به بهانه جشنواره ملی کتاب رشد
شاخه‌های تنومند درخــت « رشـــد» در‌شبکه نشر کتب آموزشی
جشنواره ملی کتاب رشد در حالی هر سال با حضور ناشران کتب تربیتی و آموزشی برگزار می‌شود که خود را مقید به یک جشنواره ندانسته و هدف متعالی خود را اعتماد‌سازی در ارائه معتبرترین منابع آموزشی می‌داند. بیست و یکمین دوره جشنواره ملی کتاب رشد با محور بررسی آثار ناشران، نویسندگان و مترجمان در محورهای هویت دینی، هویت ملی و انقلابی، هویت خانوادگی و کسب شایستگی‌های فردی و اجتماعی در تربیت نسل آینده‌ساز ایران اسلامی رقم خورد. اما اساس کار جشنواره‌ای که بیش از یک دهه قدمت دارد، چیست و نهایت داوری کتب چه تأثیری در روند آموزش و پرورش کودکان دارد. برای پاسخ به این سؤالات پای صحبت‌های ابوذر حسام‌پور، دبیر بیست و یکمین دوره جشنواره ملی کتاب رشد نشستیم.
ونوس بهنود
روزنامه‌نگار
یکی از ظرفیت‌های جشنواره رشد ارتباط دهی طیف تولید و نشر کتاب با متولیان آموزشی است. چقدر این هدف را محقق شده می‌دانید؟
اگر مروری بر فلسفه کتاب رشد داشته باشیم، این جشنواره بر اساس یک مصوبه قانونی و مصوبه 828 شورای عالی آموزش و پرورش تعریف شده است که در سال 1389 ابلاغ شد. تمامی محتواهای آموزشی و تربیتی از جمله کتاب، فیلم، بازی‌ها و محتواهای چند رسانه‌ای و بسته‌های آموزشی و تربیتی باید از مسیر‌های ارزیابی، کنترل کیفی شود که اصطلاحاً گفته می‌شود نشان رشد و منابعی که این نشان را دریافت می‌کنند، اجازه نشر گسترده و ورود به بازار را دارند. آموزش و پرورش از مسیر سازمان پژوهش این مأموریت را انجام می‌دهد.
در عین حال در حوزه منابع مکتوب و کتاب‌ها سالانه یک جشنواره برگزار می‌شود؛ کتاب‌هایی که در واقع ناشران در طول یک سال منتشر کرده‌اند. گروهی که قادر به دریافت نشان رشد نیستند از چرخه خارج می‌شوند و گروه دوم در سه دسته یک و دو و سه دسته‌بندی شده و گروه‌های یک و دو دارای نشان رشد وارد چرخه جشنواره می‌شوند.
در نتیجه جشنواره یک جشنواره دائمی است و این طور نیست که فراخوان داشته باشد و ناشران مرتب، آثار خود را در طول سال و پس از تولید و تدوین، ارسال می‌کنند که این آثار کتب مرتبط با گروه سنی صفر تا 18 سال یعنی آموزش عمومی است.
در وضعیت فعلی هزار و 500 ناشر با جشنواره ارتباط دارند که شامل ناشران کودک و نوجوان و کتب درسی و در واقع مطرح‌ترین ناشران کشور در این حوزه است.
سالانه بیش از چهار هزار کتاب جدید دریافت می‌شود که متقاضی دریافت نشان رشد هستند. گروهی از کتاب‌ها توسط ناشران با این نشان معرفی می‌شود و حجمی از این کتاب‌ها نیز با همکاری فی‌مابین کانون پرورش فکری، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و معاونت پرورشی و معاونت ابتدایی به‌عنوان متولیان کتابخانه‌های مدارس از سبد کتب برتر جشنواره رشد آن‌ها را انتخاب می‌کنند.
پس از تأیید کتاب‌ها، کتاب‌های برتر وارد چرخه اصلی آموزشی و مابقی برای کتابخانه‌های مدارس انتخاب می‌شود.
به اعتقاد شما کیفیت کتب واصله به دبیرخانه جشنواره مطابق جلسات و نظرات داوران روند صعودی دارد یا نزولی و به چه دلیل؟
کتب واصله به جشنواره متأثر از جریان نشر داخلی کشور است. اگر جریان نشر بهتر شده است، پس کتب بهتر و کیفی‌تری داریم. آنچه دریافت می‌شود این است که کتب واصله به جشنواره بهبود کیفی دارد. ما در سال‌های اخیر فراخوان برای محورهای ویژه داشتیم که موجب شد کیفیت آثار بویژه در حوزه نوجوانان بهبود یابد. در فراخوان اخیر هزار اثر دریافت شد که کیفیت آثار را بهتر نشان می‌داد.
چند درصد از کتب برگزیده جشنواره در سیستم آموزشی کشور مورد حمایت بوده یا استفاده شده است؟
کل کتاب‌های خریداری شده در آموزش و پرورش از سبد کتاب‌های دارای نشان رشد است. آموزش و پرورش چند مسیر حمایتی تعریف کرده است. برای کتب برتر و درجه یک به غیر از معرفی در فهرستگان، کتب برای مدارس ارسال می‌شود تا از این کتب خریداری کنند. به غیر از آن در مجلات رشد و کتب درسی نیز معرفی می‌شوند. برای کتب درجه دو و یک همزمان توسط حوزه ستادی به‌صورت سیستمی، شاید از طریق معاونت پرورشی و ابتدایی انتخاب و از این دو دسته استفاده کنند. برای کتب درجه سه نیز به اتفاق کتب درجه یک و دو کتابنامه‌هایی به خانواده‌ها معرفی می‌شوند. https://samanketab.roshd.ir یکی از سامانه‌هایی است که خانواده‌ها و مربیان و معلمان می‌توانند با توجه به دسته‌بندی و معرفی جامع کتب، آنچه مورد نیازشان است را خریداری کنند.
یک کتابنامه الکترونیکی سالانه هم داریم که با توجه به مقاطع تحصیلی و دسته‌بندی‌شده به مدارس معرفی می‌شوند.
نمی‌توان به درصد مشخصی اشاره کرد اما در مجموع کتب خریداری شده برای مدارس یا کتابخانه‌ها از محل کتاب‌های رشد است.
در صورتی که آماری از نویسندگان شرکت کننده در جشنواره طی دوره‌های قبل و اینکه چند درصد مربی، معلم و دانش‌آموز است دارید، بفرمایید.
سالانه بیش از چهار هزار کتاب دریافت می‌شود. اگر اشتراک نویسنده‌ها را حذف کنیم، باز هم این تعداد کتاب، تعداد قابل توجهی نویسنده را شامل می‌شود. معمولاً به‌دلیل اینکه رشد به‌دنبال ارائه نمونه‌های برتر نشر است، شکل و شمایل استعدادیابی یعنی همان موضوع حمایت از دانش‌آموزان نویسنده را ندارد.
در حوزه معلمان هم بیشتر تمرکز ما بر محتوا بوده نه معلم نویسنده. اگر مشخص می‌شده که نویسنده معلم است، تقدیر متمایزی داشتیم اما تمرکز ما بیشتر بر محتوای کتب است.
به اعتقاد شما جشنواره رشد چنانکه از نامش پیداست در رشد دادن شیوه‌های تربیتی و آموزشی مؤثر بوده و موانعی اگر هست بفرمایید.
سازمان پژوهش و وزارت آموزش و پرورش درگیر تدوین و تولید کتب درسی است و ارتباط گیری با این حجم از ناشران که با تکنولوژی و شیوه‌های جدید آموزشی ارتباط دارند خیلی کمک می‌کند که این ظرفیت در کتاب‌های درسی ارتقا یابد. در مجموعه‌ای از کتب برگزیده سعی شده که ارتباط فرایندی با برنامه‌ریزان کتب درسی ایجاد شود و بخشی از آن توسط دفتر تألیف و برنامه‌ریزی کتب درسی سازمان پژوهش مورد ارزیابی قرار می‌گیرد تا به نحوی در جریان فرم و قالب از لحاظ تصویرگری قرار گیرند و سعی می‌شود آخرین شیوه‌ها در کتب درسی به کار گرفته شود.
بنابراین قرار است کتب برگزیده هم در کنار کتب درسی معرفی شود و مرتباً در مجلات رشد کتاب‌های دارای نشان رشد به مرور معرفی بشوند.
در خصوص موانع باید گفت با توجه به اینکه کیفیت انتها ندارد هم خود کتب باید فرایند صعودی کیفی داشته باشند و هم خود آموزش و پرورش اقداماتی را جهت معرفی و تبلیغ کتب روز به روز ارتقا دهد.
رشد، یک جشنواره اجتماعی است و زمانی می‌تواند اثربخش باشد که خانواده‌ها به آن توجه و اعتماد داشته باشند. اگر به این مهم دست نیافته‌ایم پس هنوز اثربخشی خود جشنواره اتفاق نیفتاده است.
با توجه به اینکه مصوبه رشد یک مصوبه فرادستگاهی است، باید همه دستگاه‌های مأمور در حوزه کودک و نوجوان دست به دست هم دهند و کتب جشنواره بهتر معرفی و تبلیغ شود از جمله صداوسیما و شهرداری‌ها که می‌توانند یاریگر ما باشند.
به مرور چنین وضعیتی مسیر رقابتی برای ناشران نیز تعریف می‌کند که اگر ببیند از طریق این کتب می‌تواند ضریب اقتصادی بهتری داشته باشد به سمت آن و توجه به مؤلفه‌های لحاظ شده در تولید محتوا، گام برخواهد داشت.
اغلب دانش‌آموزان از محتوای کتب درسی خود رضایت ندارند. آیا این جشنواره در ارائه پیشنهاد برای تغییر محتوا اقدامی داشته است؟
خود ارزیابی آثار جشنواره توسط مؤلفان و کسانی که درگیر تولید و تدوین و برنامه‌ریزی کتب درسی هستند، اتفاق می‌افتد. نمایشگاهی از کتب برتر هم تدارک دیده شده که افراد فعال در این حوزه بتوانند تولیدات جدید و فرم و قالب جدید ببینند. این فرم‌ها با توجه به ذائقه‌سنجی معرفی شده و می‌تواند به افراد فعال مسیر راهی را معرفی کند.
در حمایت از دانش‌آموزان و معلمان نویسنده چه تمهیداتی دارید؟
جشنواره کتاب رشد لزوماً این مأموریت را ندارد و جشنواره‌های دانایی، توانایی و معلمان پژوهشگر معمولاً مأموریت اینچنینی دارند. در عین حال برخی فرایندهایی مانند رویداد کتاب نما ایجاد کردیم. در پنج پژوهش به نحوی محتوای فرامتنی حوزه کتاب را ارزیابی می‌کند. قالب‌های عکس، تصویر، فیلم کوتاه، پویانمایی و‌ایده‌پردازی که هر چه بهتر بتواند کتب را معرفی کند و در این بخش بیشتر نویسندگان و معلمان درگیر می‌شوند. اگر خود نویسنده و معلم هم کتاب معرفی کنند به‌صورت ویژه مورد تقدیر قرار می‌گیرند.
به اعتقاد شما مهم‌ترین مشکلات محتوای آموزشی ما در مدارس و کتابخانه‌ها چیست؟ کمبود منبع یا کیفیت منبع؟
ما هم کمبود دسترسی به منابع داریم و هم کیفیت مطلوب نداریم. اما بیشتر با معضل کمبود منابع روبه رو هستیم. با توجه به گرانی کاغذ و وضعیت اقتصادی خانواده‌ها، کتاب به مرور از سبد خرید خانوار کنار زده می‌شود. چنین وضعیتی مطلوبیت ندارد چراکه سواد خواندن و نوشتن از مهارت‌های پایه‌ای است که دانش‌آموز باید به آن مسلط شود. نباید فشار اقتصادی به نحوی باشد که اولین محصولی که کنار گذاشته می‌شود، کتاب باشد. اگر بتوانیم همچنان تمرکز بر منابعی که استفاده می‌شود داشته باشیم و در حوزه کودک و نوجوان به سمت مصرف کننده اصلی برویم تا به نحوی این محدودیت منابع پوشش داده شود، موفق عمل کرده‌ایم.
براساس تفاهمی که بین دو وزارتخانه منعقد شده بوده قرار بود در تجهیز کتابخانه‌های مدارس و کلاسی 50 درصد آموزش و پرورش و 50 درصد ارشاد اسلامی مشارکت کند که آموزش و پرورش سهم خود را ایفا کرده و اگر ارشاد نیز سهم خود را محقق سازد، اقدام قابل توجهی را شاهد خواهیم بود. دسترسی نداشتن به کتاب در مناطق محروم یکی از مشکلات جدی است که انتظار می‌رود به‌صورت ویژه مورد توجه قرار گیرد.
در پایان لازم می‌دانم اضافه کنم یکی از رویدادهای نشان رشد برای اینکه بتواند به نحوی اجتماعی شود، پویش کتابخوانی کتاب‌های دارای نشان رشد بود که در سامانه شاد و خود کانال‌های ارتباطی جشنواره رشد جانمایی شده تا دانش‌آموزان بعد از مطالعه یک تصویر نگاشت، عکس، فیلم و غیره را برای جشنواره ارسال کرده و مورد تقدیر قرار گیرند.
لازم به ذکر است در این دوره از جشنواره تمامی آثار دریافتی علاوه بر رقابت برای کسب جایزه ویژه، در فرایند ارزیابی جهت دریافت نشان رشد نیز قرار خواهند گرفت.
طبق اعلام دبیرخانه جشنواره: امتیازات دریافت نشان رشد عبارتند از:
تقدیر ملی از ناشران و نویسندگان برگزیده در جشنواره
حضور قانونی در بازار محصولات فرهنگی و تربیتی مدارس و مراکز آموزشی و تربیتی
معرفی کتاب‌های برتر در کتابنامه و فهرستگان سالانه رشد
معرفی کتاب‌های برتر در کتاب‌های درسی
بهره‌مندی از ظرفیت اطلاع‌رسانی و ترویجی مجلات رشد
معرفی در سامانه‌های رشد و شاد وزارت آموزش و پرورش
امکان حضور در نمایشگاه‌های کتاب، جشنواره‌ها و مسابقات و پویش‌های کتابخوانی مدارس
افزایش اعتماد خانواده‌ها به مفید و مناسب بودن اثر.
علاوه بر جوایز بخش عمومی که مطابق برنامه سالانه جشنواره اهدا می‌شود، جوایز ویژه این دوره از جشنواره به این ترتیب تعریف شده است.
جایزه ویژه «دستِ بوسیدنی»: فرهنگ قدرشناسی؛ احترام به پدر و مادر؛ احترام به ایثارگران و خانواده معزز شهدا؛ احترام به معلم و بزرگ‌تر؛ احترام به تلاشگران و خادمان فرهنگ.
جایزه ویژه «ایران و افتخار»: پاسداشت مفاخر، الگوها و قهرمانان ملی، انقلابی و اسلامی؛ روایت دستاوردهای انقلاب اسلامی؛ وحدت و انسجام ملی؛ اهتمام به مصرف تولیدات ملی؛ امیدآفرینی و عزمِ ساختن آینده؛ تمدن‌سازی؛ کودک و وطن‌دوستی، حوادث درس‌آموز تاریخی؛ پاسداشت زبان و ادبیات پارسی؛ خودباوری.
جایزه ویژه «روشنا»: ولایتمداری؛ قانون‌مداری؛ آرمان فلسطین، جهاد و مقاومت؛ حق‌طلبی و استکبارستیزی.
جایزه ویژه «معنای زندگی»: جهان‌بینی توحیدی؛ سیره امامان؛ آزادگی؛ حیا و غیرت؛ معناداری زندگی، ارزشمندی وقت.
جایزه ویژه «رسم زندگی»: سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی؛ خانواده محوری؛ پایداری خانواده؛ الگوی دختر/ پسر مسلمان ایرانی؛ مهارت‌های زندگی؛ فرهنگ عفاف و حجاب؛ کسب و کار حلال؛ الگوی شادی؛ مهارت حل مسأله، اندیشه‌ورزی و خلاقیت؛ تقدم منافع جمعی بر فردی؛ تربیت در عصر فناوری‌های جدید.