محمد معصومیان
گزارش‌نویس

انگار در تب خشک تابستان گیر افتاده‌ایم. مهرماه تمام شده است، اما هنوز خبری از چتر و بارانی نیست. هنوز کم و بیش به کمک کولر باید هوا را متعادل کرد. پس این ابرهای بارشی کجا جا مانده‌اند؟ پشت کدام کوه و با وزش کدام باد سری به باغ‌ها و زمین‌های خشک خواهند زد؟ احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور به‌تازگی گفته است: «بر‌اساس خروجی اغلب‌ مدل‌های پیش‌بینی بلندمدت، انتظار می‌رود پاییز امسال نیز بارش‌های کشور کمتر از حد معمول باشد.» با شروع سال آبی جدید چشم کشاورزان و مردم با نگرانی به ابرها خیره شده تا شاید ابرهای بارشی راه خود را به سمت ایران کج کنند.
با اینکه در هفته‌های آینده موج‌های بارشی جسته گریخته به ایران سفر خواهند کرد، اما سفر آنها طولانی‌مدت نخواهد بود و بادها آنها را به سمت دیگری خواهند برد. از ماه‌ها پیش کارشناسان این حوزه از کم‌بارشی در پاییز گفته بودند و کشاورزان در جریان بودند، اما این فرقی به حال چشم‌انتظاری آنها برای باران ندارد. مگر می‌شود بادها را پیش‌بینی کرد؟ ذهن آدمی همیشه درصد خطایی برای امیدوار باقی ماندن قائل می‌شود. چنانچه محمد حیدری می‌گوید، پیش‌بینی‌های بدبینانه تابستانی جای خودش را به اندکی امیدواری برای بارش‌های پاییزی داده است. این هواشناس که سروکارش با نقشه‌ها و مدل‌های هواشناسی است، می‌گوید: «این روزها کمی پیش‌بینی‌ها امیدوارکننده‌تر است. از اوایل آبان‌ماه بارش‌ در دامنه زاگرس تا نیمه مرکزی ایران آغاز خواهد شد؛ بارش‌هایی که تا حدودی مؤثر خواهند بود، اما بازهم به بارش میانگین در آبان‌ماه نخواهیم رسید. با وجود این بارش‌هایی را که برای کشت دیم کافی باشد، خواهیم داشت.»
او معتقد است با همه این پیش‌بینی‌ها راهی جز امیدواری نداریم. امید به اینکه در زمستان بارش‌های خوبی در پیش باشد: «حتی با این بارش‌ها هم از خشکسالی بیرون نخواهیم آمد، چون بیشتر ذخایر آبی خود را مصرف کرده‌ایم.» بحث پایان دوره خشکسالی یا ادامه‌دار بودن آن از نظر حیدری هم روشن است. به گفته او خشکسالی تنها به میزان بارش یک سال آبی مربوط نیست و این روندی است که باید در طول سال‌های متمادی آن را بررسی کرد.
اینجا سرزمینی است که هزاران سال است با پدیده خشکسالی مواجهه نزدیک دارد. اما این تمدن کهن توانسته همیشه خود را با این شرایط وفق دهد چه در شکل آبرسانی و انتخاب الگوی کشتی که مناسب هر اقلیم باشد چه در ایجاد سازه‌هایی که بتواند آب را مدیریت کند. اما در کنار مقایسه وضعیت کنونی ایران با گذشته نکته‌ای که نباید مغفول بماند رشد جمعیت و نیاز به تولید مواد غذایی است که توان مقابله با خشکسالی به روش‌های گذشتگان را بی‌اثر می‌کند. این افزایش تولید غذا و مصرف بی‌رویه آب حالا کار را به جایی رسانده که باید هر ساله با نگرانی از کارشناسان بپرسیم، امسال قضا و قدر چه برای آسمان ایران در نظر گرفته است؟ آیا تصمیماتی واقع‌بینانه با نگاه به نقشه‌های هواشناسی گرفته شده است؟
پرویز رضا‌زاده، مشاور سازمان هواشناسی در امور پیش‌بینی با کارشناسانی که بارشی زیر میانگین سال‌های گذشته برای پاییز پیش‌بینی می‌کنند هم نظر است. او می‌گوید دو سال بود که سال آبی زراعی زیر میانگین نداشتیم، اما امسال هرچه جلوتر برویم حتی تا اواخر آذرماه هم بارش خوبی در کار نخواهد بود و این وضعیت تنش آبی را بیشتر خواهد کرد: «تا مهر، آبان و آذرماه شاید بارش‌ها 50 درصد زیر میانگین باشد و بارش مؤثر و آنچنانی نخواهیم داشت.» او بارش‌های نوار شمالی را کمی متفاوت‌تر از بقیه نقاط کشور می‌بیند و آن‌ را منظم‌تر از غرب کشور پیش‌بینی می‌کند: «اما نمی‌توان منکر شد که در همین شمال کشور هم در سال‌های اخیر با پدیده‌هایی مانند کمبود آب و از بین رفتن ذخایر زیرزمینی مواجه بوده‌ایم. در زاگرس، دامنه جنوبی البرز، جنوب و جنوب شرق در کل بارش کمی خواهیم داشت.»
یکی از واقعیت‌های نگران‌کننده‌ای که رضازاده از آن می‌گوید افزایش دما در غالب نقاط کشور است. گرم‌تر شدنی که هم باعث افزایش مصرف در حوزه‌های مختلف می‌شود و هم تبخیر سطحی آب را افزایش می‌دهد: «بالا بودن دما در اغلب نقاط کشور باعث می‌شود احتمال بارش برف کاهش یافته و بارش‌ها به سمت باران گرایش پیدا کند.»
تغییر الگوی بارش به سمت باران یعنی پایین آمدن سطح ذخیره در ارتفاعات که به کم شدن ذخیره پشت سدها منجر می‌شود. همه چیز نشان از آن دارد که خشکسالی می‌تازد و راهی نداریم جز مصرف بهینه و مدیریت اصولی منابع آبی کشور.
رضازاده می‌گوید: «با توجه به شرایط بحرانی و گرمایش اقلیم، باران می‌تواند بیشتر و زودتر در دسترس قرار بگیرد و آب جاری بیشتری برای ما به ارمغان بیاورد، اما از طرفی ذخیره ما را کم خواهد کرد.» اگر بشود باران را به پول در دسترس برای مصرف روزانه تشبیه کرد، قاعدتاً برف و یخچال‌ها در ارتفاعات شبیه اندوخته بانکی است که در پایان سال آبی و گرم شدن زمین، چشمه‌ها و رودخانه‌ها را تغذیه می‌کند. با این توصیف می‌شود سخن رضازاده را این گونه تفسیر کرد که در سال آبی پیش رو که اکنون در روزهای آغازین آن هستیم، باران بسیار و برف اندکی خواهیم داشت و این می‌تواند برای سدهای کشور و کشت دیم کشاورزان خوب اما برای منابع زیرزمینی مضر باشد.
بنابراین طبق پیش‌بینی‌های وی بارش‌های زمستان بالای میانگین خواهد بود: «در مناطق جنوب شرقی، شرق، کرمان، یزد و اصفهان کلاً بارش کمی در پاییز داریم و بارش‌ها از آخر پاییز و ابتدای زمستان آغاز خواهد شد. برای شمال‌غرب، نوار شمالی و گلستان هم در نیمه دوم پاییز بارش خواهیم داشت.» نکته مهمی که رضازاده به آن اشاره می‌کند این است که به‌ قول معروف باید جوجه را آخر پاییز شمرد. نباید با آمدن یکباره باران یا نیامدن آن دچار اشتباه در تحلیل یک سال آبی شد: «نباید زود خوشحال یا سریع ناامید شد، باید در طول مدت سال آبی دید آورده ما چقدر خواهد بود. 
بارش باران در یک مقطع با مرتفع شدن نیاز آبی یک‌سال فرق دارد.» این تحلیل‌ها و پیش‌بینی‌ها زمانی ارزشمند خواهد بود که منجر به اتخاذ سیاستی درست برای هر سال آبی جدیدی قرار گیرد؛ سیاستی که در آن آب را مانند یک سرمایه ملی در اهداف و نقشه‌های توسعه در نظر بگیرد.
از میانگین بارش‌ها و نگرانی‌هایی که هر ساله با آن دست به گریبان هستیم که بگذریم، گزاره‌ای که در حرف‌های رضازاده بیش از بقیه نگران‌کننده به‌ نظر می‌رسد افزایش میانگین دمای هوا در پاییز و زمستان است. 
گرم شدن یک درجه‌ای می‌تواند باعث کمبود رطوبت در خاک شود و کانون‌های گرد و غبار عراق، سوریه و عربستان در مجاورت ایران را فعال کند. در این میان سدهای ساخــت تـرکیه و عــراق، دشــت‌های مرطوب غرب زاگرس را که همچون دریاچه‌ای ناپیدا باعث باران‌های پاییزی در ایران می‌شد به بیابان‌های خشکی تبدیل کرده است و همه اینها به ما گوشزد می‌کند که برای ایجاد اشتغال بار سنگین‌تری را روی دوش کشاورزی نگذاریم و منابع محدود آبی را درست مصرف کنیم.