مریم رضایی قلعه
کارشناس منظر شهری، تغییرات اقلیمی و عدالت محیطی

تغییرات اقلیمی به‌عنوان یک بحران زیست محیطی بسیار مهم در جهان شناخته می‌شود که اثرات مخرب آن در طولانی‌مدت موجب تخریب تدریجی محیط می‌شود. اثرات منفی این وقایع در بسیاری از مناطق در رابطه با کشاورزی و امنیت غذایی، تنوع زیستی و اکوسیستم، منابع آبی، سلامتی انسان، الگوهای مهاجرت، انرژی، حمل‌ونقل و صنعت است. این تهدیدات در دهه‌های آینده بر سلامتی جمعیت کثیری اثر خواهد گذاشت و زندگی و آسایش میلیاردها انسان را در معرض خطر جدی قرار خواهد داد.
 گرمایش جهانی، مهم‌ترین خطر تغییرات اقلیمی در شهرها
پدیده گرمایش جهانی مهم‌ترین خطر ناشی از تغییرات اقلیمی است و بیشترین اثرات منفی آن در شهرها نمود می‌یابد. مناطق شهری سهم مهمی در انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان دارند که موجب تشدید اوضاع وخیم فعلی می‌شوند. یعنی با ایجاد گرمای بیشتر، اثرات مخرب تغییرات اقلیمی را سرعت می‌بخشند. به علاوه در شهرها به‌دلیل افزایش میزان سطوح تیره مانند آسفالت خیابان‌ها و پوشش بام ساختمان‌ها، کاهش پوشش گیاهی و زمین‌های شنی یا خاکی و همچنین تولید گرمای مضاعف از طریق اتومبیل، دستگاه های سرمایشی، گرمایشی و تهویه هوای مطبوع و... ما با گرمای شدیدتری روبه رو هستیم. بنابراین سهم مهمی از کاهش اثرات گرمای جهانی باید توسط مدیریت منظر شهری انجام گیرد. به نظر می‌رسد در شهرهای ایران، اقداماتی همچون دقت در انتخاب مصالح کف‌سازی معابر، خیابان‌ها و بام‌ها و همچنین توجه به مدیریت مناسب زیرساخت سبز می‌تواند با هزینه‌ای نه چندان زیاد، تأثیرات مطلوبی در کاهش دمای شهر ایجاد کند. یکی از بخش‌های مهم در مدیریت فضای سبز، توزیع مناسب و عادلانه آن در میان تمامی افراد است. برای پایداری شهرهای آینده که با تهدیدات اقلیمی روزافزون و نابرابری‌های ناشی از آن روبه رو هستند، باید توجه ویژه‌ای به گروه‌های آسیب‌پذیر داشت.
 آسیب‌پذیری زنان در مواجهه با تهدیدات تغییرات اقلیمی
در تمام دنیا، زنان در مواجهه با تهدیدات تغییرات اقلیمی، آسیب‌پذیرتر از مردان هستند. این آسیب‌پذیری در کشورهایی که اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زنان شکاف قابل توجهی با مردان دارد، بسیار قوی‌تر است. زیرا اکثریت فقیران جهان را زنان تشکیل می‌دهند و علاوه‌ بر این با موانع، متعددی به لحاظ مراتب اجتماعی و برخورداری اقتصادی روبه‌رو هستند که ظرفیت مقابله آنها را با تهدیدات اقلیمی همچون گرمایش جهانی محدود می‌کند. با اینکه زنان تحت تأثیر بیشتر تغییرات اقلیمی قرار می‌گیرند، تعداد کمی از اقدامات کاهش و سازگاری با تغییرات اقلیمی همچون راهکارهای کاهش دما در منظر شهری به طور مستقیم به آنها منتهی شده و به نگرانی‌های آنها وقعی می‌گذارد. زیرا در تمامی سطوح تصمیم‌گیری و سیاستگذاری، زنان نسبت به مردان با مشکلات بیشتری روبه‌رو هستند و این باعث می‌شود که نفوذ بسیار کمتری بر تصمیم‌ها و برنامه‌هایی داشته باشند که روی زندگی خود آنها مستقیماً تأثیر می‌گذارد. برای نمونه میزان مشارکت آنها نسبت به مردان در سطوح مختلف مدیریت شهری بسیار کمتر است و در نتیجه شاهد نابرابری‌های جنسیتی در محیط‌های شهری هستیم. یکی از این نابرابری‌ها در مورد وضعیت سلامت زنان تحت تأثیر گرمایش جهانی است.
 افزایش مر‌گ‌ و میر و بیماری‌های ناشی از گرما
تغییرات اقلیمی در جهان، سالانه موجب مرگ 250 هزار نفر ناشی از سوء تغذیه، مالاریا، اسهال و استرس مربوط به گرما در بین سال‌های 2030 تا 2050 خواهد شد. آسیب‌پذیری در بعد سلامت، شامل تأثیرات گوناگون جسمی و روانی است. روند گرمایش در دهه‌های اخیر نیز به افزایش بیماری‌ها و مرگ و میر در بسیاری از مناطق منجر شده است. به طور کلی توافق عمومی وجود دارد که شدت گرما بر سلامت انسان تأثیر می‌گذارد و همچنین شدت امواج گرمایی باعث افزایش مرگ و میر زودرس می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که مضرات فزاینده گرمای شدید شامل آسیب‌پذیری روانی از جمله استرس گرمایی، اختلال در خلق و خو، اختلال در تمرکز و آسیب‌پذیری فیزیولوژیکی از جمله آفتاب‌سوختگی، گرمازدگی و گرفتگی گرمایی عضلات شده است. همچنین آمارهای سلامت و داده‌های هواشناسی، نشان از رابطه روشن بین درجه حرارت بالا و مرگ و میر قلبی-عروقی دارد. بنابراین گرمای شدید به‌عنوان علت اصلی مرگ و میر زودرس ناشی از تغییرات اقلیمی شناخته می‌شود. این روند به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت افراد تأثیر می‌گذارد و برای برخی گروه‌ها مخرب‌تر خواهد بود.
 خطرات مضاعف گرما برای زنان
تفاوت‌های جنسی، نابرابری‌های جنسیتی، ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی جوامع، از عواملی هستند که دفع خطرات ناشی از تغییرات اقلیمی را برای زنان محدود می‌کنند. با افزایش گرمای شدید، شیوع بیماری‌ها بیشتر شده و احتمالاً مراقبت زنان از خانواده و اعضای بیمار جامعه نیز بیشتر خواهد شد. زیرا اکثریت افرادی که از بیماران مراقبت می‌کنند، زنان هستند؛ هم به‌عنوان مراقب اعضای خانواده و هم به‌عنوان کادر بهداشت و درمان. مواجه شدن با بار مراقبت از افراد وابسته، زنان و دختران را مستعد ابتلا به بیماری‌های ناشی از استرس و فرسودگی می‌کند. در چنین مواقعی زنان و دختران دسترسی و زمان کمتری نیز برای دستیابی به تحصیلات و فرصت‌های موجود در بازار کار دارند و این امر موجب فقر علمی و مالی بیشتر آنها می‌شود. همچنین موجب افزایش خطرات سلامتی و کنترل کمتر بر زندگی شخصی آنها خواهد شد. ضمناً بلایای طبیعی امید به زندگی را در زنان بیشتر از مردان کاهش می‌دهد.
 سخن آخر
بنابر مواردی که گفته شد، اقدامات سازگاری و کاهش صدمات تغییرات اقلیمی، باید بسیار مورد توجه قرار گیرد. این اقدامات خصوصاً در شهرها اهمیتی دو‌چندان می‌یابد و با کاهش بیماری‌های مرتبط با گرما، موجب زندگی طولانی‌تر و سالم‌تر مردم می‌شود. در همین راستا، لزوم نگاه ویژه به نیازهای زنان در این شرایط و مشارکت ایشان در مدیریت شهری بخوبی احساس می‌شود. زیرا این نگاه نه تنها برای بهبود سلامت و برابری محیطی بانوان مفید است، بلکه موجب سلامت و بهزیستی تمامی اعضای جامعه خواهد شد.

 زیست بوم: قنات فضلعلی خان رادکان قزوین، تنها قنات با سازه‌های آجری در این استان است که سال گذشته با تلاش گروهی‌از علاقه‌مندان به این نوع سازه های آبی منحصر به فرد، همراهی دهیار و مردم بومی آن منطقه و در نهایت میراث فرهنگی استان قزوین به ثبت ملی رسیده است.
این اثر تاریخی و میراث فرهنگی ثبت ملی شده است اما هنوز قدمت، طول و عرض آن مورد بررسی قرار نگرفته است اما گفته شده قدمت آن نیز شاید به 2هزار سال قبل مربوط شود و طول آن نیز ممکن است در حدود  30 کیلومتر باشد به طوری که مظهر و خروجی آن علاوه‌بر روستای رادکان شاید در چندین روستای همجوار نیز باشد.
مسئول کارگروه سازه‌های آبی تاریخی کمیته منطقه ای آبیاری زهکشی استان قزوین با بیان اینکه بخش مهمی از قنات باستانی فضلعلی خان در روستای رادکان شهرستان پاکستان از توابع خرمدشت قزوین قرار دارد، به «ایران» گفت: برای آشنایی مسئولان میراث فرهنگی با ویژگی های خاص و منحصر به فرد قنات  فضلعلی خان و ثبت ملی آن، کارگروهی متشکل از چند نفر از علاقه‌مندان به این حوزه را تشکیل دادم.
او گفت: پس از جمع‌آوری مستندات و... و با کمک مردم روستا توانستیم میراث فرهنگی را قانع کنیم که این قنات قابلیت ثبت ملی دارد و آنها نیز با ما همراه شدند و این قنات در دی ماه سال گذشته،ثبت ملی شد. البته این اتفاق، شروع کار است چون این قنات نیاز به مرمت و احیا دارد که امیدواریم با حمایت‌های مالی، امسال تفاهمنامه‌های آن منعقد شود.
شیما کبیری درباره ویژگی‌های این قنات گفت: یکی از ویژگی‌‌های خاص این قنات دیواره‌های آجری آن است، حتی میله‌های آن مارپیچ و آجری بوده و سقف قنات نیز به صورت هیدروفرش آجری ضربدری است.
فاطمه دهخدانیا، کارشناس ثبت غیرمنقول میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین نیز  قدمت  این قنات را نامشخص عنوان کرد و گفت: تعیین قدمت  نیازمند اعتبار لازم است اما در مجموع در پرونده ثبت ملی این قنات، قدمت تقریبی را دوره قاجار یعنی حدود 200 تا 300 سال قبل عنوان کرده اند.
او گفت: متأسفانه آسیب هایی قبل از ثبت ملی، به این قنات وارد شده است چرا که انجام اقدامات غیرمتخصصانه جهاد کشاورزی نظیر احداث چاه به جای قنات، برداشت غیرمجاز شن و ماسه در حاشیه رودخانه و نیز عبور خودروهای سنگین از روی این قنات، موجب کاهش شدید آب این قنات طی این سال‌ها شده است ، البته جهاد کشاورزی در دهه‌های 60 و 70 اقدامات مفیدی نظیر لایروبی و... انجام داده که به حفاظت از این قنات کمک کرده است.
احسان نورانی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین نیز به «ایران» گفت: البته آب منطقه ای قزوین، دهیاری، بخشداری و استانداری در حال تلاش برای جذب اعتبار برای حفاظت از این میراث تاریخی هستند که در صورت تحقق آن، برنامه‌های میراث فرهنگی به منظور حفاظت از این قنات تاریخی نظیر احیای دهانه چاه‌ها، نصب تابلو و علائم هشدار دهنده و اطلاع‌رسانی به مردم در مورد ثبت این اثر تاریخی با هدف جلوگیری از آسیب و تخریب آن و نیز انجام مطالعات بیشتر با هدف بررسی وضعیت ظرفیت این اثر تاریخی برای ثبت جهانی اجرایی خواهد شد.