همه آنچه از کمال‌گرایی مثبت و منفی و انواعش باید بدانید
سیر تا پیاز کمال‌گرایی
همه ما برای یک‌بار هم که شده واژه کمال‌گرایی به گوش‌مان خورده است. عده‌ای داشتن آن را جزو افتخارات‌شان به‌حساب می‌آورند و زدن برچسب کمال‌گرایی روی خود و یا فرزندان‌شان را عاملی در جهت رسیدن به موفقیت‌های تحصیلی، شغلی و... می‌دانند. آن روی دیگر سکه، هستند کسانی که کمال‌گرایی را آسیب‌زا و مانعی برای حرکت سریع‌تر و روان‌تر در مسیر موفقیت تلقی می‌کنند و در پی درمان آن هستند. به‌راستی کمال‌گرایی چیست؟ آیا آسیب‌زا و بازدارنده است و یا فرد را به سمت کمال و موفقیت سوق می‌دهد؟
فاطمه سلطانی
روانشناس
درواقع کمال‌گرایی عبارت است از وضع استانداردهای غیرمنطقی و سطح بالا و کمال‌گرایان به طرز وسواس‌گونه‌ای به‌سوی اهداف غیرقابل‌دسترس خود در تلاش هستند و ارزشمندی خود را منوط به درجه‌ای که از آن معیارها به دست می‌آورند، می‌کنند. تا سال‌ها کمال‌گرایی تک‌بعدی در نظر گرفته می‌شد تا اینکه در سال 1978 فردی به نام هماچک از نگاه منفی و تک‌بعدی به کمال‌گرایی فاصله گرفت و آن را به دو بعد کمال‌گرایی مثبت (بهنجار یا سازش یافته) و منفی (روان رنجور یا سازش نایافته) تقسیم کرد. از دید او هر دو گروه معیارهای متعالی برای عملکرد خود دارند. افرادی که کمال‌گرایی بهنجار دارند، انعطاف‌پذیر هستند و هرچند که معیارهایی که در نظر می‌گیرند به‌طور کامل محقق نشود، از تلاش‌هایی که برای دستیابی به هدف انجام می‌دهند احساس رضایت دارند. آنها می‌توانند موانع و محدودیت‌های محیطی و شخصی را بپذیرند. در عین حال که محیط را غیر تهدیدکننده و نسبتاً حمایتگر می‌بینند. افرادی که کمال‌گرایی روان رنجور دارند، انعطاف‌پذیر نیستند و به همین دلیل از عملکرد خود راضی نیستند هرچند که از دید دیگران قابل‌ستایش باشد. آنها مدام احساس نگرانی شدید و ترس از شکست دارند. از این‌رو محیط را غیر حمایتگر و تهدیدکننده ارزیابی می‌کنند. کمال‌گراهای روان رنجور در ارزیابی عملکرد خود منتقدانه عمل می‌کنند، در موقعیت‌های پیشرفت، درگیر عواطف منفی می‌شوند، برای خودشان حقی برای اشتباه کردن قائل نیستند و هنگام شکست، احساس نابسندگی می‌کنند. این تقسیم‌بندی دوگانه بعدها تغییر کرد و اکنون پژوهشگران سازه کمال‌گرایی را چندبعدی در نظر می‌گیرند. سه بعد اصلی کمال‌گرایی عبارتند از: کمال‌گرایی خودمحور، دیگر محور و جامعه‌محور.
کمال‌گرایی خودمحور:
افرادی که دارای این نوع کمال‌گرایی هستند، تمایل دارند تا معیارهای سخت‌گیرانه و غیرواقع‌بینانه‌ای برای خود تعیین کنند. آنها بر عیب‌ها و شکست‌های خود در عملکردشان متمرکز می‌شوند و با دقت زیادی خود را مورد ارزیابی و نظارت قرار می‌دهند. در این بعد از کمال‌گرایی که یک مؤلفه انگیزشی است، فرد کوشش‌هایی انجام می‌دهد تا به خویشتن کامل برسد. هدف این افراد اجتناب از شکست است. کمال‌گرایی خودمحور با بی‌حوصلگی، رقابت‌پذیری و حساسیت بالا به انتقاد و با ویژگی‌های مثبت ازجمله اعتمادبه‌نفس، مصمم بودن، سازماندهی، تفکر، پرورش‌دهنده، همدلی و تلاش همراه است.
کمال‌گرایی جامعه‌محور:
در بعد سوم با افرادی روبه‌رو هستیم که کمال‌گرایی جامعه‌محور دارند. آنها خود را ملزم به رعایت معیارها و برآورده کردن انتظارات تجویزشده از سوی افراد مهم می‌دانند تا از این طریق بتوانند تأیید آنها را کسب کنند. این افراد باورهای مبالغه‌آمیزی دارند مبنی بر اینکه دیگران از آنها انتظار کمال دارند، عملکرد آنها به‌شدت ارزیابی می‌شود و دیگران بر آنها فشار می‌آورند تا عملکرد بی‌عیب و نقصی داشته باشند. مشکلاتی که این افراد در روابط تجربه می‌کنند، ناشی از نگرانی زیاد از اشتباه کردن است. افراد دارای کمال‌گرایی جامعه‌محور در جستجوی تأیید دیگران هستند و ترس از شکست، عدم‌تأیید و طرد شدن دارند.
علاوه بر این سه بعد، یکی دیگر از شاخص‌های سلامت که به‌تازگی در چهارچوب کمال‌گرایی معرفی شده است، کمال‌گرایی معنوی/ مذهبی است. این نوع کمال‌گرایی ماهیتی مثبت، سالم، بهنجار و متعالی دارد. کمال‌گرایی معنوی/مذهبی یعنی میل و تلاش برای تحقق معیارهای متعالی معنوی/ مذهبی فرد. در واقع افرادی که در زندگی به معنویت و مذهب توجه بیشتری نشان می‌دهند، از نظر همدلی، مسئولیت‌پذیری و درک، انعطاف‌پذیری بیشتری از خود نشان می‌دهند، از سلامت روانی بیشتری برخوردارند و به همین دلیل در روابط و تعاملات موفق‌تر عمل می‌کنند. این افراد ثبات و رضایت بیشتری در روابط نزدیک خود تجربه می‌کنند.
جالب است بدانید که تحقیقات نشان داده است که افراد دارای کمال‌گرایی خودمحور و کمال‌گرایی معنوی/مذهبی، رضایت بیشتری از روابط نزدیک خود دارند؛ چرا که در این افراد شاهد تلاش‌های کمال‌گرایانه فاقد نگرانی‌های کمال‌گرایانه هستیم و این نوع کمال‌گرایی‌ها، سالم و سازگار تلقی می‌شوند. کمال‌گرایی خودمحور سبب می‌شود تا افراد به دلیل داشتن توقعات بالا از خود، مشکلات‌شان در روابط را به خود نسبت دهند و همین امر سبب حفاظت بیشتر از رابطه، افزایش انگیزه برای بهبود روابط و مشکلات می‌شود. این افراد الگوهای خاص رفتار اجتماعی از خود نشان می‌دهند و اغلب خصومت زیادی در روابطشان دیده نمی‌شود. از طرفی افراد دارای کمال‌گرایی دیگرمحور و جامعه‌محور رفتارهایی از خود نشان می‌دهند که برای روابط بین فردی و روابط صمیمی فرد مشکل‌ساز هستند و استبدادی و غیر حمایتی به نظر می‌رسد. آنها در هنگام رویارویی با مشکلات زندگی زناشویی تعارض زیادی از خودشان نشان می‌دهند. همچنین افراد دارای کمال‌گرایی جامعه‌محور در روابط خود رفتارهای منفی و مخربی نشان می‌دهند که در رضایت از روابط نقش مهمی ایفا می‌کنند. آنها اغلب تعارض زیادی را تجربه می‌کنند، هنگام رویارویی با شرایط سخت آشفته می‌شوند و نمی‌توانند به‌درستی حل مسأله کنند، در سطوح بالا خشم را ابراز می‌کنند و رفتارهایی از خود نشان می‌دهند که به‌شدت کنترل‌شده است. در سطوح بالا کمال‌گرایی دیگرمحور و جامعه‌محور با الگوهای پاسخ ناسازگار در روابط صمیمی مانند اجتناب از رابطه در موقعیت‌های دشوار حل مسأله، مشغله ذهنی وسواس‌گونه و تلاش برای خاتمه دادن به رابطه روبه‌رو هستیم. بروز این رفتارها سبب کاهش سازگاری فرد در روابط و کاهش رضایت از رابطه می‌شود.
کمال‌گرایی دیگرمحور:
افراد دارای کمال‌گرایی دیگرمحور به ارزیابی دیگران به‌صورت انتقادی و منفی می‌پردازند و انتظارات غیرواقع‌بینانه و افراطی از دیگران دارند. آنها نسبت به دیگران با خصومت و سرزنش رفتار می‌کنند و از آنها انتقاد می‌کنند. این افراد رقابت‌طلب، سلطه‌جو، کنترل‌کننده، بی‌تفاوت نسبت به نیازها و احساسات دیگران، خودمحور، خشمگین و بدبین هستند. به عبارتی کمال‌گرایان دیگر محور، استانداردهای ایده‌آل و سطح بالا برای دیگران و به‌خصوص افراد مهم در زندگی‌شان وضع می‌کنند.