چرا روسیه محتاج فناوری ایران شد؟
گرز گران
مدتی بعد از شروع جنگ روسیه و اوکراین، صادرات پهپادی ایران به روسیه خبرساز شد. گرچه مقامات ایران به صورت رسمی اعلام کردند که همکاری نظامی با روسیه مربوط به قبل از شروع جنگ اوکراین است و سلاحی برای حمله به اوکراین به روسیه نداده‌اند. اما به هر حال فارغ از اینکه که چه زمانی و به چه نیتی این تجارت انجام شده، دیگر برای همگان محرز شده‌است که روسیه از سلاح‌های ایرانی به خصوص پهپاد رزمی استفاده می‌کند و مشتری آن است.
اما مهم ترین سوالی که مطرح می‌شود این است که چرا روسیه‌ای که از قدرت‌های بزرگ نظامی دنیاست و در کنار آمریکا با سابقه‌ترین و قدرتمند‌ترین کشور در زمینه تولیدات نظامی است، در جنگ اوکراین این چنین دچار چالش و محتاج واردات پهپاد از ایران می شود. کشوری که سال‌ها تحت شدید ترین تحریم‌ها و انواع مشکلات بوده است.
فناوری نظامی در روسیه چه مسیری را طی کرده است که اکنون دچار این مشکل شده است. قابل ذکر است که بخش خوبی از پیشرفت‌های نظامی مدیون جنگ‌های جهانی اول دوم و همچنین دوران جنگ سرد است. در دوران جنگ سرد، شوروی و آمریکا رشد و شکوفایی زیادی در تمام زمینه‌های علمی به خصوص نظامی و هوانوردی و فضایی داشتند. تفاوت‌های مهندسی روسی و آمریکایی از همان ابتدا مشخص بود. مهندسان روسی رویکردی مبتنی بر آزمایش و تجربه دارند اما در روش آمریکایی تکیه بیشتری بر استنتاج از روابط و مدل‌سازی‌های ریاضی وجود دارد. این تفاوت در کتاب‌های درسی مهندسی آنان نیز مشهود است. مهندسان روسی بیشتر درگیر مباحث ریز صنعتی و عملی، اما مهندسان آمریکایی زیرساخت‌های ذهنی و علمی را تقویت می‌کنند. از دیگر تفاوت‌ها می‌توان به این اشاره کرد که در صنعت هوا-فضای روسیه افراد محوریت بیشتری دارنداما در آمریکا ساختارها مهم ترند .
در روند جنگ سرد، روس‌ها معمولا محصولاتی تولید می‌کردند که بتوانند مچ طرف آمریکایی را بخوابانند! این باعث می‌شد تا آن‌ها به ساخت تجهیزاتی بزرگ‌تر و پر و سر و صدا تر رو بیاورند. روسیه تاکنون 4 برابر آمریکا پرتاب فضایی انجام داده است و زراد خانه موشکی بالستیک و هسته‌ای آن از آمریکا بزرگ تر است. این تفکر باعث شده است تا روس‌ها بیشتر به اندازه سلاح و یا قدرت تخریب و بطور خلاصه پر سر و صدا بودن آن توجه کنند و کارایی و ارزان و بصرفه بودن آن را در نظر نگیرند. اما آمریکایی‌ها از آنجا که روی رشد علمی تمرکز می‌کردند و شرکت‌های آن‌ها خصوصی و دارای شرایط رقابتی هستند( بر عکس روسیه یا شوروی سابق که همه شرکت‌های تولیدی آن زیر نظر دولت بودند و هستند) به سمت تولیدات با کیفیت بالا و بصرفه و سبک‌تر حرکت کردند و مفاهیم کیفیت و تعمیر و نگهداری و داشتن صرفه اقتصادی برای آن‌ها بسیار پررنگ شد اما برای روس‌ها آن چنان تعریف شده نبود.
عامل مهم دیگر که باعث شد آمریکایی‌ها در زمینه تحقیق و توسعه از روس‌ها جلو بیفتند تفاوت شرکای دو کشور بود. خریداران سلاح‌های آمریکایی عمدتا کشورهای ثروتمند بودند و خریداران تسلیحات روسی معمولا کشورهای فقیر. حتی در غرب آسیا نیز کشورهای فقیر مثل سوریه و عراق معمولا مشتری روسیه و کشورهای ثروتمند مثل عربستان سعودی و امارات مشتری آمریکا بودند. همین باعث شد تا آمریکایی‌ها هزینه زیادی روی تحقیق و توسعه انجام دهند و از رقیب شرقی خود جلو بیفتند. به عنوان مثال آمریکایی‌ها بیشتر و بهتر از روس‌ها در فناوری میکروالکترونیک و ریزتراشه پیشرفت کردند و همین مسئله باعث ایجاد یک جهش در فناوری آمریکایی در اواخر دهه 60 و دهه 70 شد. بسیاری از تحلیلگران همین پیشرفت را عامل اصلی پیشی گرفتن آمریکا در فرستادن انسان به ماه و ناکامی بزرگ شوروی می‌دانند.
البته این شرایط که مشتری‌های روس‌ها عمدتا فقیر هستند در اندک مواردی به آن‌ها کمک کرد تا به سمت تولید سلاح ارزان و کارا حرکت کنند که کلاشینکف و آر پی جی 7 از معروف ترین مثال‌ها هستند. اتفاقا آمریکایی‌ها در زمینه تولید رقیبی برای آر پی جی 7 شکست خورند.
این‌ها کلیتی بود که چرا روس‌ها در زمینه‌های علمی که باعث جهش‌های مهم می‌شود از آمریکا عقب ماندند. اما برای پاسخ به این مسئله که چرا آن‌ها به خرید پهپاد محتاج شده اند همچنان باید وجوه دیگری از روند رشد فناوری نظامی روسیه را بررسی کرد.
رویکرد دو طرف در عملیات‌های نظامی نیز متفاوت بوده است. آمریکایی‌ها نیاز داشتند تا برای تهاجم به سرزمین‌های دوردست که که به صورت زمینی به آن دسترسی نداشتند، نیروی هوایی و دریایی خود را تقویت کنند اما روس‌ها بیشتر علاقه داشتند تا نیروی زمینی خود را تقویت کنند و این یکی از ریشه‌های این است که روس‌ها در زمینه هوافضا به صورت کیفی کمتر پیشرفت کردند. همچنین آمریکایی‌ها معمولا براساس اهداف و نیازهای خود سلاح طراحی می‌کردند و روس‌ها برای پاسخ به آن سلاح‌های جدید غربی بیشتر دست‌به‌کار می‌شدند که برخی جنبه رو‌کم‌کنی و تبلیغاتی داشتند و برخی جنبه مقابله با آن سلاح و همین باعث شد در زمینه پدافند از آمریکایی‌ها جلو بیفتند.
روس‌ها برای جبران این کمبودها به سراغ ایرانی‌هایی رفتند که پهپادهایی با تکنولوژی خاص می‌سازند و برخی قطعات آن را از روی قطعات ممنوعه ساخت آلمان مهندسی معکوس کرده‌اند و اکنون آن قطعات را تولید و صادر می‌کند. اما در این که چرا روسیه به ایران رو آورده و چرا ایران در زمینه پهپاد پیشرفت کرده نکته‌ای دیگر مربوط به شیوه جنگ نهفته است. روس‌ها همواره خود را برای جنگی آماده می‌کردند که بسیار مستقیم و کلاسیک است و اهدافشان بسیار واضح و مشخص بود و باید آن‌ها را با بیشترین شدت و خسارت نابود می‌کردند که این یکی از ریشه‌های علاقه آنان به سلاح‌های بزرگ با قابلیت انفجارهای عظیم و ویرانگر است. اما امروزه جنگ‌ها بیشتر حالت نامنظم پیدا کرده‌اند و اهداف جنگی بسیار ریزتر و دقیق تر و پراکنده تر شده‌اند. ایران همیشه خود را برای یک جنگ نامتقارن و نامنظم با آمریکا در منطقه آماده کرده است و مزیتش در همین است و این دقیقا همان طرز فکر درباره عملیات‌های نظامی است که منجر به ساخت پهپاد شاهد و غیره شده است. تفکری که روسیه نداشت و نتوانست به طور کامل خود را برای جنگ‌های قرن بیست و یکمی آماده کند..