معرفی شهری در دل کویر مرکزی ایران؛ مناسب برای مسافرت‌های زمستانی
نایین؛ شهر مساجد و آب‌انبار
تا به حال به این فکر کرده‌اید که چرا زمانی آدم‌هایی بوده‌اند که در کویر ساکن شده و زندگی‌‌شان را آنجا ساخته‌اند؟ مردم کویر به سختکوشی و تسلیم‌ناپذیری شهره‌اند. ساکنان کویر سعه صدر دارند، آرام و مهربانند. روی آن خاکی که به نظر ما غیرکویری‌ها سخت و لم‌یزرع و بی‌برکت است، تعصب دارند، به آن عشق می‌ورزند و همان خاک را طوری می‌پرورانند که گویی به نظر کیمیا می‌کنند.
عطیه عیار
نویسنده
در تاریخ که به عقب می‌رویم، زمانی این شهرها در مسیر تجارت بوده‌اند. کاروان‌ها از بنادر یا شهرهای بزرگتر که راه می‌افتادند باید جایی میانه راه استراحت می‌کردند؛ چه چیزی بهتر از آبادی و روستایی که هم سایه‌بان دارد، هم آب شرب و خوراک تازه. به این آبادی‌ها، کاروان‌انداز می‌گفتند. نایین یکی از این کاروان‌اندازها بود که در مسیر اصفهان بزرگ و زیبا به خلیج فارس قرار داشت. برای همین مردمی به صرافت افتادند در این برهوت، آبادی بیاورند و از خاکش خانه بسازند و از دلش آب دربیاورند. با دانش و مهارتی اختصاصی، آب را ذخیره کردند، راه خنکی خانه‌ها، بازارها و کوچه‌هایشان را یافتند و در کنارش هنری مثال زدنی را از دل خانه‌هایشان به خانه‌های دیگران فرستادند.
نایین آرام
نایین در 135 کیلومتری مرکز استان اصفهان و بر پهنه کویر مرکزی ایران گسترده شده است. محققان قدمت این شهرستان آرام و بی‌هیاهو را بین 3 تا 4 هزار سال برآورد کرده‌اند. زمانی که خیلی از کلانشهرهای ایران هنوز وجود نداشتند، این آبادی کوچک بر کرانه یکی از گرم‌ترین نقاط ایران ساخته شده و یکی از ولایات پنج‌گانه هخامنشیان بود. این شهر در تمام دوران تمدن پارسی برقرار بوده است. قدیمی‌ترین اثری که در شهر نایین هنوز پابرجاست، به دوران پارتیان یا ساسانیان برمی‌گردد. آنها با خشت و گل و خاک، قلعه‌هایی می‌ساختند برای حفاظت از خود و اموالشان و بعدها این سازه‌های زنجبیلی و طلایی رنگ در قامت مسجد و بازار و آب‌انبار سربرآوردند.
هم‌قدم با تاریخ
در این شهر نسبتاً کوچک، آن قدر مکان دیدنی هست که اگر بخواهید همه را سر صبر ببینید، حداقل دو روز لازم دارید. برای شروع می‌توانید از نارین قلعه یا نارنج قلعه شروع کنید. قلعه‌ای فروریخته اما همچنان باشکوه که تاریخ شهر را به رخ هر بیننده‌ای می‌کشاند. این تنها اثر باقی‌مانده از دوران باستان، با 40 متر ارتفاع دومین بنا بلند شهر است. بعضی مورخان قدیمی معتقدند، زمانی بالای این قلعه آتشکده هم بوده است. زمان هخامنشیان، شهر کوچک نایین بخشی از یزد امروزی و از شهرهای خدماتی بود. به خاطر موقعیت جغرافیایی خود، محل عبور و استراحت کاروان‌های تجاری بوده و برای همین همواره رونق داشته است که این رونق بعد از ورود اسلام هم حفظ می‌شود و حتی باعث گسترش و آبادانی بیشتر شهر می‌‌گردد.
امتداد رونق
یکی از جذاب‌ترین بناهای نایین مسجد جامع آن است. این مسجد بنا به روایتی اولین مسجد ایران و بنا به نظر بعضی دیگر از پژوهشگران، قدیمی‌ترین مسجد برجا مانده است که طرح و نقشه این مسجد را از مسجد نبی برداشته‌اند. درباره زمان ساخت آن از اوایل قرن دوم هجری و دوره امویان گفته‌اند تا قرن چهارم هجری و دوره دیلمیان. در هر دو حال، عنوان قدیمی‌ترین یا یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران بر این بنا باقی می‌ماند. یکی از ویژگی‌های خاص این مسجد تزئینات گچبری آن است. این نوع تزئینات از هنرهای خاص ایرانی بود که بعدها در بناهای اسلامی استفاده شد. محراب اصلی مسجد در شبستان مرکزی هنوز مزین به این گچبری‌هاست.
البته به غیر از مسجد جامع نزدیک به 10 مسجد قدیمی دیگر هم در این شهر هست. به همین دلیل نایین را شهر مساجد هم می‌نامند.
زندگی هماهنگ با کویر
در نزدیکی مسجد جامع خانه تاریخی پیرنیاست. این خانه 400 ساله در اصل برای شخصی به نام قاضی نور بوده که در دوران صفویه امر مهم قضاوت را برعهده داشت. به همین دلیل هم خانه‌اش را کنار مسجد ساخته بود. بعدها خاندان پیرنیا این خانه را از اولاد قاضی نور خریداری کردند و تا سال 1349 در اختیار آنها بود. پس از آن میراث فرهنگی بنا را خریداری کرد تا به‌عنوان موزه مردم‌شناسی از آن استفاده و در واقع حفظ شود.
خود خانه پیرنیا به خاطر سبک معماری خاصش بسیار دیدنی است. این سبک معماری را در بعضی خانه‌های قدیمی کاشان یا یزد هم می‌بینیم؛ سبکی که مخصوص مناطق کویری ایران است و نوابغ معماری ایران برای در امان ماندن از گزند گرمای کشنده تابستان و سرمای استخوان‌سوز زمستان کویر آن را بدین شکل طراحی کرده بودند. به این نوع معماری، گودال باغچه می‌گویند. قسمت حیاط خانه از بقیه جاها پایین‌تر است و گویی در عمق زمین فرو رفته است. در این حالت تابستان‌ها محوطه حیاط و اتاقهای کنارش خنک هستند. اتاقهای بالا هم به خاطر ارتفاع‌شان در زمستان گرمای بیشتری دارند. شاید جالب باشد که بدانید مجله تایم با عکسی از آب‌انبار معروف نایین به همین نکته اشاره کرده که معماری ایرانی یکی از بهترین راه‌ها برای مقابله با گرما یا سرمای هواست بدون اینکه باعث آلودگی محیط زیست شود.
بازاری پر از خالی
اوایل قرن هشتم هجری قمری که دوره تسلط ایلخانی‌ها بر ایران بود، نایین هم مثل باقی نقاط ایران از رونق و شکوفایی آن دوران بهره برد و بازار تاریخی نایین در همین دوره ساخته شد. یکی از ورودی‌های شهر از همین بازار بود که اکنون در محله چهل‌دختران واقع شده است. پس از ایلخانی‌ها تا اوایل قرن دهم، به خاطر دست به دست شدن نقاط مختلف ایران بین حکومت‌ها و طوایف گوناگون، جنگ، قحطی و ناامنی گریبان کشور را گرفت. طبیعتاً نایین نیز از این درگیری مستثنی نبود تا دوره صفوی که دوباره دوران آرامش و رونق شهر شروع شد. در این دوره بسیاری از بناها بازسازی و بناهایی جدید ساخته شد. بازار تاریخی هم محملی برای عرضه این رونق بود. البته الان سال‌هاست که این بازار فقط به‌صورت یک مجموعه تاریخی ساکت و بیکار در گوشه‌ای از شهر برای خود نشسته است. برخلاف بازارهای تاریخی تهران، اصفهان، تبریز و کاشان که هنوز قلب تپنده شهر هستند و بوی زندگی می‌دهند، درهای قدیمی این بازار سال‌هاست بسته مانده‌اند. به طوری که تا مدتی پیش تقریباً مخروبه بود اما چند سالی است به آن رسیدگی شده و آثار خرابی و یادگاری‌های رهگذران و گردشگران را رفع کرده‌اند. اگر گذرتان به آنجا افتاد از معماری و خنکایش لذت ببرید اما برای خرید باید به بازارهای امروزی شهر بروید!
خواهرخوانده برج پیزا
سهراب می‌گوید: «مردمان سر رود، آب را می‌فهمند»، اما از آنها بیشتر، مردمان کویر هستند که قدر آب را می‌دانند. با زحمت فراوان قنات حفر می‌کردند تا به سفره‌های آب زیرزمینی برسند و این آب را در آب‌انبارها ذخیره می‌کردند. هم قنات و هم آب‌انبار از دیگر مظاهر نبوغ انسان ایرانی ساکن کویر است که خواسته با مقهور کردن طبیعت، بر دهان این گرما و خشکی سرکش لجام بزند. وقتی در حال پیاده‌روی در محله‌های قدیمی شهر هستید، به ناگهان با غول‌هایی گنبدی شکل روبه‌رو می‌شوید. این گنبدها و بادگیرها کنارشان همان آب‌انبارها هستند. آب‌انبار ابوالحسن قدیمی‌ترین آب‌انبار محله چهل‌دختران است. اما آب‌انبار فیض در محله پنجاهه یک تفاوت جالب با بقیه هم‌سازه‌هایش دارد و آن اینکه برج بادگیرش کمی کج است. درست مثل برج پیزا ایتالیا و چه مکان خوبی برای عکاسی در حال هل دادن برج است.
یخچال داشتیم وقتی مد نبود
عطش تابستان کویر فقط با یک لیوان دوغ یا شربت سرکه‌انگبین تگری رفع می‌شود. چند صد سال پیش یخ کجا بود؟ ذهن خلاقه ایرانی اینجا هم بیکار نبوده؛ در مسیر آب سازه‌هایی را ساخته بودند به شکل مخروط با ارتفاع زیاد از بیرون و عمق 10 متری در داخل. در زمستان آب در این گودال 10 متری جمع شده و یخ می‌بست. بعد مردم روی یخ کاه می‌گذاشتند. فصل گرما که شروع می‌شد شکل سازه، گل و کاه‌اندود و خشت‌خام مصرفی در آن و همچنین کاه‌ها مانع نفوذ گرما در این مخروط می‌شد. هنوز بعضی از این یخچال‌ها در شهر نایین باقی مانده‌اند و مرمت هم شده‌اند.
تار و پودهای نایینی
شاید کمتر ایرانی باشد که از شهرت فرش نایین بی‌خبر باشد. در بازار جهانی هم خوشنام و معروف است. اما جالب است بدانید صنعت فرش‌بافی نایین در مقایسه با اصفهان و کاشان قدمت زیادی ندارد. این صنعت نوپا فقط صد سالش است. هنر اصلی و نامدار نایین، صنعت عبابافی بود. مردم نایین به بافتن عباهای ظریف از پشم شتر یا کرک بز معروف بودند. این عباها ساده و بدون نقش و نگار خاصی در رنگ‌های زرد و سرخ و خرمایی و مشکی تهیه می‌شدند.
روزگاری در همه خانه‌های نایین، دار عبابافی بر پا بود اما الان جز چند استادکار کهنسال کسی نمانده که بعضی از آنها هم قادر به کار کردن نیستند. یکی از اصلی‌ترین دلایل از رونق افتادن این صنعت به قانون پوشش رضاخانی برمی‌گردد. بین سال‌های 1313 تا 1320 که پوشیدن لباس سنتی و محلی ممنوع شد، تولید عبا نایینی هم کم شد. برای همین مردم بیکار شده به سمت بافت قالی رفتند. از آنجا که به ظریف‌بافی برای عبا عادت کرده بودند، یکی از ظریف‌ترین فرش‌های ایران را بافتند و فرش نایین را خیلی زود با این ویژگی منحصربه‌فرد به شهرت فرش شهرهای دیگر رساندند. از 1320 تا 1350 مجدداً عبابافی راه افتاد و حتی به کشورهای عربی نیز صادر می‌شد. اما دوباره با بی‌توجهی به سنت‌ها و گرایش به تجدد، این صنعت خاموش شد. در حال حاضر، تولیدات اندک عبا نایینی کاربردی داخلی و محدود دارد، اما اگر می‌خواهید کارگاه‌های تولید عبا را ببینید به سرداب‌‌های محله محمدیه بروید.
سوغاتی
در نایین حتماً به‌دنبال کپَچو باشید. یک شیرینی اصیل نایینی که با ترکیب روغن محلی، آرد برنج یا گندم و شیره (انگور- خرما) تهیه می‌شود. این شیرینی بدون هیچ‌گونه مواد نگهدارنده در جای خنک تا 6 ماه می‌ماند. شیرینی کمی هم دارد و باب ذائقه افراد بسیاری است.
ایرانی‌های مقیم مرکز
خوبی نایین این است که تقریباً در مرکز ایران قرار گرفته و از هر کجای این مرز و بوم که عزم سفر کنید، دسترسی خوبی دارد. اگر در شهرهای مجاور کوهستان، جنگل یا دریا زندگی می‌کنید و از شرایط همیشگی خود خسته شده‌اید، به جایی بروید که هم کویر داشته باشد و هم مردمان مهربان و چه جایی بهتر از نایین هزار نقش؟
به غیر از مکان‌هایی که اسم بردیم، قلعه باستانی آشورگاه، آسیاب آبی و مسجد سرکوچه محله محمدیه، خانه فاطمی‌ها، امامزاده حیدر و قدمگاه امام رضا(ع) از دیگر مکان‌های دیدنی نایین هستند.
گردشگری مسئولانه
سفر به شهرها و روستاهای کوچک که فرهنگ و تاریخی قدیمی دارند، آدابی دارد که گردشگرها باید رعایت کنند. این «باید» یک پیشنهاد نیست! یک توصیه است. یعنی رعایت آن هم به نفع گردشگر است و هم به نفع مردم بومی. مهم‌ترین اصل، رعایت فرهنگ میزبان است.
احترام به عقاید مذهبی، عرفی و تاریخی این مردم چیزی است که نباید فراموش کنید. نکته مهم دیگر، تقویت اقتصاد محلی است. بهتر است از غذاهای محلی و محصولات بومی هر منطقه استفاده کنید و به جای خرید سوغات از فروشگاه‌های زنجیره‌ای، از کارگاه‌‌ها و تولیدی‌های محلی خرید کنید.
حواس‌تان به محیط زیست هم باشد. زباله غیرقابل تجزیه تولید نکنید، زباله‌های خود را در صورت امکان با خود ببرید. ترجیحاً از امکانات محلی برای رفت و آمد استفاده کنید و البته حواس‌تان به حیوانات اهلی و وحشی هم باشد.