عماد هلالات
پژوهشگر حوزه روابط بین‌الملل
پاکستان این روزها شاهد نزاع بین مخالفان عمران خان، نخست‌وزیر این کشور و اپوزیسیون تحت حمایت امریکا برای عزل عمران خان نخست‌وزیر این کشور است. یکی از نکات بسیار مهم و اساسی در تحولات جاری پاکستان نقش بی‌بدیل سفارت ایالات متحده در ایجاد بحران در این کشور است. حزب تحریک انصاف در سال 2018 با کسب 155 کرسی و اتحاد با احزابی چون حزب متحده و حزب مسلم لیگ شاخه قائد اعظم تشکیل قدرت دهد. (با 178 رأی) طبق قانون نظام انتخاباتی پاکستان، هر حزب یا ائتلافی که می‌خواهد تشکیل دولت بدهد باید 172 کرسی در پارلمان داشته باشد یا با سایر احزاب ائتلاف کند. پارلمان پاکستان 342 نماینده دارد. تشکیل دولت با 178 کرسی برای عمران خان بسیار شکننده بوده است. اما با وجود این عمران‌خان از سال 2018 تا کنون نخست‌وزیر پاکستان است و توانست پاکستان را به سمت استقلال در تصمیم‌گیری داخلی و خارجی جلو ببرد. عملکرد عمران‌خان در داخل و خارج از این کشور موجب نارضایتی غرب بخصوص ایالات متحده شده است تا جایی که امریکا با همکاری اپوزیسیون دولت پاکستان به دنبال عزل وی از قدرت در این کشور است. به این ترتیب با توجه به نقش متغیر‌های مختلف در تحولات جاری پاکستان، وضعیت این کشور را می‌توان در سه سطح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی بررسی کرد.
سطح داخلی
1-نظام حزبی و سیاسی پاکستان: تعدد احزاب در پاکستان با وجود ظاهری دموکراتیک اما همواره یکی از پاشنه آشیل‌های دولت در این کشور بوده است و هر حزبی که در انتخابات پیروز شود، برای تشکیل دولت نیاز به ائتلاف با احزاب دیگر دارد و این امر باعث می‌شود که دولت‌ها در این کشور همواره در آستانه سرنگونی قرار بگیرند. اما یکی از نکات اصلی نظام پارلمانی پاکستان، توانایی انحلال پارلمان توسط رئیس جمهور این کشور است. با اینکه نفر اول قدرت سیاسی در پاکستان، شخص نخست‌وزیر است، اما قدرت انحلال پارلمان در دست رئیس جمهور است. در حال حاضر عارف علوی از بنیانگذاران حزب تحریک انصاف، رئیس جمهور این کشور است که بعد از درخواست عمران‌خان برای انحلال پارلمان توسط رئیس جمهور، پارلمان به دستور رئیس علوی در تاریخ 3 آوریل سال‌جاری منحل شد و طبق قانون باید انتخابات زودهنگام برگزار شود.
از سوی دیگر یکی از پایه‌های قدرت اصلی در پاکستان، ارتش این کشور است. ارتش پاکستان یک نهاد مستقل از دولت است و ساختاری کاملاً جداگانه دارد. ارتش با وجود مستقل بودن اما همواره بر اینکه چه دولت و با چه نگاهی روی کار باشد نظاره‌گر است و با توجه به قدرتی که دارد و همچنین پذیرش عمومی در نزد مردم، می‌تواند علیه دولت مستقر کودتا کند. در تحولات جاری پاکستان، برخلاف نگاه‌های ضد غربی و ضد امریکایی عمران خان نخست‌وزیر این کشور، «ژنرال باجوا» رئیس ستادکل ارتش پاکستان از نزدیکی به امریکا و غرب سخن می‌گوید. وی در سخنرانی 2آوریل سال‌جاری میلادی می‌گوید: ما سابقه طولانی در روابط عالی با ایالات متحده داریم که بزرگترین بازار صادراتی ما باقی مانده است. بریتانیا/ اتحادیه اروپا برای منافع ملی ما حیاتی هستند. وی همچنین برخلاف رویکرد عمران‌خان تجاوز روسیه به اوکراین را بسیار ناگوار و آن را یک تراژدی بزرگ می‌داند. عمران‌خان از زمان روی کار آمدن در سال 2018 با دادن شعارهای ملی‌گرایانه و مردمی طرفداران زیادی در پاکستان به دست آورده است. زندگی ساده وی هم بر این محبوبیت اضافه کرده است. نگاه‌ها و رویکرد‌های ضد غربی وی همواره مورد پذیرش اسلام‌گرایان در این کشور بوده و انتقاد ارتش پاکستان را در بر داشته است.
2- وضعیت اقتصادی پاکستان: وضعیت اقتصادی پاکستان نسبتاً با ثبات است و دولت این کشور با موافقت صندوق بین‌المللی پول، سیاست بودجه انبساطی کنترل شده را برای سال مالی 2022 در نظر گرفته و بر همین اساس، اهداف بالاتری را برای نرخ تورم، رشد اقتصادی و کسری مالی تعیین کرده است. بانک جهانی، برنامه کمک‌های اضطراری دولت پاکستان به نام «برنامه احساس» را از نظر تعداد افراد تحت پوشش در میان چهار برنامه محافظت اجتماعی برتر در جهان قرار داده است. بانک جهانی اخیراً گزارشی در مورد برنامه‌های محافظت اجتماعی کشورهای مختلف در دوران شیوع کرونا منتشر کرده است. در این گزارش آمده که از 20 مارس 2020 تا 14 مه‌2021 اقدامات حفاظت اجتماعی، رشد داشته و در مجموع بیش از 3300 برنامه حفاظت اجتماعی در 222 کشور یا سرزمین، برنامه‌ریزی یا اجرا شده است.
پاکستان از نظر تعداد افراد تحت پوشش در رتبه چهارم جهانی و از نظر درصد جمعیت تحت پوشش در رتبه سوم جهانی قرار دارد. برنامه این کشور با نام «برنامه کمک اضطراری احساس» بیش از 100 میلیون نفر را پوشش می‌دهد. بانک جهانی در گزارش خود آورده که کشورهای اندکی توانسته‌اند جمعیت بیش از 1 میلیون نفر را تحت پوشش قرار بدهند، که برنامه احساس پاکستان یکی از آنهاست.اسد عمر وزیر برنامه‌ریزی و توسعه پاکستان گفت رشد اقتصادی این کشور در پایان سال‌جاری مالی(2021)، به حدود 4 درصد افزایش می یابد. پیش‌تر دولت پاکستان در حین تنظیم بودجه سال‌جاری، رشد اقتصادی را 2/1 درصد هدفگذاری کرده بود. همچنین صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی رشد اقتصادی این کشور را 1/5 درصد پیش‌بینی کرده بودند. با توجه به شرایط فعلی ناشی از کرونا، دستیابی به این هدف (رشد اقتصادی 3/9 درصدی)، موفقیت بسیار مهمی‌برای دولت پاکستان ارزیابی می‌شود. رتبه اقتصادی پاکستان در جهان، 43 است. نرخ تورم در این کشور در سال 2020 و 2021، 10 درصد بوده است. اولین شریک تجاری کشور پاکستان، جمهوری خلق چین است. در نهایت باید گفت که وضعیت اقتصادی پاکستان با روی کار آمدن عمران‌خان به سمت با ثبات شدن می‌رود.
سطح منطقه‌ای
پاکستان با توجه به موقعیت ژئوپولیتیکی که دارد و همچنین همسایگی با چهار کشور مهم ایران، هند، افغانستان و چین باعث شده است که این کشور جایگاه بسیار مناسبی در منطقه داشته باشد. از زمان روی کار آمدن حزب تحریک انصاف در پاکستان در سال 2018 به رهبری عمران‌خان و عارف علوی، سیاست نگاه به چین و روسیه در این کشور افزایش یافت به گونه‌ای که یکی از محور‌های اصلی طرح اقتصادی بزرگ، یک کمربند- یک جاده چین، از پاکستان و به خصوص بندر گوادر این کشور عبور می‌کند. همچنین چین و پاکستان توافق کردند که پروژه ارتقای راه‌آهن بزرگ ML-1 را در چهارچوب کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) اجرا کنند. این توافق در یک نشست آنلاین بین مقامات CPEC پاکستان و کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی چین (NDRC) به دست آمد. خط آهن ML-1 از کراچی به پیشاور از طریق لاهور و اسلام آباد می‌گذرد و طول کل آن 1726 کیلومتر است. این مهم‌ترین راه آهن جنوب به شمال پاکستان است. پاکستان، از زمان استقلال خود، رابطه قوی خود را با چین حفظ کرده است. در سال‌های اخیر نیز دو کشور آمادگی خود را برای تقویت روابط دوجانبه و بهبود همکاری در زمینه‌های نوظهور مانند فناوری اطلاعات، تجارت الکترونیک و اقتصاد دیجیتال اعلام کرده‌اند. در همین راستا، در سال‌های اخیر، هر دو دولت با استفاده از آخرین برنامه خود یعنی کریدور اقتصادی چین-پاکستان (سی پک)به سمت توسعه روابط دوجانبه تجاری در حرکت هستند. در همین راستا هم سرمایه‌گذاری مستقیم چین به ارزش ۶۲ میلیارد دلار در پروژه‌های مختلف سی‌پک عمدتاً کمک قابل توجهی به مدرن‌سازی زیرساخت‌های قهقرایی پاکستان کرده است. نزدیکی پاکستان به چین باعث عصبانیت ایالات متحده از این کشور شده است. به گونه‌ای که در طول 4 سال گذشته ایالات متحده از طرق مختلف به دنبال کاهش روابط پاکستان با چین بوده است.
در افغانستان هم سیاست پاکستان در مخالفت با حضور نظامی این کشور در افغانستان بود. پاکستان به صورت مستقیم و غیر‌مستقیم از طالبان حمایت می‌کند و طالبان تصرف کابل و پیشروی‌‌های خود در افغانستان را مدیون حمایت‌های پاکستان است. ایالات متحده همواره پاکستان را ازهمراهی با طالبان بر حذر می‌کرد، اما روی کار آمدن طالبان برای پاکستان و چین بسیار مطلوب‌تر از دولت غرب‌گرای اشرف غنی است. پاکستان با ایران هم روابط بسیار مناسبی دارد. از لحاظ سیاسی روابط ایران و پاکستان در طول دوره حزب تحریک انصاف گسترش یافته است. بازگشایی خط راه‌آهن پاکستان-ایران-ترکیه که یک کریدور تجاری بسیار مهم محسوب می‌شود، همواره با مخالفت امریکایی روبه‌رو بوده است. سفر سرلشگر باقری به پاکستان و انعقاد موافقتنامه‌های نظامی و امنیتی با ارتش پاکستان، باعث واکنش سفارت ایالات متحده در این کشور شده بود. همچنین ایران و پاکستان نگاه نزدیکتری با همدیگر در مورد موضوع کشمیر و جامو دارند. در حوزه اقتصادی براساس توافق صورت گرفته در نهمین نشست اجلاس کمیته مشترک تجاری ایران و پاکستان مقرر شد تا حجم روابط تجاری بین دو کشور در دو سال آینده به 5 میلیارد دلار برسد؛ رقمی که از پنج برابر شدن حجم تجاری میان دو کشور حکایت دارد.
سطح بین‌الملل
پاکستان در دوره عمران خان از جمله کشورهایی بوده است که درک درستی از تغییرات در وضعیت بین‌الملل دارد. دولت پاکستان با نزدیکی به روسیه و چین از حامیان اصلی پایان هژمونی امریکا بر جهان است؛ سیاستی که باعث شده امریکا به دنبال سرنگونی دولت عمران خان باشد. ایالات متحده بعد از خروج از افغانستان که به عنوان یک پایگاه نظامی که می‌تواند سه کشور چین-روسیه و ایران را زیر نظر داشته باشد، با خلأ قدرت مواجه شده است. به همین دلیل با مخالف روسیه برای برپایی پایگاه نظامی امریکا در آسیای مرکزی، ایالات متحده به سوی پاکستان رفت. امریکا از پاکستان خواسته است که اجازه تأسیس یک پایگاه نظامی در این کشور را بدهد. دولت پاکستان با پیشنهاد امریکا مخالفت کرد و این امر باعث شد که ایالات متحده اپوزیسیون این کشور را برای عزل عمران خان تحریک کند.
از سویی دیگر دولت پاکستان، حمله روسیه به اوکراین را محکوم نکرده است و در مجمع عمومی سازمان ملل رأی ممتنع داده است. عمران خان بعد از فشارها و نامه نگاری‌های امریکا با وی عنوان کرد که ما برده امریکا نیستیم. همچنین اسلام آباد و مسکو در حال مذاکره برای یک قرارداد واردات چند میلیارد دلاری دولتی هستند. پروژه Yamal LNG شامل توسعه میدان گازی غول پیکر جنوب تامبی (Tambeyskoye) است که در نزدیکی Sabetta در شبه جزیره یامال در روسیه قرار دارد. با توجه به تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، پاکستان واردات گاز خود را از روسیه و قطر انجام می‌دهد. به نظر می‌رسد تفاوت دیدگاه و رویکرد در دولت فعلی پاکستان با ایالات متحده و نزدیکی به محور روسیه و چین باعث شده است که امریکا به دنبال سرنگونی دولت عمران خان باشد.
سخن پایانی
با توجه با تحولات جاری پاکستان و انحلال پارلمان و انحلال کابینه دولت (نخست‌وزیر به کار خود ادامه می‌دهد) به‌نظر می‌رسد که ایالات متحده در انتخابات زودهنگامی که قرار است در ماه‌های آینده برگزار ‌شود، تمام قوای خود را به کار می‌گیرد تا حزب تحریک انصاف بار دیگر نتواند، دولت تشکیل دهد. یکی از گزینه‌های اصلی ایالات متحده ارتش پاکستان است که اگر بتواند ارتش را با خود همراه کند به احتمال بسیار زیاد می‌تواند از قدرت گرفتن دوباره عمران خان جلوگیری کند. البته پاکستان هنوز واکنش رسمی به تحولات جاری نداده است، اما سخنرانی رئیس ستاد ارتش پاکستان درباره امریکا در روزهای اخیر، نشان دهنده عدم همراهی ارتش با اقدامات عمران خان است. از سویی دیگر ایالات متحده به دنبال سرمایه‌گذاری روی احزاب مخالف تحریک انصاف است که در پارلمان بتوانند منویات و سیاست‌های امریکا را دنبال کنند. درنهایت باید گفت تحولات پاکستان به سرعت در حال روی دادن است نقش ارتش و مردم این کشور در برهه فعلی بسیار حیاتی است و روزها و ماه‌های آینده مشخص کننده این است که آیا عمران خان می‌تواند با غلبه بر بزرگترین چالش سیاسی حیات خود بار دیگر تشکیل دولت دهد؟