توسعه دانش بنیان در صنعت نفت
جواد اوجی
وزیر نفت
اقتصاد دانش‌بنیان امروزه به عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی در تحولات اقتصادی و اجتماعی به شمار می‌آید و زمینه‌ساز توسعه پایدار و تحقق اهداف اقتصادی است. صنعت نفت، یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور محسوب می‌شود، به این دلیل که بسیاری از مناسبات و معادلات اقتصادی را به خود اختصاص داده است. صنعت نفت در برنامه‌ریزی‌های توسعه اقتصادی و تلاش برای تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین، محور بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها و پیشران اکثر فعالیت‌هاست. با اتخاذ رویکرد بومی‌سازی فناوری و تعمیق ساخت داخل در جهت نقش‌آفرینی شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه انرژی، می‌توان گامی مهم در راستای کاهش وابستگی خارجی، تعدیل آسیب‌پذیری اقتصادی و ایجاد اشتغال برداشت.
با وجود مشکلات ناشی از تحریم‌های صنعت نفت، شرکت‌های دانش‌بنیان و سازندگان داخلی با فعالیت و تلاش شبانه‌روزی خود توانسته‌اند به دانش تولید و فناوری محصولات مورد نیاز صنعت کشور دسترسی یابند، به‌گونه‌ای که هم‌اکنون دانش طراحی، مهندسی و ساخت بیش از 7۰ درصد محصولات مورد نیاز صنعت نفت، گاز و پتروشیمی در داخل کشور بومی‌سازی شده است و شرکت‌های دانش‌بنیان اکنون به بلوغی رسیده‌اند که می‌توانند مهم‌ترین نیازهای صنایع بزرگ را تأمین کنند. همچنین از ویژگی‌های بارز این شرکت‌ها، حضور نیروی کار تحصیلکرده و ماهر است که می‌توانند به‌طور مستمر مهارت‌های خود را برای خلق، به اشتراک‌گذاری و استفاده از دانش و منطبق با نیازهای روز صنعت نفت ارتقا دهند. با این حال سهم کمتر از 2 درصدی شرکت‌های دانش‌بنیان از تولید ناخالص داخلی و اشتغال کشور، لزوم توسعه کمی و عملکردی شرکت‌های دانش‌بنیان را بیش از پیش مشخص می‌کند که مورد تأکید اسناد بالادستی نیز بوده است.
با آغاز به کار دولت سیزدهم، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که وزیر محترم نفت بر آن تأکید داشتند موضوع تقویت ساخت داخل و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان بود. در همین راستا، سیاست‌های وزارت نفت مبتنی بر استفاده بهینه از دانش و شکوفایی کارآفرینی و توسعه زیست‌بومی از مهم‌ترین بازیگران صنعت نفت شامل شرکت‌های دانش‌بنیان و سازندگان، دانشگاه‌ها، پارک‌های علم و فناوری و بخش‌های خصوصی اتخاذ شد. به منظور نیل به اهداف ترسیم‌شده در اسناد بالادستی و توسعه نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت، اقدامات وزارت نفت با سه رویکرد توسعه صنعت نفت بر مبنای اقتصاد دانش‌بنیان، اجرای پروژه‌های پیشران و احیای دیپلماسی فناوری دنبال شد.
استقرار و گسترش رویکرد توسعه صنعت نفت بر مبنای اقتصاد دانش‌بنیان
در حوزه سیاستگذاری و تسهیل‌گری، وزارت نفت از طریق تدوین آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها و امضای تفاهمنامه با سایر دستگاه‌ها، زمینه تسریع ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به پروژه‌های صنعت نفت را فراهم آورد. از جمله اقدامات وزارت نفت در این زمینه، می‌توان به تدوین آیین‌نامه تولید، دانش‌بنیان و اشتغالزایی در صنعت نفت (مصوبه هیأت‌وزیران)، تدوین سند تلفیقی راهبرد فناوری وزارت نفت، دستورالعمل اجرایی ترهین مطالبات قراردادی، دستورالعمل اجرایی تخصیص امتیاز معیارها در ارزیابی صلاحیت و سطح‌بندی سازندگان دانش‌بنیان، اشاره کرد. هدف ما منحصراً افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در بستر زیست‌بوم فناوری و نوآوری نبوده، هر چند افتخار می‌کنیم که از ابتدای استقرار دولت سیزدهم، پذیرای بیش از ۵۵۰ شرکت دانش‌بنیان در خانواده وزارت نفت هستیم که این نشان از رشدی بیش از سه برابری دارد، اما هدف نهایی ما توسعه اقتصاد دانش‌بنیان است.
تبیین سیاست‌های راهبردی قوی برای تحقق اقتصاد مقاومتی در وزارت نفت به رفع بخش عمده‌ای از وابستگی‌های فناوری به کشورهای غربی در زمینه نیازمندی‌های فناورانه تجهیزات صنعت نفت منجر شده، به نحوی که این سیاست‌ها توانسته است به مقدار قابل ملاحظه‌ای در زمینه خنثی کردن تحریم‌های بین‌المللی مؤثر واقع شود. از جمله سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مرتبط با تولید بار اول اقلام راهبردی در صنعت نفت، تشکیل کارگروه تولید بار اول در سطح مدیران ارشد وزارت نفت به منظور تسهیل و رفع موانع اجرای قراردادهای ساخت بار اول در شرکت‌های اصلی و تابع وزارت نفت است. در همین ارتباط طی ابلاغ وزیر نفت درباره پروژه‌های تولید بار اول تعداد ۱۰۴ پروژه ساخت بار اول تعریف و به کارگروه تولید بار اول معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری از سوی وزارت نفت ارسال شده است که با اجرای آنها هزینه تأمین کالا به ۳۰ تا ۶۰ درصد نمونه خارجی کاهش می‌یابد، همچنین با به سرانجام رسیدن این طرح‌ها سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی برای کشور حاصل خواهد شد که در شرایط تحریم رقم قابل توجهی است. از ۱۰۴ پروژه یادشده تعداد ۳۷ پروژه به مبلغ ۳۲ میلیون دلار تا مهرماه ۱۴۰۱ قرارداد امضا و تعداد ۱۹ پروژه تأیید شده و در مرحله پیگیری امضا قرار دارد و بقیه از سوی کارگروه تولید بار اول در وزارت نفت در حال بررسی است. تدوین دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌ها به‌منظور تسهیل ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به صنعت نفت و تخصیص امتیاز ویژه به شرکت‌های دانش‌بنیان برای ورود به فهرست بلند منابع دستگاه مرکزی وزارت نفت و افزایش قابل توجه شرکت‌های سازنده و دانش‌بنیان در فهرست بلند منابع دستگاه مرکزی به ۲ هزار و ۱۱ شرکت سازنده و دانش‌بنیان از دیگر سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مرتبط با تولید بار اول اقلام راهبردی در صنعت نفت است. کنترل و پایش خریدهای خارجی دارای مشابه تولید داخل و ابلاغ ممنوعیت خرید خارجی فهرست بیش از ۲۰۰ قلم کالای صنعت نفت افزون بر کنترل و پایش وزارت صمت، ایجاد بانک اطلاعاتی نیازمندی‌ها، نظارت و پایش بر پیشرفت و تعمیق ساخت داخل در سامانه کالای نفت و پیاده‌سازی پایلوت آن در چهار شرکت تابع وزارت نفت برای اجرای نهضت ساخت داخل صنعت نفت، برقراری ارتباطات مستمر و تشکیل نشست‌های هم‌اندیشی با انجمن‌های مرتبط با صنعت نفت و ارتباط با پارک‌های علم و فناوری در سطح کشور از طریق بازدیدهای دوره‌ای برای شناسایی ظرفیت‌های موجود در آنها از جمله سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های دیگر مرتبط با تولید بار اول اقلام راهبردی در صنعت نفت است.
اجرای پروژه‌های پیشران و انعقاد قرارداد و تفاهمنامه خرید خدمات و محصولات دانش‌بنیان
از سوی دیگر وزارت نفت در راستای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد اشتغال با تکیه بر دانش‌بنیان کردن صنعت نفت اقدامات اجرایی را در دستور کار خود قرار داد. اجرای مفاد بند الف و بند هـ تبصره ۱۸ قانون بودجه در رسته‌های اولویت‌دار صنعت نفت (از جمله بهینه‌سازی مصرف انرژی، تحول دیجیتال در صنعت نفت، افزایش ضریب بازیافت از طریق احیای چاه‌های غیرفعال، فلرینگ و بازیابی گازهای همراه، ساخت بار اول محصولات استراتژیک صنعت نفت و تکمیل زنجیره ارزش صنایع پایین‌دستی) یکی از اقدامات در این زمینه بود که با استقبال بالای شرکت‌های دانش‌بنیان همراه شد. سیاست و رویکرد وزارت نفت دولت سیزدهم، حمایت جدی از شرکت‌های دانش‌بنیان و بومی‌سازی و ساخت بار اول در صنعت نفت است، به نحوی که وزارت نفت بالغ بر ۳ هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان و ۹۵ میلیون دلار قرارداد و تفاهمنامه با شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در سال ۱۴۰۱ داشته است.
از دیگر اقدامات وزارت نفت، انعقاد قراردادها و تفاهمنامه‌های خرید خدمت و محصولات فناورانه و بومی‌سازی شده از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان و نوپا در سطح چهار شرکت اصلی از جمله در زمینه احیای چاه‌های کم‌بازده نفتی، تولید لوله مغزی سیار برای عملیات درون‌چاهی، هوشمندسازی جایگاه‌های عرضه سی‌ان‌جی، روباتیک و ساخت روبات‌های آتش‌نشان، ساخت تجهیزات سامانه هوشمند سوخت، تولید برج‌های نور، پروژکتورهای فوق کم‌مصرف، تولید کاتالیست‌های مورد نیاز پتروشیمی و... بوده است. همچنین امضای توافقنامه بین وزارت نفت و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری به منظور بومی‌سازی و ساخت تجهیزات گلوگاهی مورد نیاز صنعت نفت با حجم بازار 2 میلیارد دلاری از دیگر اقدامات است.
احیای دیپلماسی فناوری، توسعه بازار شرکت‌های دانش‌بنیان و تعمیق همکاریهای فناورانه مشترک
رویکرد دیگری که وزارت نفت دولت سیزدهم هم‌راستا با توسعه روابط با کشورهای همسایه و دیپلماسی فعال انرژی اتخاذ کرد، پیگیری دیپلماسی فناوری با هدف انتقال تکنولوژی به داخل و توسعه بازار شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی در حوزه صنعت نفت بود. تعمیق همکاریهای فناورانه مشترک و توسعه ظرفیت داخلی با بهره‌گیری از تعاملات بین‌المللی، زمینه‌ساز افزایش بهره‌وری و تقویت رقابت‌پذیری شرکت‌های داخلی خواهد شد. از دستاوردهای این تعاملات در حوزه انتقال فناوری و صادرات تجهیزات و خدمات فنی و مهندسی می‌توان به تنفیذ قرارداد و تفاهمنامه با کشورها و شرکت‌های خارجی از جمله صادرات تجهیزات پالایشگاهی به کشورهای امریکای لاتین و صادرات کاتالیست پتروشیمی به کشور روسیه برای اولین بار اشاره کرد. شایان ذکر است در پروژه تأمین قطعات یدکی و متریال تعمیرات اساسی و افزایش ظرفیت پالایشگاه ال‌پالیتوی ونزوئلا 208 درخواست جهت خرید حدود 2، 700، 000 قلم کالا و تجهیزات تنظیم شد و متعاقباً برای 1676 تأمین‌کننده/ سازنده داخلی دعوتنامه ارسال شد.
شایان ذکر است، کارگروه صدور خدمات فنی مهندسی وزارت نفت، در حال پیگیری امور با هدف تسهیل ارتباط شرکت‌های داخلی جهت فعالیت در سایر کشورها و تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی محصولات داخلی است. از جمله اقدامات صورت گرفته توسط این کارگروه می‌توان به ارزیابی و معرفی شرکت‌های توانمند در حوزه گازسوز کردن خودروها به کشور نیجریه، معرفی شرکت‌های توانمند و علاقه‌مند به صادرات به کشور عمان و استفاده از ظرفیت‌های صادراتی پالایشگاه‌های ازبکستان و تاجیکستان اشاره کرد.