الگوی سوم واقعیت یا انتزاع
گزارش نشست تأملی بر بیانات رهبری حول هویت زن در انقلاب اسلامی
در سال‌های اخیر رهبر انقلاب درباره ویژگی‌های هویتی الگوی سوم زنان مسلمان نکات جدیدی مطرح کردند که ابعاد ماهیتی آن بیشتر روشن شد. به نظر می‌رسد اجرای الگوی سوم زن مسلمان فاصله زیادی با ساختارهای فعلی جامعه دارد. در جهت مشخص کردن این الگو و ایجاد گفتمان الگوی سوم زنان مسلمان در جامعه، اندیشکده افرا اقدام به برگزاری نشستی با موضوع بیانات رهبری حول هویت زن پس از انقلاب اسلامی کرد. در ابتدای نشست، زهرا دانش‌طلب، پژوهشگر اندیشکده افرا به بررسی پژوهش‌های انجام شده در حوزه زنان و در ادامه دکتر حمیده طائب عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس، دکتر فاطمه دلاوری پژوهشگر فرهنگ و فلسفه و معصومه زورمند پژوهشگر حوزه زنان به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند که خلاصه‌ای از آن را در این گزارش می‌خوانید.
سیده نرگس حسینی
فعال حوزه زنان
زهرا دانش‌طلب: با بررسی مراکز پژوهشی که در حوزه زنان کار می‌کنند متوجه شدیم، که بیشتر این مراکز با مدیریت مردانه بدون در نظر گرفتن جزئیات روحی و فیزیکی و ذهنی بانوان و بیشتر با تفکر مردانه مدیریت می‌شود و موضوعات بررسی شده در حوزه زنان نیز از این امر متأثر می‌شود. این موضوعی است که باعث شده تفکر سنتی یا شرقی در حوزه بررسی موضوعات زنان غلبه پیدا کند، به طوری که حضور خانواده و زن خانه‌دار بدون در نظر گرفتن ابعاد اجتماعی بیشتر دیده شود. گروه دیگر از زنان که در پژوهش‌های مرتبط با زنان شرکت می‌کنند در تفکر مدرن یا فمینیسم گرفتار شده‌اند که با ویژگی‌ها و ساختار جامعه ایرانی مطابقت ندارد و طبیعتاً نمی‌تواند بر شخصیت زنان در جامعه ایرانی غالب باشد. از نظر رهبری شخصیت والای زن هنوز آن طور که باید و شاید در جامعه ترسیم نشده است. ایشان وضعیت کنونی زنان مسلمان ایرانی را به‌رغم توسعه حضور اجتماعی، دارای حد متوسطی از پیشرفت می‌دانند و معتقدند زنان ایرانی هنوز در اول راه پیشرفت قرار دارند. رهبر انقلاب تأکید می‌کنند که نگاه اسلام به زن نقطه قوت آن است چرا که عروج معنوی فارغ از جنسیت است. در دیدگاه رهبر معظم انقلاب در درجه اول، این زنان هستند که باید برای حل مشکلات قشر خودشان اقدام کنند. به همین دلیل به‌دنبال ایجاد گفتمان الگوی سوم در جامعه هستیم.
دکتر حمیده طائب: اشتباه رایجی که درباره الگوی سوم در جامعه وجود دارد، این است که تصور می‌شود این الگو مانند یک کارخانه قرار است افراد مشابه را قالب بزند و تحویل جامعه بدهد، که قطعاً این طور نیست. شرایط زمانی و مکانی، امکانات و استعدادها و محدودیت‌هایی است که تعیین کننده چگونگی تحقق الگوی سوم و تنوع بروز آن است. حضرت زهرا به‌عنوان الگو و قله هستند و بقیه قرار است شبیه به ایشان بشوند. در ادبیات قرآنی درباره الگو این گونه بیان شده است «ضَرَبَ‌الله مثلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ». با رویکرد الگوی سومی اگر نگاه کنیم، همسر فرعون خودش مادر نشده است یا حضرت مریم که در نقش همسری نبودند ولی قرآن اینها را به مثابه الگو معرفی می‌کند. بنابراین حضرت زهرا، سیدة نساءالعالمین به مثابه قله و دارای جمیع نقش‌ها هستند و بقیه ذیل این الگو قرار دارند. هرچقدر که افراد توانایی داشته باشند به این الگو نزدیک‌تر می‌شوند. به این ترتیب، وجه ممیزه و اصل در الگوی سوم زن، هویت هدفمند توحیدی اوست که زن مجاهد مسلمان را اساساً با الگوی غربی و شرقی متفاوت می‌کند. از سویی، متأسفانه همان رفتاری که برخی با سیره اهل بیت دارند با الگوی سوم هم دارند. به تعبیر شهید مطهری نگاه سیرگونه دارند نه سیره‌ای. یعنی در سیره قالب‌زنی نیست، اصول شناسی می‌شود و مطابق با تغییرات زمانه طبق اصول حرکت می‌کنیم اما در نگاه سیرگونه نگاه می‌کنند که حضرت زهرا به طور مثال چند سالگی ازدواج کردند یا چند فرزند داشتند یا خانه‌شان کجا بود و به‌دنبال اجرای دقیق این ظواهر و جزئیات هستند. حال با این اوصاف، الگوی سوم از زمان انقلاب و دفاع مقدس محقق شده است. امام خمینی در وصیتنامه‌شان به دو گروه از زنان افتخار می‌کنند؛ گروه اول زنانی که در دفاع مقدس مشارکت نظامی داشتند و گروه دوم زنانی که در پشت جبهه به دفاع مقدس کمک کردند. امام در اینجا می‌فرمایند: زنان شجاعانه خودشان را از قید خرافاتی که دوستان نادان و آخوندهای بی‌اطلاع از مصالح مسلمین ایجاد کرده بودند، رها کردند. یعنی امام در اینجا دو تیپ مانع را مطرح کردند، یکی دشمنان و دیگری متحجرین که همان نفی الگوی شرقی و غربی زن می‌شود. بنابراین ما شاهد تحقق الگوی سوم زن بوده‌ایم ولی بنا به دلایلی هنوز در لایه گفتمان و ادبیات و فراگیری به طور شایسته وارد نشده است.
دکتر فاطمه دلاوری: درباره الگوی سوم زن به نظر من، رهبر انقلاب از یک وضعیت واقعی صحبت می‌کنند. مدنظر رهبری زنی است که قدرت انتخاب دارد و این انتخابگری منجر می‌شود به اینکه هم در فضای خانوادگی و هم در فضای اجتماعی آن رویکردی که فطرتش و عقلانیتش نزدیک‌تر است را انتخاب کند. کما اینکه در تاریخ داریم؛ همان‌گونه که در شاهنامه، فرانک مادر فریدون را می‌بینیم که همزمان با پرورش فرزندش، او را برای آینده ایران تربیت می‌کند یا برخی مادران شهدا را می‌بینیم که آگاهانه از ابتدا فرزندشان را در یک مسیری تربیت می‌کنند. در تاریخ نیز امام حسین(ع) را می‌بینیم که واقعه کربلا را به زیباترین شکل کارگردانی می‌کنند. اما آن کسی که آن پیام را به دیگران می‌رساند و جنگ نرم را راهبری می‌کند، حضرت زینب(س) است. پس نقش زنان لزوماً شبیه مردان نیست. باید به این موضوع توجه کنیم که نباید انواع زنان را از دایره الگوی سوم خارج کنیم و فقط آن زنانی که دکتری دارند، استاد دانشگاه هستند و 6 بچه دارند در دایره الگوی سوم قرار بگیرند. اینگونه ما این الگو را خیلی محدود کرده‌ایم. زنان هر کاری که مردها انجام می‌دهند را می‌توانند انجام دهند، اما به نظر من زنان کاری ورای آن می‌توانند داشته باشند. در سخنرانی اخیر رهبری به این نقش فراتر نیز اشاره کرده‌اند، آنجا که درباره انتخابات صحبت می‌کنند. امام خمینی نیز به این موضوع اشاره کرده‌اند که زنان در مقدرات اساسی کشور بیش از مردان نقش دارند.
معصومه زورمند: در بحث الگوی سوم یک نگاه فرمولی به موضوع نباید داشته باشیم. زمانی که ما درباره دوگانه زن آگاه و فعال و زن منفعل صحبت می‌کنیم باید بتوانیم شاخص‌های زن الگوی سوم را به دست آوریم. زنان در طول جنگ تحمیلی نقش جدی برعهده داشتند اما با گذشت زمان این نقش متناسب با شرایط جامعه همچنان پررنگ نمانده است. جنس چالش‌ها و مشکلات دنیای مدرن و حاکمیتی نیازمند نگاه زنانه است چراکه آن نگاه چند بعدی که خانم‌ها می‌توانند داشته باشند، مردها ندارند. در بحث‌های حاکمیتی ساختار باید به این نتیجه برسد که نگاه زنانه می‌تواند بسیاری از مسائل را حل کند. به طور مثال در بسیاری از مجامع ولایی اسم خانم دباغ می‌آید اما مردان او را نمی‌پذیرند و به‌عنوان الگو قبول ندارند و استثنا می‌دانند. خانم دباغ همسر و فرزندان را گذاشتند و فرمان امام را اجرا کردند. در صحبت‌های اخیر رهبری در دو سال گذشته در دیدار با زنان مباحثی مطرح شد که برخی آنها را تکراری دانستند و برخی به صحبت‌های مهم رهبری در خصوص مباحث حقوقی بانوان یا فعالیت‌های سیاسی بانوان توجه نکردند و فقط به کار کردن آقایان در خانه تقلیل داده شد، متأسفانه. زن مسلمان ایرانی در جریان مشروطه در نهضت تنباکو همیشه نقش فعالی در تاریخ ایران داشته‌اند. اما نقش زنان در حال حاضر مانند طول تاریخ کامل نشده است.