقلاب همچنین، از نظر مادی نیز همواره کوشیده‎اند تا زندگی‎شان را در سطح متوسط به پایین جامعه تنظیم کنند و از نظر اقتصادی فاصله‎ای با مردم نداشته باشند. اینها نکاتی است که مسئولان و کارگزاران باید بدان توجه داشته و از آنها درس بگیرند چراکه تنها در این صورت می‎توان به احیاء و ترمیم «اعتماد عمومی» پرداخت.
بنابراین، همبستگی ملی ما وابسته به دو اصل است؛ نخست، اصل صداقت و دیگری امانتداری. «مسئولیت» امانت مردم است؛ نمایندگان مجلس، شورای شهر، خبرگان، رئیس‎جمهور و... همگی امانتدار مردم هستند و باید مقتضای امانتداری را رعایت کنند و خود را خادم مردم بدانند. اگر تاریخ دفاع مقدس را مرور کنیم شاهد خواهیم بود که همین فاکتورها در جامعه آن زمان ما را به همبستگی ملی و انسجام اجتماعی رسانده بود و سبب شد که بتوانیم چنین با انگیزه از مرز و میهن خود در مقابل متجاوزان دفاع کنیم. به این اعتبار، اگر این فاکتورها را در جامعه امروزمان تقویت کنیم باز می‌توانیم از چالش‎های امروز جامعه بویژه بحران معیشتی که در قشری از جامعه قابل توجه است بخوبی گذر کنیم. بازگشت به ارزش‎های دفاع‏ مقدس، بازخوانی منش مدیریتی مسئولان در زمان دفاع مقدس و نگاه به نوع رابطه بین کارگزاران و مردم در آن زمان، می‎تواند باز ما را از گردنه‎های سخت امروز گذر دهد. بنابراین نباید از دستاورهای دفاع مقدس غافل شویم.

عباس سلیمی‎نمین
تحلیلگر سیاسی و مدیر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران
۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با هجوم ارتش عراق به مرزهای غرب و جنوب و همچنین حمله هوایی به چند فرودگاه ایران، جنگ تحمیلی ۸ ساله دولت عراق به رهبری صدام علیه ایران آغاز و در نهایت در 29 مرداد 1367 پایان یافت.  جنگ تحمیلی، همان‌طور که از نامش برمی‎آید با وجود خسارت‎ها و آسیب‎هایی که طبیعتاً به جامعه تحمیل کرد، دستاوردهای معنوی و اجتماعی بسیاری نیز به‌دنبال داشت و به همین دلیل، اکنون که حدود 33 سال از پایان آن می‎گذرد، هنوز هم بازخوانی و پرداخت به دستاوردهای آن برای جامعه ضرورت دارد و چه بسا با الگوگیری از این دوران، بتوان در مسیر حل بسیاری از مشکلاتی که امروز جامعه با آن دست و پنجه نرم می‎کند، گام برداشت. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای جنگ تحمیلی «مشارکت مردمی» برای دفاع از کشور و به تعبیری سطح بالای «سرمایه اجتماعی» در جامعه بود تا آنجا که شاید بتوان ادعا کرد در این دوران، شاخص سرمایه اجتماعی در بالاترین وضعیت نسبت به سال‎های اخیر قرار داشته است اما پرسش اصلی اینجاست که این سرمایه اجتماعی و به تبع آن «اعتماد اجتماعی» مرهون چه پارامترهایی در جامعه بود:

واقعیت این است که نخستین دلیل در خصوص سطح بالای سرمایه اجتماعی در دوران دفاع مقدس، به بحث عینیت داشتن جنگ و تشخیص دشمن در آن شرایط برای همه قشرهای جامعه برمی‎گردد؛ عینیت داشتن جنگ بدین معناست که همه اقشار جامعه بتوانند جنگ و تبعات هجمه آن را لمس کنند و به همین دلیل تبعاً مشارکت در دفع مهاجم هم زیاد بود. گاهی، دشمن، دشمنی خود را بسیار پنهانی دنبال می‎کند، طبیعتاً، در این صورت تنها قشر نخبه جامعه، این نوع از دشمنی را درک می‎کنند، اما وقتی هجمه به‌شکلی فیزیکی به یک کشور صورت می‎گیرد، طبیعتاً همه اقشار جامعه این هجمه فیزیکی را بخوبی درک کرده و مقابله با آن را به شکلی گسترده صورت می‌دهند.
عامل بعدی، اعتماد به رهبری کشور است. بی‎شک با تجاوز دشمن، مردم انگیزه لازم برای دفاع را پیدا می‎کنند اما واقعیت این است که مردم پشت رهبر و رهبرانی قرار می‎گیرند، که آنان را نسبت به خودشان صادق بدانند؛ به‌عبارتی، رهبران نظام سیاسی را در مسیر صیانت از مصالح کشور ببینند، در غیر این صورت، دفاع مردمی از کشور آنچنان که باید صورت نخواهد گرفت. بنابراین، دومین عامل «اعتماد اجتماعی» و «اعتقاد به رهبری جامعه» بود.

ملت ایران در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، گامی در مسیر استقلال برداشته بود اما دشمن با تحریک صدام درصدد توقف دستاورد جمهوری اسلامی در بحث استقلال بود؛ اما مردم نسبت به این موضوع آگاه بودند و از آنجایی که برای رسیدن به این «استقلال سیاسی» تلاش کرده بودند، حفظ آن از اهمیت بسیار زیادی برایشان برخوردار بود. از این رو، حاضر بودند تا جان خود را فدای حفظ استقلال کنند و در این مسیر گام برداشتند و بسیاری در این راه مقدس به شهادت نائل شدند.

از دیگر دلایل بالا بودن سطح سرمایه ‎اجتماعی در دوران دفاع مقدس، پیشگامی خود رهبران نظام سیاسی بود. با شروع جنگ، رهبران و کارگزاران جلوتر از دیگران به میدان و جبهه‎های جنگ شتافتند. در شورای عالی دفاع ملی، حضرت امام خمینی(ره) دو نماینده داشتند؛ آیت‎الله خامنه‌ای و مرحوم دکتر چمران؛ هر دو این بزرگواران در همان روزهای نخست هجمه صدام بلافاصله به جبهه‎ها شتافتند و در اهواز ستادی را تشکیل دادند تا از طریق آن بتوانند با هجمه مهاجم مقابله کنند. بنابراین، در زمینه مقابله با حزب بعث، رهبران نظام جلودار بودند. «پیشگامی رهبران نظام سیاسی» بعدها در حرکت‎های مردمی نیز نمودار شد. رهبران نظامی عمدتاً جلو می‎رفتند و نیروهای مردمی و بسیجی را دعوت به همراهی با خودشان می‎کردند و اینگونه نبود که خود در یک جای امن سنگر زده و به نیروهای مردمی دستور پیشروی بدهند؛ بلکه همواره خود در صف مقدم، حرکت می‏ کردند.
در جریان دفاع مقدس، تفاوت فاحشی میان «هادیان جامعه» و «مردم» وجود نداشت، فرزندان بسیاری از مسئولان در خط مقدم جبهه شرکت می‏کردند و بعضاً هم به شهادت رسیدند. این قبیل اقدامات «اعتماد عمومی» را رقم می‎زد. درارتباط با مسائل جامعه قرار نیست که تنها یک قشر خاص فداکاری کند، وقتی مردم فداکاری را عمومی یافتند، با تمام توان خود به میدان عمل ورود می‎کنند.

نکته دیگر الهام‎گیری ملت ایران از مسائل اعتقادی بود؛ اعتقادات دینی در دفاع از مرز و بوم تأثیر بسیار زیادی داشت. وقتی ملت ایران گام برداشتن در مسیر استقلال را یک ثواب بزرگ و شهادت در این مسیر را یک فوز عظیم می‌دانستند، طبیعتاً نوع نگاه به مقاومت هم فرق می‌کرد و باعث می‎شد تا حضور مردم در جریان مبارزه و مقاومت گسترده‎تر شود.
در هفته نخست جنگ تحمیلی هنوز نیروهای مردمی وارد میدان نشده بودند، نگرانی در میان نیروهای ارتشی از آنجا که جنگ ندیده بودند و از آن تصویر روشنی نداشتند، به چشم می‎خورد. اما در ادامه به‌دنبال پیوندی که بین نیروهای مردمی و نیروهای تشکیلاتی و رسمی نظامی ایجاد شد، تحولی در جبهه‎های جنگ ایجاد کرد. وقتی نیروهای مردمی در کنار سازمان رزم قرار گرفتند توانستند یکدیگر را تقویت و تکمیل کنند. این هم یکی از عوامل بسیار مهم در ایجاد «وفاقی ملی» در دوران هشت ساله دفاع مقدس بود.
مجموعه این عوامل، بستر و زمینه‎ای برای بالا رفتن سطح مشارکت و سرمایه اجتماعی و ایجاد وحدت و اتحاد بیشتر در جامعه شد. درست است که اکنون حدود 33 سال از دوران دفاع مقدس می‎گذرد، اما هنوز آن پارامترهای وحدت‎بخش می‎تواند در جامعه امروز کارکرد داشته باشد و با بهره‎گیری و الهام‎گیری از آنها می‎توان بر بسیاری از مشکلات امروز جامعه‎مان فائق آمد. واقعیت این است که اگر با «الگوگیری از دوران دفاع مقدس» و با «برخورد صادقانه با مردم» حل مسائل جامعه را از طریق توده‎های مردم دنبال کنیم، بسیاری از این چالش‎ها را پشت سر خواهیم گذاشت.بنابراین، اگر از تجربه دفاع مقدس بیاموزیم، علی‎القاعده مسائل را مردمی خواهیم ساخت، با مردم صادقانه برخورد خواهیم کرد، مردم را در اقتصاد، مسائل اجتماعی و سیاسی مشارکت خواهیم داد تا بتوانیم بر چالش‎هایی که در این عرصه‎ها وجود دارد، فائق آییم. البته توصیه‎های فراوانی هم از سوی حضرت امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب در خصوص «مردمی کردن مسائل کلان جامعه» صورت گرفت و لازمه این امر داشتن صداقت با مردم است اما در برخی جاها و در برخی برهه‎ها این توصیه ‏ها جدی گرفته نشد؛ چراکه اگر جدی گرفته می‎شد، بسیاری از مسائل جامعه به نحو راحت‎تری پیش می‎رفت.

نیم‌نگاه

مردم پشت رهبر و رهبرانی قرار می‎گیرند، که آنان را نسبت به خودشان صادق بدانند؛ به‌عبارتی، رهبران نظام سیاسی را در مسیر صیانت از مصالح کشور ببینند، در غیر این صورت، دفاع مردمی از کشور آنچنان که باید صورت نخواهد گرفت. با شروع جنگ، رهبران و کارگزاران جلوتر از دیگران به میدان و جبهه‎های جنگ شتافتند. در جریان دفاع مقدس، تفاوت فاحشی میان «هادیان جامعه» و «مردم» وجود نداشت، فرزندان بسیاری از مسئولان در خط مقدم جبهه شرکت می‏ کردند و بعضاً هم به شهادت رسیدند. این قبیل اقدامات «اعتماد عمومی» را رقم می‎زد. درارتباط با مسائل جامعه قرار نیست که تنها یک قشر خاص فداکاری کند، وقتی مردم فداکاری را عمومی یافتند، تمام قد درمیدان عمل حاضر می‎شوند و «سرمایه اجتماعی» جامعه را بالا می‎برند.

دکتر سید سجاد ایزدهی
استاد فقه سیاسی و هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
یکی از نقاط عطف در دوران هشت ساله دفاع مقدس، سطح بالای وفاق و همدلی جمعی در جامعه ایرانی بود؛ تا آنجا که وجود این سطح از وفاق را می‎توان به‌عنوان یکی از دستاوردهای این دوران نیز به شمار آورد. پرسشی که در این فضا مطرح می‎شود، این است که تحقق وفاق ملی در شرایط جنگی چگونه محقق شد؟ در این خصوص می‎توان به پنج مؤلفه اشاره کرد:
در دوران هشت ساله دفاع مقدس، دشمن مشترک و مسائلی که این تهدید مشترک در جامعه ایجاد کرده بود، به دغدغه‌ای ملی بدل شد تا آنجا که نگرانی در خصوص آن به شکلی جمعی احساس می‎شد. واقعیت این است که در شرایط جنگی و بحرانی، شهروندان به ‎رغم اختلافات جناحی، فکری و... قاعدتاً دشمن مشترک را مقدم تلقی کرده، یک وفاق و همگرایی را حاصل و علیه دشمن اقدام می‎کنند.
به رغم بهره‎مندی جامعه ایرانی از اقوام و مذاهب گوناگون، این گوناگونی به‌هیچ وجه مانع وفاق ملی نشد. حس حمیت و غیرت، دفاع از وطن و ناموس و... موجب شد تا مردم با وجود مشکلاتی همچون کوپنی بودن اجناس، صف‎های متعدد، تحریم و... با هم وفاق کنند؛ چراکه بر این باور بودند که با ورود دشمن به کشور، نه تنها مشکلات‎شان حل نخواهد شد بلکه به شکل مضاعف‎تری با مشکلات دست به گریبان خواهند شد. بنابراین منطقاً، مردم به این فراست رسیدند که هزینه دفاع و مبارزه با دشمن بسیار کمتر از آن بود که دشمن بر سرنوشت، جان، مال و ناموس‎شان سیطره پیدا کند.
از دیگر مؤلفه‎های اثرگذار در تحکیم وفاق ملی در دوران جنگ تحمیلی، هویت دینی و مذهبی بود البته نقش و جایگاه سایر اقلیت‎های دینی و مذهبی در جریان دفاع مقدس و حضورشان در تمام دوران جنگ تحمیلی را نباید و نمی‎توان نادیده گرفت، اما فارغ از نقش اقلیت‎های دینی و مذهبی، وحدت دینی و مذهبی در جامعه ایرانی وفاق ملی را پررنگ‎تر و مستحکم‎تر کرد چراکه قضیه جنگ تنها، دفاع از کشور نبود بلکه مقوله جنگ «دفاع مقدس» تلقی شد که قداست آن به مبارزه حق علیه باطل برمی‎گشت؛ بدین معنا که باید برای حق و علیه باطل قیام کرد. علاوه بر اینکه انقلاب اسلامی، پیش فرض بود و این انقلاب برای توسعه معرفتی و فکری‏ اش اقتضا می‎کرد که منطق انقلاب اسلامی را به همه جای جهان تسری دهد.
طبیعتاً جبهه‎های ما، فارغ از اینکه مکانی برای جنگ  و حیثیت رزم و تجهیزات سلاح بر آن حاکم باشد، عمدتاً بر محوریت «معنویت»، «حقانیت» و «عبادت» متمرکز بود. لذا آنان که در زمان جنگ حضور داشتند، آن را جنگی عرفانی، عبادی و با محوریت حق می ‏دانستند. در واقع همین حقانیت و معنویت بود که همه مردم را به دور هم جمع می‎کرد، همان‌طور که باطل عده‎ای را به دور هم جمع می‎کند.
 نقش و تأثیر ولایت فقیه در وحدت رویه‎ای که در دوران دفاع مقدس تجربه کردیم، نیز بسیار قابل تأمل است. انقلاب اسلامی با این پیش‎فرض تأسیس شد که ادامه حاکمیت امام معصوم(ع) در عصر غیبت است. طبیعتاً، مردم با انقلاب اسلامی، حاکمیت جامعه را به دست فقیه جامع‎الشرایطی سپرده بودند بنابراین، اگر فقیه به‌عنوان امام جامعه حکم جهاد می‎کرد، مردم به‌خاطر اطاعت از اسلام و امام، اختلافات احتمالی را کنار گذاشته و همه به تبعیت از ایشان برمی‎خاستند.
انقلاب اسلامی پس از، از بین بردن نظام طاغوتی و اخراج شاه، طبیعتاً محوریت‎اش را بر مؤلفه‎ها و مفاهیم برآمده از انقلاب اسلامی قرار داد.
دشمن با غرض و با هدف مقابله با انقلاب اسلامی به کشور حمله کرد بنابراین همه کسانی که در فرایند انقلاب اسلامی شرکت داشتند و به آن رأی داده و با حضورشان حاکمیت جمهوری اسلامی را تضمین کرده بودند، خود را در بقای آن مسئول می‎دانستند و به همین دلیل در جریان جنگ علیه دشمن باهم متحد شدند.
آخرین و یکی از مهم‌ترین مؤلفه‎های اثرگذار در تحکیم وفاق ملی در دوران هشت ساله دفاع مقدس به نقش و تأثیر کاریزماتیک حضرت امام خمینی(ره) برمی‎گشت؛ ایشان از این توانایی برخوردار بودند که همه مردم را به دور خود جمع کنند تا آنجا که وقتی فرمان جنگ صادر کردند همه مردم فارغ از هر فرهنگ، قوم و زبانی فرمان ایشان را لبیک گفتند و به سوی جبهه‎های جنگ شتافتند تا از سرزمین‎شان دفاع کنند.
این 5 مؤلفه از جمله مهم‌ترین دلایلی بود که موجب شد ما سطح بالایی از وحدت رویه را در دوران دفاع مقدس تجربه کنیم؛ به تعبیری این 5 مؤلفه بستری شد تا تفرقه‎ها، تبدیل به وحدت شوند و همه مردم به‎رغم اختلافات جناحی، فکری، قومی، مذهبی و... به دور یک منطق جمع شوند و سرانجام هم یک پیروزی افتخار آفرین را رقم بزنند.
اما فارغ از برشمردن دلایل این وفاق و بررسی ریشه‎ها و زمینه‎های تحقق آن، این پرسش مطرح می‎شود که اساساً چقدر می‎توان از این دوران و تجربه‎های آن برای امروز جامعه ایرانی الگوبرداری کرد؟ چقدر آن ظرفیت‎ها هنوز هم در جامعه ایرانی وجود دارد؟
واقعیت این است که اگر در زمان جنگ تحمیلی، کاریزماتیک بودن امامِ امت سبب وفاق جامعه شد، آن ظرفیت، امروز هم وجود دارد، اگر مردم به‌خاطر انقلابی که رقم زدند و رأی ای که به حاکمیت نظام جمهوری اسلامی داده بودند، وفاق کردند، طبیعتاً برای تضمین آن مجدداً تلاش خواهند کرد، کما اینکه در راهپیمایی‎ها یا تشییع جنازه مرحوم شهید سردار قاسم سلیمانی این امر را
نشان دادند.
اگر ما بتوانیم آرمان‎های انقلاب اسلامی را همچنان زنده نگه داریم، یعنی «انقلابی علیه باطل»، طبیعتاً همه انسان‎های حق دور هم جمع خواهند شد. اگر در زمان جنگ، فرماندهان در کنار سربازان و نیروهای بسیجی به صورتی یکسان و غیرمتمایز در جبهه‎های نبرد قرار می‎گرفتند، امروز هم نه فقط فرماندهان که وزرا، رئیس‎جمهوری و سایر کارگزاران همه باید از بهره‎مندی‎های یکسانی برخوردار باشند، اگر این فضا اتفاق بیفتد و تبعیض‎ها از بین برود، مجدداً مردم احساس همدلی کرده و وفاق ملی ارتقا می‎یابد.
ضمن اینکه مردم ایران همواره به ناموس، مرز و کشورشان عرق داشته و دارند، هر دشمنی در هر قالبی اعم از جنگ نرم یا نظامی، مردم را مجدد در کنار هم قرار خواهد داد؛ چراکه هزینه دور هم جمع شدن و مقاومت کردن بسیار کمتر از، از دست دادن استقلال کشور و افتراق و جدایی است.
 واقعیت این است که مردم همواره نشان داده‎اند  از این فراست و آگاهی برخوردارند که باید در برابر هر دشمنی در هر قالبی مقابله کنند تا در نهایت بهره‎مندی بهتری را برای خودشان رقم بزنند.

نیم‌نگاه

دشمن با هدف مقابله با انقلاب اسلامی به کشور حمله کرد بنابراین همه کسانی که در فرایند انقلاب اسلامی شرکت داشتند و به آن رأی داده و با حضورشان حاکمیت جمهوری اسلامی را تضمین کرده بودند، خود را در بقای آن مسئول می‎دانستند و به همین دلیل در جریان جنگ علیه دشمن باهم متحد شدند. به رغم بهره‎مندی جامعه ایرانی از اقوام و مذاهب گوناگون، این گوناگونی به هیچ وجه مانع «وفاق ملی» در دوران دفاع مقدس نشد، چراکه قضیه جنگ تنها، دفاع از کشور نبود بلکه مقوله جنگ «دفاع مقدس» تلقی شد که قداست آن به مبارزه حق علیه باطل برمی‎گشت؛ بدین معنا که باید برای حق و علیه باطل قیام کرد. جبهه‎های ما، فارغ از اینکه مکانی برای جنگ باشد و حیثیت رزم و تجهیزات سلاح بر آن حاکم باشد، عمدتاً بر محوریت «معنویت»، «حقانیت» و «عبادت» متمرکز بود.