تجربه کپی‌رایت محبوب‌ترین چهره کارتونی
فرهنگ زیرسیبیلی در مواجهه با هنر
موضوع نقض کپی‌رایت یکی از خلأهای جدی در رفتار حقوقی و بلوغ قانونی ما است. موضوعی که در تجربه‌های جهانی بشدت جدی گرفته شده است. اونیل کسی بود که تجربه تلخی در نقض کپی‌رایت داشت و زمانی که از شخصیت میکی موس تقلید کرد، به جرایم نقدی سنگینی محکوم شد. اما کپی‌رایت چیست و چرا با داستان یک موش کارتونی بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاد؟ با آغاز سال ۲۰۲۴، کپی‌رایت یا حق مالکیت معنوی چند اثر مهم و قدیمی در امریکا از جمله نسخه‌های اولیه میکی ماوس و مینی ماوس، دو شخصیت محبوب انیمیشن‌های والت دیزنی، به پایان رسیده است. در واقع مالکیت این آثار اکنون «عمومی» شده و مردم در امریکا مجاز به کپی‌برداری یا حتی تغییر و اصلاح آنها به دلخواه خود خواهند بود. تصاویری که کپی‌رایت‌شان منقضی شده، مربوط به انیمیشن صامت «بخند با میکی» تولید سال ۱۹۲۸ است. البته مسئولان شرکت دیسنی تأکید کرده‌اند که این لغو کپی‌رایت تنها شامل تصاویر میکی و مینی قدیمی می‌شود و نسخه‌های جدیدتر آنها را دربر نخواهد گرفت.
این موش 95 سال متعلق به ما است
طبق قانون کپی‌رایت در ایالات متحده، حق مالکیت معنوی هر اثری به مدت ۹۵ سال پس از انتشار برای خالق آن حفظ می‌شود.
بنابراین با پایان یافتن این دوره در امریکا برای آثاری که در سال ۱۹۲۸ منتشر شده‌اند، اکنون کپی‌رایت آنها نیز به پایان رسیده است.
از جمله دیگر آثار مهمی که کپی‌رایت‌شان در امریکا منقضی شد، می‌توان به کمدی رمانتیک معروف چارلی چاپلین با عنوان «سیرک» و همچنین کتاب محبوب کودکان «خانه‌ای در گوشه پُو» نوشته الکساندر میلن اشاره کرد.
علاوه بر اینها، رمان «اورلاندو» نوشته ویرجینیا وولف که به نوعی زندگینامه این نویسنده محسوب می‌شود نیز در ۱۱ اکتبر ۱۹۲۸ منتشر شده و حالا پس از ۹۵ سال کپی‌رایت آن هم در امریکا به پایان رسیده است. میکی ماوس یا میکی موس شخصیت کارتونی و نامزد جایزه اسکار است که توسط شرکت والت دیزنی تولید شده است. خلق این شخصیت کارتونی توسط والت دیزنی به همراه آب آیورکس در سال ۱۹۲۸ اتفاق افتاد. این شخصیت کارتونی که تنها یکی از تصاویر آن و نه تمامی تصاویر بعد از 95 سال مالکیت انحصاری خود را از دست داده از شخصیت‌های محبوب و پولساز سینمای جهان است.
شهرت دیزنی برای اجرای قانون کپی‌رایت به دهه‌ها پیش برمی‌گردد یا دست‌کم به دوران کمیک بوک Air Pirates مربوط می‌شود. این قضیه براساس دو حادثه در سال ۱۹۸۹ ثابت شده است. اول دیزنی از آکادمی جوایز اسکار برای به تصویر کشیدن غیرمجاز سفیدبرفی شکایت کرد. پس از آن تقاضا کرد تا نقاشی‌های شخصیت‌های دیزنی از دیوار‌های سه مرکز مراقب‌های روزانه در هالاندیل کالیفرنیا حذف شوند. یکی از طرف‌های شکایت دیسنی در مورد میکی موس نیز اونیل بوده است که بعد از الزام به پرداخت جرایم سنگین از کپی این شخصیت کارتونی منصرف شد و بعدها می‌گفت: «ما برای همیشه درگیر میکی موس شده‌ایم. او متعلق به همه است.» اما در سال‌های اخیر شکایت‌های کمپانی دیزنی درخصوص کپی‌رایت کمی کاهش یافته است. پرونده‌های دادگاه فدرال نشان می‌دهد که دیزنی نسبت به 20 سال پیش پرونده‌های حقوق کپی‌رایت و شکایت‌های مربوط به علائم تجاری بسیار کمتری را ثبت می‌کند.
کپی‌رایت چیست؟
اما منظور از کپی‌رایت این است که فقط شخصی که یک اثر را خلق کرده است می‌تواند از این حقوق استفاده کند. اشخاصی که به هر نحوی به این اثر دست پیدا می‌کنند، نمی‌توانند از این حقوق استفاده کنند. زمانی حمایت کپی‌رایت به طور خودکار به وجود می‌آید که آن اثر موجودیت پیدا کرده باشد.
معمولاً آثاری مانند کتاب، شعر، یک اثر سمعی- بصری، موسیقی، نقاشی، عکس، اثر معماری و اثر فنی شامل حمایت کپی‌رایت می‌شوند. حتی قانون کپی‌رایت در اینستاگرام هم وجود دارد و افراد نمی‌توانند یک فیلم یا عکس را بدون اجازه صاحب پیج اینستاگرام اصلی یا صاحبین اثر در صفحه خود منتشر کنند. اگر پدیدآورنده یک اثر بخواهد این حقوق انحصاری را به شخصی انتقال دهد، معمولاً می‌تواند با انعقاد یک قرارداد این کار را انجام دهد. در جهان هیچ قانونی وجود ندارد که از حق کپی‌رایت یک اثر در سرتاسر جهان محافظت کند. فقط می‌توان به پیمان برن (سال ۱۸۸۶) اشاره کرد که قبل از این پیمان از هر اثری فقط در همان کشور خودش حمایت می‌شد؛ بر این اساس از یک اثر که پدیدآورنده آن شامل کشورهای عضو این پیمان هست، در همان کشورهای عضو محافظت می‌شود که ایران در این اتحادیه عضو نبوده است تا دبیرخانه «اتحادیه برن (Berne Union)» در ماه ژوئن 2023 اعلام کرد که با اکثریت آرای اعضا، صندوق ضمانت صادرات ایران واجد شرایط عضویت در کمیته کوتاه مدت این اتحادیه شناخته شده و به عضویت دائمی این کمیته درآمد.
در داخل کشور نیز قانونی که به صورت یکپارچه برای عدم حق کپی‌رایت بیان کند وجود ندارد. معمولاً قوانین متعددی وجود دارد که فقط برای مالکیت ادبی، هنری و حقوق مربوط به آنها است. این قوانین در لایحه جامع به صورت یکپارچه به بحث نقض کپی‌رایت پرداخته است که البته آن هم هنوز به تصویب نرسیده است.
به طور مثال قانون کپی‌رایت موسیقی وجود ندارد و در این زمینه سخت‌گیری انجام نمی‌شود. حتی قانون کپی‌رایت نرم‌افزار در ایران وجود ندارد و بسیاری از سایت‌ها، نرم‌افزارها را به رایگان در اختیار کابران قرار می‌دهند. تا چند سال پیش نیز قانون کپی‌رایت فیلم‌های سینمایی به طور جدی وجود نداشت و بسیاری از دستفروش‌ها، سی‌دی‌های فیلم‌های سینمایی را با قیمت کم به فروش می‌رساندند. البته هنوز هم کانال‌های تلگرامی هستند که فیلم‌ها را به رایگان در دسترس همه قرار می‌دهند. اما قانون در مورد سایت‌ها سخت‌گیری‌هایی اعمال کرده است. البته قانون کپی‌رایت عکس وجود دارد و معمولاً نام عکاسان در هر پلتفرم عکسی منتشر شود، عنوان می‌شود.
قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان
بخشی از قوانین مربوط به مالکیت معنوی و کپی‌رایت به این ترتیب است که اگر شخصی قسمتی از یک اثر یا کل یک اثر که متعلق به شخص دیگر و مورد حمایت قانون است را به نام خود یا شخص دیگری پخش کند؛ یا حتی به اسم پدیدآورنده و بدون اجازه او پخش یا عرضه کند، به شش ماه تا سه سال حبس تأدیبی محکوم می‌شود. هرکس ترجمه شخص دیگری را بدون اجازه به نام خود یا شخص دیگری چاپ و نشر کند، به سه ماه تا یک سال حبس تأدیبی محکوم خواهد شد. بر اساس ماده ۲۸ اگر شخص حقوقی (مثلاً یک شرکت) کپی‌رایت را رعایت نکند، علاوه بر تعقیب جزایی، خسارت شاکی خصوصی از اموال شخص حقوقی جبران خواهد شد. در قانون نحوه مجازات اشخاص فعال در امور سمعی و بصری غیرمجاز (مصوب ۱۳۸۶):
در قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان یکی از مصادیق عدم رعایت کپی‌رایت (تکثیر بدون مجوز آثار مجاز به صورتی که باعث ضایع شدن حقوق صاحب اثر شود) مورد توجه قرار گرفته است. ضمانت اجرای جبران خسارت مادی و جریمه نقدی از ۲-۲۰ میلیون ریال برای آن در نظر گرفته شده است.
ماده ۱۳ این قانون، ضمانت اجرای عدم رعایت کپی‌رایت را بررسی کرده است که جبران خسارت متضرر، از ۹۱ روز تا ۶ ماه حبس و شامل جزای نقدی از ۱۰-۵۰ میلیون می‌شود.
فرهنگ ما کپی و تقلید
حتماً نمونه‌های متعددی از دزدی شعر و کتاب و نقاشی را در پیرامون خود شنیده‌اید. موضوعاتی که اغلب پیگیری قضایی جدی نمی‌شود و به همین دلیل فرهنگ کپی کردن زیر سیبیلی به قوت باقی است. در واقع بخشی از مقوله مقابله با منع کپی‌رایت، آموزش جامعه است که نه تنها درخصوص آن سهل‌انگاری شده است بلکه نهایت برخورد جامعه با یک فرد خاطی، تمسخر او بوده است. این طور افراد ممکن است حتی به دلیل فراهم بودن فرصت تخلف و به دلیل اینکه فضای مجازی نیز یاری‌گر آنها شده است، به تخلفات خود ادامه دهند و چه بسا که شما در میانه یک تئاتر موسیقی از یک فیلم جایزه‌دار را بشنوید و کسی هم اعتراضی نداشته باشد. پایبندی به کپی‌رایت به منزله ارج نهادن به تولیدات و تلاش‌های دیگران است و در مقابل زائل کردن آن نشان می‌دهد که برخی از زحمات دیگری به دنبال سکویی برای قدرت و معروفیت هستند.