زهره افشار
خبرنگار
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد 450 شهر و 8 هزار و 560 روستای کشور در معرض سیل هستند. تنها در 6 ماهه اول امسال استان‌های مختلف تجربه 160 مورد بارش سنگین را داشته‌اند که 95 مورد به سیلاب تبدیل شده و در ماه جاری نیز سیل در بسیاری از استان‌های جنوبی از جمله خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان جاری شد و علاوه بر خسارت جانی و مالی، حتی شاهد ورود آب به واحدهای مسکونی بودیم. شکی نیست این آخرین سیلاب‌ها نخواهد بود و در ماه‌ها و سال‌های پیش رو بازهم با سیلاب روبه‌رو خواهیم شد. آمارها نشان می‌دهد کشور ما از سال 1330 تا پایان تابستان سال‌جاری با 7200 سیل کوچک و بزرگ مواجه شده اما براستی چقدر از این سیلاب‌ها درس گرفته‌ایم و در مدیریت ریسک سیل موفق عمل کرده‌ایم؟
احتمال وقوع سیل در 96 درصد جغرافیای ایران
  «ابوالقاسم حسین‌پور» مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری به «ایران» می‌گوید: بررسی سیل خیزی نقاط مختلف کشور نشان می‌دهد ما بجز 4 درصد از وسعت کشور که احتمال وقوع سیل نداریم در مابقی نقاط همواره با سیلاب‌های کوچک، متوسط، بزرگ و خیلی بزرگ روبه‌رو هستیم و 28 درصد مساحت کشور هم در معرض سیلاب‌های با شدت زیاد و احتمال تخریب بالا قرار دارند. از دهه 30 تا پایان شهریور سال‌جاری بیش از 7 هزار و 200 مورد سیل کوچک،متوسط و بزرگ در کشور اتفاق افتاده است. از این تعداد سیل 12سیلاب در ابعاد بزرگ تخریب و ویرانگری قرار داشته است. سیل بهار 98 لرستان از این دست بوده و حالا اگر به سال‌های قبل برگردیم هم باید به سیل سال 66 میدان تجریش تهران در حوضه آبریز دربند - گلابدره اشاره کنیم که متأسفانه بر اثر آن بیش از 300 نفر جان باختند و سنگ چهار تکه میدان تجریش یادگاری از این سیل ویرانگر است. وی می‌افزاید: البته وقوع سیلاب را نمی‌توان با تقسیمات جغرافیایی مرزبندی کرد ولی در مجموع بخشی از حوضه‌های آبریز استان‌های شمالی مانند گلستان، مازندران، گیلان، استان‌های غربی و جنوبی مانند ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، بوشهر، هرمزگان، بخش‌های از سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، فارس، خراسان جنوبی و حتی حوزه بالادست مشرف به تهران از مناطقی از کشور هستند که بیشتر در معرض تهدید به سیلاب هستند. حسین‌پور می‌گوید: دانش همزیستی با سیلاب از سالیان دور با فرهنگ ایرانیان عجین بوده که نمونه آن را در سازه‌های قدیم پلدختر می‌توانیم ببینیم که البته این مسأله در سال‌های بعد در توسعه این شهر رعایت نشد. این در حالی است که همزیستی با سیلاب ما را به ایمن‌سازی و بهره‌برداری از سیلاب بدون خطر می‌رساند. به گفته وی، در مجموع 9100 نقطه جمعیتی کشور شامل 450 شهر و 8650 روستا در معرض سیل هستند. وی معتقد است، هرچند جلوی وقوع سیل را نمی‌توان گرفت اما می‌توان با برخی اقدامات مانند آبخیزداری، شدت خسارت‌های آن را کاهش داد و از این طریق در شرایط اقلیم خشک و کم آب ایران در راه تقویت تولید و پایداری و استمرار فعالیت‌های کشاورزی و حفظ سکونتگاه‌ها، بویژه در روستاها از فرصت سیلاب استفاده کنیم. واقعیت این است که ما در روی زمین با وضعیت سیلابی مواجه هستیم و در زیر زمین تشنه و کم آب هستیم و آبخیزداری می‌تواند حلقه واسطه بین این دو تا باشد تا از تهدید سیل به‌عنوان فرصت استفاده کنیم. وی در پاسخ به اینکه آبخیزداری تا چه حد می‌تواند به کمک ما در مقابله با سیل بیاید، توضیح می‌دهد: حوزه‌ای که در آن عملیات آبخیزداری به‌طور کامل اجرا می شود نسبت به حوزه‌ای که این عملیات در آن اجرایی نشده حداقل می‌تواند 32 درصد از وقوع سیل پیشگیری کند و زمان تمرکز و اوج سیل را 18 دقیقه به عقب بیندازد که این وقت طلایی برای ما می‌تواند باشد و به عبارت دیگر حجم سیل را تا 50 درصد و خسارت را تا 70 درصد کاهش دهد. وی با اشاره به اینکه با توجه دولت از سال گذشته در11استان که با سیلاب روبه‌رو بوده‌اند اجرای طرح‌های آبخیزداری سرعت گرفته می‌افزاید: البته اجرای طرح‌های آبخیزداری را نباید با مرزهای جغرافیایی و سیاسی جدا کرد به‌عنوان مثال سیل اخیر خوزستان نشأت گرفته از سیلاب‌های 7 استان بالادست آن ازجمله لرستان و ایلام بود.
 بهانه‌ای برای غافلگیری نیست
 خوزستان یکی از استان‌هایی است که در چند هفته اخیر با بحران سیلاب روبه‌رو شد و وقوع این پدیده طبیعی در این استان مشکلات بزرگی برای مردم به‌وجود آورد. هر چند مسئولان استان از قبل از وقوع این سیلاب اطلاع داشتند اما باز هم اعلام شد حجم بالای سیلاب موجب بروز مشکلات بوده و به نوعی استان را غافلگیر کرده است. «حمیدرضا خدابخشی» کارشناس حوزه آب در خوزستان می‌گوید: اصولاً با دانش امروزی و آگاهی‌های ما نسبت به رفتار سیل در جای‌ جای کشورمان دیگر غافلگیری در سیل معنا ندارد. ما هم از تجربه سیل‌های قبلی درس گرفته‌ایم و هم بلدیم در مقابله با سیلاب چه کنیم اما دلمشغولی مسئولان بیشتر مدیریت بحران است تا مدیریت ریسک سیل! یعنی ما به جای اینکه پیشگیری کنیم می‌گذاریم حادثه اتفاق بیفتد و بحران درست کند سپس بحران را می‌خواهیم مدیریت کنیم. این در حالی است که مدیریت ریسک کار بسیار کم هزینه‌تر از مدیریت بحران است. علم امروزی می‌گوید ما باید خود را با طبیعت و سیل که یک پدیده طبیعی است انطباق دهیم و تاب‌آوری زیرساخت‌ها و شهر‌ها  را در مقابل آن بالا ببریم . اما ما به بهانه کنترل سیل به سمت ساخت بیشتر سد‌ها می‌رویم که در بیشتر موارد ما را به هدف اصلی نمی‌رساند. نمونه بارز این مسأله سد گتوند است. وی می‌افزاید: ما باید رفتارهایمان را با طبیعت تغییر دهیم ما می‌رویم در «خانه رودخانه» که حریم به آن گفته می‌شود خانه می‌سازیم خب باید منتظر واکنش طبیعی رودخانه باشیم همان‌طور که اگر کسی به حریم خانه ما تجاوز کند واکنش نشان می‌دهیم . کار دیگری که ما برای کاهش خسارت سیل می‌توانیم انجام دهیم گسترش بیمه محصولات کشاورزی است به هر جهت در یک منطقه‌ای که ممکن است هر 10 سال یکبار سیل بیاید ما ناگزیریم در این منطقه کشاورزی کنیم ولی اگر این منطقه تحت پوشش بیمه باشد دیگر کشاورز ما دچار خسارت خانه خراب کن نمی‌شود. اگر بخواهیم در مورد سیلاب خوزستان هم صحبت کنیم باز هم باید به بحث عدم انطباق شهرسازی با سیلاب بپردازیم. ما شهری ساخته‌ایم به‌نام اهواز که به‌دلیل عدم رعایت مهندسی شهری در کنار خیابان‌ها جوی ندارد به‌همین دلیل تاب‌آوری آن در مقابل سیل پایین است و با هر بارش کوچک، خیابان تبدیل به استخر می‌شود و این به نقص طراحی محیط شهری ما برمی گردد. وی تأکید می‌کند ما اگر مدیریت منابع‌مان را به سمتی هدایت کنیم که به نفع مردم و طبیعت باشد شاهد این اتفاقات نامیمون نخواهیم بود. این در حالی است که «امید بن عباس» مدیریت بحران خوزستان به «ایران» می‌گوید: سیل خوزستان بخوبی مدیریت شده و با اجرای طرح‌های کوتاه مدت در اهواز و دیگر شهر‌های استان مدت زمان بروز بحران سیل و ماندگاری آب در خانه‌ها از 10 روز سال گذشته به دو روز کاهش یافته است. وی می‌افزاید: به‌دنبال سیل سال گذشته در خوزستان بسیاری از مناطق مشکل زا شناسایی و رفع مشکل شد. به گفته وی، بارش 170 میلیمتر بارش در ماهشهر حجم بالایی از روان آب به راه انداخت که با توجه به میانگین بارش سالانه خوزستان بسیار زیاد بوده است.
 حریم و بستر رودخانه‌های لرستان آزاد نیست
 لرستان استان دیگری است که در جریان سیل بهار سال 98 متحمل 12 هزار میلیارد تومان خسارت شد. «گودرز امیری» معاون استاندار لرستان می‌گوید: سیل سال گذشته لرستان یک سیل بی‌سابقه بود و می‌توان گفت با اقداماتی که پس‌از وقوع سیل سال گذشته در استان انجام شد در صورت تکرار این سیلاب خسارتمان به این حد نمی‌رسید.
وی می‌افزاید: با حمایت دولت 4500 میلیارد تومان برای کمک بلاعوض، تسهیلات به سیلزدگان و مرمت و نوسازی زیرساخت‌ها هزینه شد اما اگرخسارت‌ها به‌طور کامل جبران نشود با سیل‌های بعدی باید چند برابر هزینه کنیم. وی تأکید می‌کند: آنچه در حال حاضر ما را نگران می‌کند ساخت و سازهایی است که مردم سال‌های سال است در حریم و بستر رودخانه انجام داده‌اند و قطعاً آزاد‌سازی و انتقال آنها هم زمانبر و هم هزینه بر است. از سوی دیگر متضمن حضور پررنگ وزارت نیرو و قوه قضائیه است. در صورت توجه ملی به این مسأله، چالش پیش روی لرستان می‌تواند در یک دوره 5 ساله مرتفع شود. وی گفت: یکی از تجربیات ارزشمند این سیل اعتماد بیش‌از پیش مردم به هشدارهای سیل بوده که دستاورد کمی نیست. از سوی دیگر به‌دنبال وقوع این سیل در استان، بسیاری از نقاط آسیب پذیر در مقابل سیل شناسایی و اصلاح شد. ما در شهر‌های پلدختر و معمولان دیوار حفاظتی کشیده‌ایم که گام بزرگی برای کنترل سیلاب است. .