شیما جهانبخش
خبرنگار
 بستر خشکیده هامون در سیستان و بلوچستان تر شده و تالاب جازموریان کرمان هم به طور کامل آبگیری شده است. این خبر خوش پیامد بارش‌هایی است که در چند هفته اخیر استان‌های جنوبی و خشک کشور را فرا گرفت. هرچند این بارش‌ها خسارت‌های زیادی هم به همراه داشته اما سرزندگی و شادابی را هم برای مردم و هم برای محیط زیست به همراه آورده است.تالاب هامون جازموریان در جغرافیای جنوب شرق کشور و در مرز استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان واقع شده است که ۶۹ هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع مساحت دارد.
نیمه غربی این حوضه ۳۵ هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع مساحت دارد که در استان کرمان واقع شده و نیمه شرقی آن با مساحت ۳۴ هزار کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.در محدوده این تالاب دشت‌‌های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان و دشت‌های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان قرار دارند که با توجه به پوشش گیاهی غنی که در فصل‌های پر بارش در این منطقه ایجاد می‌شود، کشاورزی و دامداری در محدوده تالاب رونق پیدا می‌کند.در حوضه آبریز تالاب جازموریان پنج رودخانه با مساحت آبریز بیش از 1000کیلومتر مربع جریان دارند که هلیل رود بزرگترین آنهاست و سایر رودهای این حوضه فصلی و کم‌آب هستند که همه آب‌های سطحی جاری در این حوضه، به هامون جازموریان می‌ریزند.
مردم کرمان که تا پیش از این روزهای زیادی از سال را درگیر گرد و غبار بودند، حالا با آبگیری کامل جازموریان امیدوارند تا شاید این منطقه که از کانون‌های اصلی گرد و غبار استان بوده از وضعیت بحرانی خارج شود وآسمان روی خوشش را هم به آنان نشان دهد. با وجود این خبر بد این است که روزگار سبز و آبی جازموریان موقتی است. همچنان که در سال‌های گذشته هم لحظه خوش جازموریان، عمر چندانی نداشت. خشکی و بی‌آبی تا ژرفی خاک جازموریان نفوذ کرده است. با سیراب شدن جازموریان مشکل ریزگردها تنها در مقطع فعلی تا حد زیادی رفع شده و این وضعیت در صورتی پایدار می‌ماند که بارندگی‌ها ادامه دار باشد و حقابه تالاب بموقع و به طور کامل تخصیص یاید. تشنگی حاصل از حدود 3 دهه خشکسالی در این تالاب‌ها به حدی است که احیای این تالاب مستلزم تداوم بارش‌ها به مدت ۱۰ تا ۱۵ سال و به تعبیری وقوع ترسالی و رفع خشکسالی‌هاست.
 بعد از 40 سال جازموریان بهترین آبگیری را داشت
«مرجان شاکری»، مدیرکل حفاظت محیط‌ زیست استان کرمان در گفت‌وگو با «ایران» با اشاره به آبگیری کامل تالاب جازموریان گفت: طبق عکس‌های هوایی که ۳۰ دی ماه گرفته شده، ۱۰۰ درصد این تالاب در سیلاب‌های اخیر آبگیری شده است. علاوه بر بستر ۱۰۸ هزار هکتاری تالاب، سیلاب رودخانه های فصلی روستاهای اطراف این تالاب را هم سیراب کرده است.وی ادامه داد: بارش‌های مناسبی که امسال در منطقه داشته‌ایم در 40 سال اخیر کم سابقه بوده و بر اساس آمار‌ها بهترین بارش‌ها را در سال آبی جاری دشت کرده‌ایم. هر چند این بارش‌ها سبب وقوع سیلاب شد و خسارت‌هایی را به دنبال داشت اما باعث شد سطح تالاب جازموریان به طور کامل آبگیری شود و معضل ریزگردها هم تا حد زیادی برطرف شود.
شاکری خاطرنشان کرد: خشک شدن جازموریان این منطقه را به کانون ریزگردها در جنوب کرمان تبدیل کرده بود اما اکنون این مشکل تا حد زیادی رفع شده است. امیدواریم ادامه این روند در بارندگی‌ها و اختصاص حقابه تالاب از رودخانه هلیل رود در استان کرمان و بمپور در استان سیستان و بلوچستان طی سال‌های آینده شاهد وضعیتی پایدار در منطقه باشیم.وی با اشاره به اینکه آخرین آبگیری این تالاب به سال 98 باز می‌گردد، افزود: در آن سال بیش از ۸۰ درصد سطح تالاب آبگیری شده بود. البته چون تالاب جازموریان عمق زیادی ندارد میزان آبگیری بر اساس وسعت اندازه‌گیری می‌شود.
این مقام مسئول با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر این تالاب وضعیت مناسبی نداشته است، افزود: برخلاف تصور عموم حقابه تالاب پشت سد‌ها ذخیره نشده و بخش قابل توجهی از آن باید از منابع آب زیرزمینی تأمین شود اما از آنجایی که در محدوده این تالاب 11هزار حلقه چاه وجود دارد هیچ زمانی حقابه به تالاب نرسیده است.
آسیب‌های جازموریان محصول 30 سال دست‌اندازی به طبیعت است
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمان با تأکید بر اینکه آسیب‌هایی که در سال‌های اخیر به جازموریان وارد شده محصول 30سال دست‌ درازی‌ها به طبیعت بوده است، افزود: بارش‌ها همواره موجب سرزندگی طبیعت و محیط زیست شده و اگر این بارش‌ها سبب سیل شده و به باغدار و کشاورز خسارتی وارد کرده تنها حاصل رفتار اشتباه ما طی سال‌های گذشته بوده است.
وی از تدوین برنامه جامع ۲۰ ساله برای احیای تالاب جازموریان خبر داد و افزود: این برنامه به‌ تازگی به تصویب شورای برنامه‌ریزی هر دو استان کرمان و سیستان و بلوچستان رسیده است. نماینده ۵ شهر جنوبی استان کرمان در مجلس هم پیگیر هستند تا در بودجه ۱۴۰۱ اعتباری برای آن در نظر گرفته شود.
 بارش‌های اخیر جوابگوی تشنگی هامون و جازموریان نیست
«وحید پورمردان»، کارشناس حفاظت محیط زیست استان سیستان و بلوچستان هم در گفت‌وگو با «ایران» با اشاره به اینکه بارش‌ها باید مدیریت شوند وگرنه خشکی تالاب‌ها همچنان ادامه خواهد داشت، گفت: نمی‌توانیم بگوییم بارش‌ها اصلاً تأثیری بر آبگیری این تالاب‌ها نداشته اما باید دقت کنیم خشکسالی‌ها چندین دهه متوالی ادامه داشته و میزان تشنگی هامون و جازموریان به قدری بالاست که تأثیرات بارش‌های اخیر چشمگیر نیست.
در واقع این بارش‌ها تنها باعث شده سطح خشک شده این دو تالاب در مناطقی‌ تر شود.
وی افزود: بارش‌های خوبی که فصل آب جاری در استان داشته‌ایم عملاً تأثیر چشمگیری برای رفع خشکیدگی هامون و جازموریان نداشته است. بیشتر این بارش‌ها در جنوب سیستان و بلوچستان اتفاق افتاده در حالی که هامون در منطقه سیستان واقع است. حوزه جازموریان هم از مناطق تحت تأثیر بارشی در جنوب استان فاصله دارد.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: منبع اصلی آبگیری حوزه هامون بیرون از مرزهای ما و در کشور افغانستان واقع و بارش‌های کشور افغانستان روی منابع آبی هامون تأثیرگذار است. بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد با توجه به بارش‌های خوبی که در کشور همسایه اتفاق افتاده می‌توان به زنده شدن این تالاب‌ها امیدوار بود البته به شرط آنکه حقابه هامون از هیرمند پرداخت شود.
 رفع خشکی و احیای هامون و جازموریان نیازمند تداوم 15 ساله بارش‌ها
«محسن حیدری»، مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان هم در این زمینه گفت: طی هفته‌های اخیر براثر فعالیت‌های دو سامانه بارشی که استان را در بر گرفت بالغ بر ۳۳۰ میلیمتر بارش فقط در بخش کنارک صورت گرفته که این میزان بارندگی و در این محدوده زمانی در تاریخ این شهر بی‌سابقه بوده است.
مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان درباره تأثیرپذیری تالاب‌های خشکیده استان از این بارش‌ها گفت: هامون و جازموریان بی‌تأثیر از بارش‌ها نیستند، اما رفع خشکیدگی و احیای دو تالاب یاد شده نیازمند تداوم این گونه بارش‌ها به مدت ۱۰ تا ۱۵ سال و به تعبیری وقوع ترسالی و رفع خشکسالی‌هاست.
حیدری با تأکید بر اینکه در حال حاضر حقابه هامون از هیرمند قطع شده است، افزود: باید توجه داشت که تغذیه اصلی هامون بستگی به میزان بارش‌ها در افغانستان دارد. اگر بارش‌ها آنجا خوب باشد بی‌شک هامون از جاری شدن سیلاب‌ها بهره خواهد برد. تا پیش از حضور طالبان ما به سایت‌های هواشناسی این کشور رجوع و وضعیت آب و هوایی و میزان بارش‌ها را رصد می‌کردیم، اما اکنون این سایت از دسترس خارج شده و ما اطلاعی از میزان بارش‌ها در کشورهمسایه نداریم.
اگر حقابه‌ها رعایت شود جازموریان نجات می‌یابد
مدیرکل هواشناسی سیستان و بلوچستان درباره وضعیت جازموریان هم گفت: شرایط جازموریان با هامون فرق می‌کند، زیرا حوضه آبریز آن در کشورمان قرار دارد. 51 درصد جازموریان در استان کرمان و 49 درصد هم در سیستان و بلوچستان قرار دارد. ساخت سدهایی در جنوب کرمان باعث شد تا حقابه جازموریان بشدت تقلیل یابد و باعث خشکیدگی مطلق آن شود. در واقع جازموریان را خودمان خشک کرده‌ایم.
حیدری درباره تأثیر بارش‌ها در جنوب کرمان اظهار کرد: در هفته‌های اخیر شاهد بارش‌های خوبی درکرمان بوده‌ایم. درست است که این بارش‌ها سبب طغیان رودخانه‌ها و جاری شدن سیلاب‌ها شده اما نعمات زیادی هم به همراه داشته است. البته به این نکته دقت کنید که مقصد نهایی سیلاب‌های کرمان سدهای این استان هستند نه تالاب جازموریان. در واقع اگر حقابه‌ها رعایت شود بی‌شک جازموریان از خشکیدگی رهایی می‌یابد.

محمد فرتوت عنایت
کارشناس هواشناسی
تالاب جازموریان که همین چند هفته پیش، حتی یک قطره آب هم نداشت، حالا پس از بارش‌های اخیر دوباره آبی شده و لااقل برای مدتی جان تازه گرفته است.تصاویر ماهواره سنتینل 2 و شاخص NDWI نشان می‌دهد که بیش از 300 کیلومتر مربع از مساحت این تالاب آبگیری شده است. البته اگر قدری با ارفاق مساحت آبگیری تالاب را به همراه آب‌های بسیار کم عمق آن حساب کنیم، سرجمع حدود 700 کیلومتر از آن آبگیری شده است.
آخرین باری که جازموریان رنگ آب را به خود دیده بود به حدود 20 ماه قبل یعنی بهار سال 1399 برمی‌گردد؛ بهاری که به لطف بارش‌های سنگین زمستان 98 و سیلاب‌های پیاپی آن، به طور کم سابقه‌ای جازموریان را زنده کرد.
مسئولان محلی در کرمان فروردین سال 99 میزان آبگیری جازموریان را 100 درصد مساحت آن اعلام کردند و همان زمان گفتند که قطعاً تالاب در فصل گرم سال خشک می‌شود.
آنها‌ حتی پیش‌بینی کردند که پس از خشک شدن آب تالاب و از بین رفتن پوشش گیاهی آن، احتمال آتش‌سوزی در آن نیز وجود دارد.این پیش‌بینی دقیقاً رخ داد و زندگی جازموریان کمتر از چند ماه بیشتر دوام نیاورد و تیرماه سال گذشته به طور کامل از دست رفت. بررسی تصاویر ماهواره‌ای‌ نشان می‌دهد که این خشکیدگی طولانی تا اوایل دی ماه امسال ادامه یافت.حالا هم انگار همان چرخه دارد تکرار می‌شود و تالاب جان گرفته پس از بارش‌های قابل توجه، احتمالاً چند ماه بعد دوباره خشک می‌شود.اما خشک شدن جازموریان به چند دلیل عمده اتفاق می‌افتد که دمای بالای هوا در فصل گرم سال و وزش بادهای محلی شدید از مهم‌ترین دلایل تبخیر آب آن محسوب می‌شود و سدسازی در حوضه آبریز آن و عدم تخصیص حقابه نیز سبب می‌شود تا تالاب پس از چند ماه به طور کامل خشک شود.
خشکی جازموریان اما پیامدهای منفی زیادی دارد که طوفان‌های شن و ذرات غبار یکی از عواقب این خشکی است. شرایطی که در کنار آب و هوای گرم و خشک اطراف جازموریان، وضعیت زندگی را برای مردم اطراف آن دشوارتر می‌کند.
البته این عواقب فقط دامن مناطق اطراف را نمی‌گیرد بلکه به مدد وزش بادهای محلی به عمق استان‌های اطراف نیز می‌رسد و جمعیت میلیونی را درگیر خود می‌کند.