عاشورا، فرهنگ ایثار و فداکاری است

محسن بوالحسنی
خبرنگار
این شب‌ها به مناسبت ایام ماه محرم و شهادت امام حسین(ع) و یارانش در پهنه رودکی مقابل تالار وحدت تعزیه اجرا می‌شود. این رویداد با حمایت و مشارکت بنیاد فرهنگی هنری رودکی، اداره کل هنرهای نمایشی و شهرداری منطقه یازده تهران برگزار می‌شود که در شب اول محرم اجرای تعزیه شاهچراغ(ع) اجرا شد. برای مخاطبان این مجالس، صندلی‌هایی با رعایت پروتکل‌های بهداشتی چیده شده که با فاصله قرار گرفته‌اند. همین‌طور این برنامه به‌صورت زنده نیز برای مخاطبان آنلاین هر شب از سایت اینترنتی نمایش نت پخش می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند برنامه را به‌صورت زنده تماشا کنند. احمد عزیزی سرپرست گروه تعزیه سیدالشهدا(ع) در گفت‌وگو با «ایران» از تعزیه و شرایط اجرا در پهنه رودکی می‌گوید.‌‌

اجرای تعزیه در این شب‌ها را باید جزو اولین میزبانی‌های پهنه رودکی از هنرهای نمایشی دانست. چه شد که این اتفاق عملیاتی شد تا مردم در این فضای تازه تأسیس به تماشای تعزیه بنشینند؟
برنامه از طرف مدیرعامل بنیاد رودکی پیشنهاد شد و ما نیز به عشق امام حسین(ع) به آن لبیک گفتیم تا برای اولین‌بار در پهنه رودکی اجرای تعزیه داشته باشیم. تجربه یکی دو شب اجرا واقعاً تجربه‌ای بود با شور و حال حسینی و البته با رعایت کامل پروتکل‌های بهداشتی از قبیل گذاشتن ماسک، فاصله‌گذاری اجتماعی و... تعزیه ریشه در سنت و آیین ما دارد و طی قرن‌ها همچنان به کرم امام حسین(ع) زنده است و زنده خواهد ماند. برای این اجراها نیز ما به همان سنت و آیین همیشگی پایبند هستیم. خود من به‌عنوان عضوی از اعضای هیأت مدیره انجمن تعزیه ایران، همیشه این دغدغه را داشته‌ام که به این سنت‌ها و آیین‌های نمایشی در تعزیه پایبند باشم و در اجراهای این شب‌ها نیز همان‌طور که گفته شد طبق سالیان گذشته این مسأله اعمال می‌شود و تنها شرایط، به‌نحوی است که ما در فضای غیرسرپوشیده اجرا می‌رویم و ذکر مصائب آن حضرت و خاندانش را پیش چشم مردمی که عاشق اهل بیت‌ هستند، می‌گذاریم. تعزیه به‌صورت فشرده اجرا می‌شود و حدود یک ساعت هر شب اختصاص می‌دهیم و در این زمان فشرده سعی می‌کنیم وقایع را برای مستعمین روایت کنیم و تنها تفاوت‌ها همین است.
طی این چند شب که اجرا داشتید شرایط را چطور ارزیابی کردید؟
استقبال واقعاً عالی است و مردم دست زن و بچه خود را می‌گیرند و با عشق به تماشای تعزیه می‌نشینند و از این بابت خدا را شاکریم. این نمایش زنده است که برای مردم اجرا می‌شود و کسانی که مخاطب همیشگی تعزیه هستند، مثل همیشه همراهی می‌کنند. سال‌های گذشته در نقاط مختلفی مثل تئاتر شهر، اجرا داشتیم و حالا در پهنه رودکی. این مردم همان مردم هستند و وقتی امیدشان از بسیاری چیزها قطع می‌شود به سیره اهل بیت(ع) چنگ می‌زنند و ما نیز با تمام خلوص‌مان آنها را با شبیه‌خوانی به کربلا و واقعه عاشورا می‌بریم. فرهنگی است نه متعلق به امروز، بلکه از دیروزها فرزندانی پای ثابت تعزیه بوده‌اند و حالا بزرگ شده‌اند و با فرزندانشان به تماشای تعزیه آمده‌اند و این چرخه ادامه خواهد داشت و همه اینها از برکت نام امام حسین(ع) است و نظر او. ما واقعاً از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی جناب آقای صالحی و مدیران فرهنگی از تالار رودکی تا مرکز هنرهای نمایشی و شهرداری تهران سپاسگزاریم که چنین بستری را فراهم کردند.
چند ماهی است که ویروس کرونا، در کشور جولان می‌دهد و همه نهادهای فرهنگی و بهداشتی از مردم برای مشارکت اجتماعی در رعایت پروتکل‌های بهداشتی دعوت می‌کنند. فکر می‌کنید تعزیه که برآمده و میراث گرفته از فرهنگ عاشوراست در این راه چه نقشی می‌تواند ایفا کند؟
اتفاقاً فرهنگ عاشورا همین است. فرهنگ عاشورا، فرهنگ ایثار، فداکاری و از خودگذشتگی است. کافی است به رابطه امام حسین(ع) و یارانش نگاه کنیم و کمی تأمل کنیم که برای آبیاری درخت اسلام چگونه از جان خودشان گذشتند و در این راه، چه ایثارها و فداکاری‌هایی در صحرای کربلا جاودانه شد. درسی که امام حسین(ع) به ما می‌دهد دقیقاً درس شهامت و ایثار و گذشت است و فداکاری. همه اینها در تعزیه روایت می‌شود تا مردم در این شبیه‌خوانی‌ها با آنچه سیره این بزرگان بوده بیشتر آشنا شوند. چه درسی بهتر از این؟ آن‌هم در روزگاری که ویروسی این‌چنین دیو سیرت به جان مردم افتاده است و هر روز قربانی می‌گیرد و اگر ما از امام حسین(ع) همین فداکاری را بیاموزیم و احترام و ادبی که ابالفضل العباس داشت، واقعاً بخشی از مشکلات حل می‌شود. خیلی هم کار سختی نیست. ما برای حفاظت از جان همدیگر در همین تعزیه‌ها، پروتکل‌های بهداشتی را رعایت می‌کنیم و نگران حال یکدیگر هستیم و نمی‌خواهیم کوچک‌ترین آسیبی به جان کسی برسد چون اگر این اتفاق خدای ناکرده بیفتد، تمام جامعه درگیر خواهند شد. پس درسی که عاشورا به ما می‌دهد نه مربوط به یک دوره و مقطع زمانی خاص، بلکه درسی است که از ازل تا به ابد می‌شود آن را الگو قرار داد. اتفاقاً من این شب‌ها به چهره حاضرین که نگاه می‌کنم آنها را مهربان‌تر از همیشه می‌یابم و مشخص است که نوع دوستی در چشم‌هاشان موج می‌زند و همه با هم در این زمینه در عشق به امام حسین(ع) و الگو‌برداری از ایشان مشترک می‌شوند.
خیلی وقت‌ها بعضی کج‌روی‌ها و نوآوری‌های غیرمعقول که گلایه بزرگان دین را هم به همراه داشته متأسفانه در گوشه‌وکنار دیده می‌شود. دغدغه شما برای پاسداری از اصالت و اصل این هنر آیینی سنتی به‌عنوان یکی از قدیمی‌های تعزیه چیست؟
پیش از پاسخ به سؤال به این مسأله اشاره کنم که من استادان بزرگی را داشته‌ام و خدا را شاکرم که از این استادان بزرگ آنچه آموخته‌ام همین تعزیه سنتی و اصیل است. متأسفانه همان‌طور که شما گفتید برخی جوان‌ها با نا‌آگاهی می‌خواهند صرفاً نوآوری کنند. با این‌حال خدا به من این موهبت را ارزانی کرده که طی سال‌ها فعالیتم در این حوزه، برای طی طریق و مسیر درست در راه تعزیه تلاش کنم و در این راه، از ورود شعرهای بی‌محتوا یا به‌دور از منبع موثق تاریخی و همچنین موسیقی‌هایی که در این آیین و سنت و البته در حریم اباعبدالله نمی‌گنجد دوری کنیم. البته در این مسیر مشخصاً سبک و سیاق‌های هر گروه و فردی متفاوت و ممکن است کسی شعری را در ماهور اجرا کند و کسی دیگر در شور؛ اینها به تفاوت‌های سبکی کارگردان‌ها بستگی دارد و مهم این است که ما این سنت بسیار قدیمی را همان‌گونه که بوده حفظ کنیم و آن را با آنچه در شأنش نیست آلوده نکنیم تا به قول و فکر خام برخی، آن را نو کنیم و در این نوسازی هر کار نابسامانی انجام دهیم.
به گذر تعزیه از دل قرن‌های متمادی اشاره کردید؛ اما به طور مصداقی بفرمایید که راز ماندگاری این هنر آیینی و سنتی در چیست؟
تعزیه سه رکن اساسی دارد و اضلاع این مثلث را موسیقی، شعر و نمایش تشکیل می‌دهد و ما در هر سه رکن واقعاً دست پری داریم از اشعار ناب و اصیل و موسیقی‌هایی که در دستگاه‌ها و گوشه‌های ایرانی اجرا می‌شوند و نیازی نیست که چیزی را به آن اضافه کنیم. نکته اینجاست که مخاطب می‌داند داستانی که می‌بیند چیست و سرانجام آن چه خواهد شد اما جذابیتی که در تعزیه وجود دارد باعث می‌شود مخاطب بارها و بارها آن را ببیند و از دیدنش هم خسته نشود، پس لزومی ندارد چیزهایی را که به تعزیه مربوط نمی‌شود به آن وارد کنیم و چنین روش نادرستی باعث می‌شود شکل و ساختار تخریب شود و از میراث فرهنگی گذشتگان دور شود. تعزیه با همین شکل و ساختار در یونسکو ثبت شد. جالب است بدانید بعضی از کشورها سعی کردند تعزیه را به‌نام خودشان ثبت کنند اما در نهایت با وجود مستندات بسیاری که وجود داشت همه جهان، متفق‌القول ایران را خاستگاه تعزیه معرفی کردند و این هنر آیینی فرهنگی به‌نام ایران ثبت شد. ما باید به میراث گذشتگان خود که به دست ما رسیده احترام بگذاریم و اهمیت بدهیم تا بتوانیم آن را به نسل بعد هم به ارث بگذاریم و از طرفی هم نباید مخاطبانی را که نسل در نسل با تعزیه همراه بوده‌اند ناامید کنیم.

برش

اجراهای بسیاری در کشورهای مختلف جهان از قبیل امریکا، ایتالیا و فرانسه داشتیم. خوب یادم هست سال 1370 که در جشنواره اوینیون فرانسه حضور پیدا کرده بودیم از نزدیک شاهد استقبال و علاقه مردم بودیم و با آنکه ما تعزیه را به زبان فارسی اجرا می‌کردیم اما مردم بسیار به ما لطف داشتند و از کاری که پیش روی آنها به نمایش گذاشتیم و آن نمایش هم روایتگر بزرگی امام حسین(ع) بود و ذکر مصائب حضرت، استقبال کردند. اتفاقاً در این اجراها دو کارگردان بزرگ فرانسوی یعنی پیتر بروک و ژان‌کلود کریر هم حضور پیدا کردند و پای تعزیه نشستند و در پایان در گپ‌وگفت‌هایی دوستانه بسیار از کار تعریف کردند و تعزیه را محترم شمردند و درباره آن با ما به گفت‌وگو نشستند. اینها نشان می‌دهد که هنر آیینی سنتی تعزیه که در قالب نمایش اجرایی می‌شود صرفاً برای ما ایرانی‌ها جذاب نیست بلکه غیرایرانی‌ها نیز با نگاهی هنری آن را ستایش می‌کنند و متوجه اهمیت آن می‌شوند.‌‌