کرونا و ارتباطات انسانی

احسان شاه‌قاسمی
 عضو هیأت علمی در گروه ارتباطات دانشگاه تهران
از زمانی که کرونا وارد ایران شد، بخش‌های مختلف ارتباطات ما هر روز بیشتر آنلاین شده است. ما تازه و به مدد «فشار» است که متوجه شده‌ایم بخش‌های بیشتری از زندگی روزمره‌مان را می‌توانسته‌ایم پیشتر به فضای آنلاین ببریم و نبرده‌ایم. کارها زودتر و با دردسر کمتری انجام می‌شود و آن گروهی از مردم که کارهای خلاق می‌کنند، حالا دیگر وقت بیشتری برای انجام کارهای نکرده دارند. خود من از این فرصت استفاده کرده‌ام و تقریباً هر‌آنچه پیشتر -گاهی برای چند سال- وقتی برای انجام دادنش پیدا نمی‌کردم،انجام دادم. اما با آنلاین شدن کلاس‌ها، جلسه‌ها، دید و بازدیدها، تعاملات اداری و...، ما چه چیزهایی از دست می‌دهیم؟
یکی از چیزهایی که در این تعاملات آنلاین از دست می‌دهیم، از دست رفتن حال و هوای جماعت است. انسان موجودی اجتماعی است که نه تنها برای رفع نیازهای خود به وجود دیگران محتاج است، بلکه نفس ارتباط با دیگر انسان‌ها برای ادامه زیست سالم او ضروری است. ما ده‌ها هزار سال در طبیعت زیسته‌ایم و زندگی ما با ارتباطات چهره به چهره شکل گرفته است. این امکان که انسان بتواند ارتباطات اصیل چهره به چهره را با ارتباطات آنلاین جایگزین کند، بسیار کم است. به قول زیگمونت باومن، ارتباطاتی که هر آن بتوان دکمه دیلیت را فشار داد و آن را تمام کرد، «ارتباطات» نیست. ارتباطات آنلاین می‌تواند به ارتباطات چهره به چهره انسانی کمک  و آن را تقویت کند، اما هرگز جایگزینی برای آن نیست.
کرونا تمایل به گشت زنی در شبکه‌های اجتماعی را بشدت افزایش داده است. امروزه بیش از نیمی از ترافیک اینترنت در ایران صرف گشتزنی کاربران در اینستاگرام می‌شود و شمار کاربران و مقدار دیتایی که مصرف می‌کنند از آغاز محدودیت‌های کرونا افزایش داشته است. همه پژوهش‌ها نشان می‌دهند میزان گشتزنی در شبکه‌ها با افسردگی رابطه مستقیم دارد. گشتن در شبکه‌های اجتماعی ما را شادتر نمی‌کند و افزون بر آن، مشکلات دیگری را هم برای ما ایجاد می‌کند. گذشته از مشکلات چشمی و خستگی که صرف زمان‌های طولانی در شبکه‌های اجتماعی به ما تحمیل می‌کند، شبکه گردی می‌تواند باعث مشکلاتی همچون بدبینی به دیگران، گرایش به فحاشی، عدم تمرکز، نارضایتی از بدن، مصرف گرایی، تمایل به نمایش و... شود. متأسفانه در ایران آموزش‌های لازم در این باره
داده نمی‌شود.
آموزش آنلاین توانسته جان افراد بسیاری را در شرایط کرونا حفظ  و در ضمن کمک کند که نظام آموزش به‌صورت نیم‌بند کارکردهای خودش را ادامه دهد اما آموزش هرگز یک کار فردی یا از راه دور نبوده است. آموزش یک فرآیند انسانی است که نیازمند تعامل چهره به چهره آموزگار و دانش‌آموز است. آموزش آنلاین هرگز جای آموزش چهره به چهره را نمی‌گیرد و متأسفانه در دهه گذشته دانشگاه‌ها با استفاده نادرست از خلأ نظری به وجود آمده، دوره‌های آنلاین بسیاری را ارائه دادند و به صدها هزار نفر مدرک بدون پشتوانه فروختند. قطعاً آموزش از راه دور برای بیشتر دانش‌آموزان و دانشجویان سودمند نیست و ما باید در پایان دوران کرونا به شرایط پیش از آن بازگردیم.
پیشتر بارها گفته‌ام که پژوهش‌ها نشان داده‌اند خرید گوشی موبایل هوشمند و خط اینترنت تا پیش از 18سالگی برای کودکان بسیار نادرست است و کودکان در صورت نیاز باید از گوشی پدرومادر استفاده کنند. شمار بسیار اندکی از کودکان از گوشی هوشمند و اینترنت‌دار خود بدرستی استفاده می‌کنند و شوربختانه کرونا برای پدرومادرها در آپارتمان‌های نقلی راهی جز خرید گوشی برای فرزندانشان باقی نگذاشت تا آنها سرگرم شوند و به پدر و مادر برای رفتن به فضای بیرون فشار نیاورند. در سال‌های آینده خواهیم دید که خطر این روند، خیلی از خود کرونا برای فرزندان ما
کمتر نبوده است.