عطیه لباف
خبرنگار
چند روزی است که صحبت‌های وزیر جدید نفت در مورد کسری سوخت زمستانی در صدر اخبار و تحلیل‌های بخش انرژی کشور قرار گرفته است. جواد اوجی در برنامه گفت‌و‌گوی ویژه خبری گفته بود که «امسال پیش‌بینی می‌کنیم با روند رشد مصرف در کشور که بین 8 تا 10 درصد است، در فصل سرد تا 200 میلیون متر مکعب در روز کسری گاز داشته باشیم، به‌همین خاطر جلسات تأمین سوخت زمستانی را شروع کردیم و یکسری راهکارهایی را از الان آغاز کردیم تا بتوانیم این فصل سرد را بدون دغدغه تأمین کنیم.» اما تا چه اندازه جای نگرانی است؟ آیا بواسطه این کسری احتمالی، زمستان امسال هم خاموشی‌ها تکرار می‌شود؟

پیش‌بینی مصرف گاز در زمستان
مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران می‌گوید که مصرف گاز کشور برای زمستان امسال حدود 860 میلیون متر مکعب در روز –اوج مصرف- پیش‌بینی شده است.
محمدرضا جولایی درباره مصرف گاز زمستان اخیر به «ایران» توضیح می‌دهد: «سال گذشته بیشترین میزان مصرف گاز کشور حدود 840 میلیون متر مکعب در روز بود.»
بر اساس آنچه مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران اظهار می‌کند امسال حدود 20 میلیون متر مکعب در روز عرضه گاز بیشتر از سال قبل خواهد بود.در همین حال، مسعود زردویان، مدیر هماهنگی و نظارت بر تولید شرکت ملی گاز ایران گفته است که «پالایشگاه‌های گاز کشور آمادگی کامل برای ورود به‌فصل سرد سال را دارند و در هفت ماه سال، برای ۱۸ پالایشگاه گازی که اکنون عملیاتی هستند، یک برنامه فشرده‌ تعمیرات اساسی (اورهال) تجهیزات پالایشگاهی اجرا شده است.»
اما پیش‌بینی وزیر نفت این است که تقاضای گاز برای زمستان امسال حتی تا 80 میلیون متر مکعب در روز بیشتر از سال گذشته باشد. بخشی از این تقاضا باید با عرضه بیشتر گاز و بخشی با فرآورده‌های نفتی جبران شود.

یک کسری تکراری!
ایران سومین تولیدکننده گاز جهان است که سرانه مصرف گاز آن حدود 6 برابر میانگین جهانی است. این یعنی شدت بالای مصرف گاز در کشور مسأله بسیار مهمی است و باید در میان مدت و درازمدت با استانداردسازی‌ها در منازل، نیروگاه‌ها و صنعت و سایر بخش‌ها اصلاح شود و ضعف این بخش قابل توجیه نیست. اما آن‌طور که یک مسئول آگاه می‌گوید عدد 200 میلیون متر مکعب کسری گاز اعلام شده برای امسال، موضوع جدیدی نیست و در سال‌های گذشته نیز در همین حدود، کسری وجود داشته است.
این مقام آگاه که تمایلی به ذکر نام خود در این گزارش نداشت، اظهار می‌کند: «کسری گاز در زمستان امسال نیز با سوخت مایع قابل جبران است. اما باید به فکر سال‌های بعد نیز بود و بحران را از ریشه حل کرد. ریشه آن نیز بهره وری پایین در نیروگاه‌ها و صنعت و غیر استانداردبودن خانه‌ها، پرمصرف بودن وسایل برقی و گازی منازل، فرهنگ ناصحیح مصرف و نبود قوانین بازدارنده است.»
بر این اساس 200 میلیون مترمکعب کسری گاز، مجموع کسری سوخت زمستان‌های ایران است که با سوخت گران قیمت یعنی فراورده‌های نفتی جبران می‌شود.
در این زمینه «نرسی قربان» کارشناس بین‌الملل انرژی نیز به «ایران» می‌گوید: «متأسفانه در اغلب سال‌ها با کمبود گاز در فصل زمستان مواجهیم و به نیروگاه و صنایع، سوخت دوم داده می‌شود. رقم دقیق در دسترس نیست و نمی‌توان گفت که دقیقاً هر سال چقدر کمبود وجود دارد. همیشه هم هر کشوری که تمایل به خرید گاز از ایران داشته، نگران بوده که آیا تأمین گاز در زمستان پایدار خواهد بود یا خیر. البته مسأله اصلی در صادرات گاز برای ایران تحریم و اف‌ای‌تی‌اف است.»

خاموشی‌ها به زمستان سرایت می‌کند؟
بر اساس آمار اختصاصی «ایران» از شرکت برق حرارتی، میانگین روزانه سوخت معادل مورد نیاز نیروگاه‌های حرارتی در نیمه دوم سال‌جاری احتمالاً به میزان ۲۴۰ میلیون لیتر (متر مکعب) خواهد رسید.سوخت معادل مصرفی در نیروگاه های حرارتی کشور در سال ۱۳۹۹ رقم 79 میلیارد و 707 میلیون مترمکعب بوده که از این میزان در حدود ۴۴درصد (34 میلیارد و 961 میلیون لیتر/مترمکعب) در نیمه دوم مصرف شده است.
سال گذشته نیروگاه‌های کشور به خاطر ناهماهنگی در جبران کسری گاز مورد نیاز از محل سوخت دوم، دچار بحران شدند و در روزهایی از زمستان خاموشی‌ها رقم خورد. اما امسال گفته می‌شود که برنامه‌ریزی‌ها برای پر کردن مخازن سوخت دوم نیروگاه‌ها که اغلب نفت گاز (گازوئیل) و مازوت است، شروع شده است و احتمالاً دوباره شاهد این ناهماهنگی نخواهیم بود.
خاموشی ناشی از کاهش ارسال گاز به نیروگاه‌ها و توزیع نامتوازن سوخت مایع دی ماه 1399 رقم خورد. بررسی آمار دقیق مصرف سوخت نیروگاه‌ها در فصل سرد سال گذشته نشان می‌دهد که گاز ارسالی به نیروگاه‌ها حدود 60 الی 80 میلیون مترمکعب در روز بوده است.اما در مورد مصرف روزانه سوخت دوم، در ماه آذر 85 میلیون لیتر نفت گاز و 20 میلیون لیتر مازوت، دی ماه 63میلیون لیتر نفت گاز و 35 میلیون لیتر مازوت، بهمن حدود 22 میلیون لیتر نفت گاز و 32 میلیون لیتر مازوت مصرف شده است. این میزان سوخت مایع جبران کننده کسری گاز بوده است.
در آمار صنایع نیز این جایگزینی سوخت گران قیمت و صادراتی رقم خورده است. به طوری که در سال 1399 حدود 8 درصد نفت گاز و 16 درصد نفت کوره فروخته شده کشور به بخش صنعت بوده است. در همین حال، 26 درصد از فروش نفت گاز و 82 درصد از فروش نفت کوره مربوط به نیروگاه‌ها بوده که این بخش بیشترین سهم را در فروش هر دو فرآورده داشته است.
بر این اساس می‌توان گفت که امسال نیز در همین حدود، سوخت مایع به نیروگاه‌ها و صنایع ارسال خواهد شد. اما مسأله اینجاست که هر اندازه سهم بخش داخل در مصرف سوخت مایع بویژه نفت گاز بیشتر می‌شود، صادرات و ارزآوری آن برای دوران تحریمی کمتر می‌شود. ضمن آنکه گازوئیل سوخت دوم نیروگاه‌های گازی و مازوت سوخت دوم نیروگاه‌های بخاری است و اگر مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌ها افزایش یابد، میزان آلودگی هوای کشور در زمستان بیشتر خواهد شد.

سال گذشته میعانات گازی سوزاندیم
منابع آگاه به خبرنگار ما می‌گویند که سال گذشته برای تأمین سوخت دوم نیروگاه‌های کشور حتی از برش سنگین میعانات گازی (هوی اند) استفاده شده است. میعانات گازی یک سوخت با ارزش است که در برج تقطیر می‌توان در دو برش سبک و سنگین آن را جداسازی کرد و برش سنگین آن مشخصاتی مانند نفت گاز دارد و قابل استفاده در نیروگاه هاست. البته میزان گوگرد کمتری به نسبت گازوئیل دارد.
شرکت‌های خصوصی (مینی ریفاینرها) سال گذشته در تأمین این سوخت به وزارت نفت کمک کرده بودند. البته زمستان‌ها با توجه به افزایش تولید گاز، میعانات گازی نیز بیشتر تولید می‌شود و در دوران تحریم، صادرات آن با مشکلاتی مواجه است که می‌تواند توجیه مصرف این سوخت گران و با ارزش در نیروگاه‌ها باشد. اما با کاهش مصرف گاز به ویژه در بخش خانگی و اصلاح مصرف می‌توان از این اتفاق در زمستان امسال جلوگیری کرد.
مرتضی بهروزی فر، کارشناس انرژی به «ایران» می‌گوید: «در پیک مصرف گاز خانگی و تجاری، یعنی فصول سرد، کشور ما با بحران مصرف بی‌رویه گاز مواجه است. امسال در تابستان بحران خاموشی‌ها و تبعات اجتماعی آن را داشتیم. لذا اکنون مسئولان کشور در حال برنامه‌ریزی هستند که زمستان نیز بحران انرژی در کشور رخ ندهد. این درک درست و بموقع بحران وزیر جدید نفت بسیار ارزشمند است و امید است که با برنامه‌ریزی درست کمبود سوخت در زمستان نداشته باشیم. اما برای سال‌های آتی باید اصلاحات بنیادی صورت بگیرد. امسال احتمالاً خاموشی‌های زمستانی را تجربه نمی‌کنیم ولی کاهش درآمد‌های ارزی ناشی از کاهش صادرات فرآورده‌های نفتی را خواهیم داشت. باید به این بحران با راهکارهای اصولی در میان مدت پایان داد.»

آلبرت بغزیان
استاد اقتصاد دانشگاه تهران
 در پاسخ به این پرسش که چرا سیاست‌های اقتصادی کشور دهه‌هاست مسیر رو به پیشرفتی ندارد می‌توان به روابط بین‌المللی کشور با خارج از جمله امریکا- که سیاست‌های تحریمی را اعمال کرد- اشاره داشت که مشکلات و معضلات تحریم تأثیر بسزایی در این نابسامانی و درجا زدن اقتصاد ایران دارد، چرا که ما انواع تحریم‌ها را به واسطه این جریان تجربه کرده‌ایم و تأثیرات خودش را گذاشته و تا به امروز هم شاهد عواقب آن بر اقتصاد هستیم. حتی روز به روز هم تحریم‌ها سنگین‌تر شده و بلوکه شدن دارایی‌های ایران را به همراه داشت و هنوز هم کماکان بلوکه است. بحث تحریم‌های جدید فروش نفت و ممنوعیت‌ها هم در ارتباط با این سؤال مطرح و مهم است. از طرف دیگر جمعیت ما هم رو به افزایش است و امکانات و نیازها و درخواست‌های مردم هم وجود داشته است. اگر تولید ناخالص داخلی رشد نداشته باشد و جمعیت سه برابرشود بدین معناست که  باید 300 درصد تولید  افزایش یابد تا بتوان پاسخگوی نیاز و حفظ وضع موجود بود. همه این موارد  تا حدود بالایی به نتایج مذاکرات برمی‌گردد و این موضوع یکی از مواردی است که می‌تواند راهگشا باشد.
همچنین می‌توان به بحث داخلی هم در ارتباط با این موضوع پرداخت چرا که مشکلات اقتصادی کشور در طول 4 دهه گذشته به مشکلات داخلی خود ما برمی‌گردد. اینکه بانک‌های ما تمکین نمی‌کنند و بانک مرکزی ما سیاست ارزی ندارد و دولت دست در جیب مردم می‌کند و از بورس و جاهای دیگر به نفع خود بهره می‌برد یا احتکار دانه‌های روغنی و وسایل دامی و عدم هماهنگی بانک مرکزی با گمرک کشور، وجود رانت در شبکه توزیع کشور همگی چالش‌های موجود است. پس یکی از مشکلات ما بحث برجام و دشمنی امریکا با ماست و دومی مشکلات داخلی خودمان است. در داخل هم اصلاح‌طلب، اصولگرا و... وجود دارد که همه اینها در دولت سهم می‌خواهند از جمله امکانات و بودجه. اوایل مسائل ما بیشتر بلوکه شدن منابع بود، بعد به این تبدیل شد که در داخل هم داد و ستدهایی وجود دارد که نمی‌توانیم آن را جمع کنیم. به همه اینها اضافه کنید که اخلاق حرفه‌ای هم بسیار کمرنگ شده است.