مسئولیت‌پذیری آموزش و پرورش در تقلیل تلفات انسانی زلزله

سلمان یداللهی
مراقب سلامت مدارس
 بلایای طبیعی بخش جدایی‌ناپذیر از قلمرویی‌ست که انسان از بدو آفرینش، از بخشندگی زمین و مهربانی آسمانش برای زیستن بهره برده است؛ انسان ناسپاسی که با دستبرد در چرخه اکوسیستم و ساختار زمین، بروز طبیعی بلایا را غیرطبیعی کرده است.  چهار گوشه جهان به تناسب وضعیت جغرافیایی، از بلای زلزله بی‌نصیب نبوده و نخواهد بود، اما زمین برخی از کشورها نظیر ایران به اصطلاح زلزله خیز است و هر لحظه باید منتظر لرزیدن زمین زیر پایت باشی.
فقط چند ثانیه زمان می‌برد، تا به‌خودت بیایی و ببینی که زمین و زمان دست‌به‌دست هم داده‌اند و خشم طبیعت بی‌هیچ مقدمه‌ای گریبانت را می گیرد. فرقی نمی‌کند روز باشد یا شب، خواب باشی یا بیدار، زلزله امان ‌نمی‌دهد‌‌، حتی به اندازه جان به در بردن از مهلکه. میهمان ناخوانده‌ای که نه به‌هم سفر‌گی، که به طلب جان و مال، روی سرمان آوار می‌شود و هر بار نه تنها چاردیواری خانه که چهارستون تنمان را می‌لرزاند و وقت و بی‌وقت خواب جهانیان را آشفته می‌کند. تلاش دانشمندان علم زمین شناسی نیز برای پیش‌بینی وقوع آن هنوز راه به‌جایی نبرده است. در جدیدترین رده‌بندی کشورهایی که بیشترین تلفات جانی و مالی ناشی از بلایای طبیعی را داشته‌اند، ایران در جایگاه سوم قرار دارد و در این میان از زمین لرزه به‌عنوان بزرگترین تهدید برای کشورمان نام برده شده است‌. متأسفانه آژیر قرمز این هشدار زمانی در کشورمان به صدا درمی‌آید که اتفاق، رخ داده ‌است! نگاهی‌ اجمالی به کشورهایی که بر مدار زلزله می‌گردند نشان می‌دهد که ناگزیری از این جنبش، به گریز آنان از اصل موضوع منجر نشد‌ه است، بلکه با پذیرش این واقعیت، برای در امان ماندن از تبعات آن، خود را آماده این رویارویی کرده‌اند. بی‌تردید در مبحث زلزله حفظ سلامت و امنیت جان، مقدم برهر خسارت و ویرانی است. تحقق این مهم به دو عامل اصلی بستگی دارد‌: اول شرایط فیزیکی و مقاومت ساختمان در برابر زلزله، دوم آمادگی انسان در حفاظت از جان خود که موضوع اصلی این یادداشت می‌باشد. جدا از شدت و ضعف یک زلزله و شکل بروز آن، تلاش برای دستیابی به فناوری پیش‌بینی وقوع زلزله و طراحی ساختمان‌هایی با تاب‌‌آوری بالا، از دغدغه‌های اصلی متخصصین زلزله شناسی بوده‌ است که در نتیجه آن بتوانند درصد تلفات انسانی را به حداقل برسانند. با توجه به‌ آنی بودن بروز زلزله و سلب فرصت هرنوع تصمیم، استفاده از کمترین زمان برای حفظ جان، به آگاهی، اطلاعات و آمادگی لازم نیاز دارد و این میسر نمی‌گردد مگر با تکیه بر آموزش‌های مستمر که کشورهای درگیر با زلزله سال‌هاست با برنامه‌ریزی‌های منظم به آن پرداخته‌اند.
 شهرنشینی و شکل ساختاری(چندطبقه) اغلب ساختمان‌ها، الزام این آموزش‌ها را دوچندان می‌‌نماید، چرا که با فرض ایمن بودن ساختمان به‌لحاظ فیزیکی، یک لرزش کوچک بر آن می‌تواند باعث هجوم ساکنین ساختمان برای خروج و به تبع آن بروز حادثه‌ای ناگوار گردد، لذا پیشگیری از وقوع چنین حوادثی در گرو آموزش‌هایی همچون حفظ آرامش و خونسردی، شناخت نقاط امن خانه، مدرسه، محل کار، ... و شیوه‌های صحیح پناه‌گیری است که در بررسی‌ها و تحقیقات علمی کارشناسان به‌عنوان یک اصل در کاهش تلفات انسانی به آن اشاره شده‌ است. فراهم کردن بستر فراگیری این آموزش‌ها برای همه افراد جامعه، نیاز مبرمی‌ست که کمترین بی‌توجهی به آن از سوی نهادها و سازمان‌های مربوطه، تبعات فاجعه باری به همراه خواهد داشت‌‌. از جمله فرصت‌های طلایی برای ارائه این آموزش‌ها استفاده از ظرفیت مدارس می‌باشد. امری که خوشبختانه آموزش و پرورش به آن اهتمام‌ ویژه‌ای داشته‌‌ و از همان دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه به آن پرداخته‌ است.
 اولین نکته‌ای که مراقبین سلامت، مربیان پرورشی و آموزگاران در آموزش‌ها بر آن تأکید می‌کنند، پناه گرفتن در همان نقطه‌ای است که هنگام زمین لرزه، در آنجا قرار داریم.
 حفظ آرامش، نحوه صحیح پناه‌گیری زیر میز(کلاس، خانه، محل کار)، استفاده از کتاب، کیف یا کوله، بالشت و... برای حفاظت از سر و گردن، پناه گرفتن در گوشه‌های امن، عدم استفاده از آسانسور، پناه گرفتن اصولی در راهروها و راه پله‌ها، پرهیز از شتابزدگی هنگام خروج، پس از پایان زلزله، دوری از نورگیرها، پنجره‌ها و ساختمان‌ها و حفظ نکات ایمنی پناه‌گیری در فضاهای باز از مهم‌ترین اصولی ا‌ست که به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود. گسترش دامنه فراگیری این آموزش‌ها به خانواده‌‌ها، جمعیت چشمگیری از جامعه را تحت پوشش قرار می‌دهد که این خود نقش قابل توجهی در کاهش تعداد مصدومان و تلفات انسانی خواهد داشت.
 از برنامه‌های ارزشمندی که در مدارس اجرا می‌گردد طرح «دادرس» (دانش‌آموز آماده در روزهای سخت) است.در این طرح که زیر نظر سازمان جوانان جمعیت هلال احمر برگزار می‌شود، دانش‌آموزان توسط یک مربی، آموزش‌هایی از قبیل: پناه‌گیری و تخلیه اضطراری، ارزیابی و کنترل علائم حیاتی، پانسمان، بانداژ و آتل‌بندی، حمل مصدوم، اطفای حریق و چادرزنی را می‌آموزند که در سوانح و حوادثی مانند زلزله، کاربردی غیرقابل انکار دارد.
 از سوی دیگر طرح‌هایی که هر سال هشتم آذرماه با همکاری ستاد بحران، هلال احمر، اورژانس، آتش‌نشانی و دیگر ارگان‌ها و سازمان‌های مربوطه در مدارس کشور برگزار می‌گردد، مانور زلزله می‌باشد که با انجام آن دانش‌آموزان با قرار گرفتن در موقعیتی مشابه، چگونگی حفاظت از جان خود و رعایت نکات ایمنی بر اساس آموخته‌هایشان را تمرین می‌کنند. برگزاری این مانور و مانورهایی که در مهرماه (هفته کاهش بلایای طبیعی) و نیز ۵ دی ماه سالروز زلزله بم، در کشور برگزار می‌گردد، به تنهایی در بالا بردن سطح آمادگی دانش‌آموزان در برابر زلزله کافی نمی‌باشد، بلکه تکرار مستمر آن در طول سال تحصیلی، لزوم حضور فعال همه دانش‌آموزان‌، معلمان و کادر مدرسه در این مانورها، جدیت در اجرا و استمرار در آگاهی بخشی و آموزش می‌تواند باعث افزایش آمادگی، کاهش ترس و تسلط بر رفتار در هنگام وقوع زلزله اصلی شود. به‌نظر می‌رسد پرداختن به آموزش‌های سلامت محور، باید به‌صورت یک طرح ملی و لازم الاجرا در همه مدارس کشور از محروم‌ترین نقاط تا شهر‌های برخوردار در دستور کار قرار گیرد و از پیگیری، نظارت و ارزیابی هم غافل نبود.  کشورهایی که در موضوع آموزش، برنامه‌ریزی‌ منسجم و بلندمدت داشته‌اند از تأثیرات مثبت آن در کاهش تلفات انسانی و هزینه‌های چشمگیر در کنترل و درمان برخوردار شده‌اند. مطالعه برنامه‌های آموزشی کشورهایی که با وجود همزیستی ناگزیر با زلزله، تلفات انسانی پایینی دارند می‌تواند به‌عنوان یک تجربه موفق، در سرفصل‌های آموزشی و هدف گذاری‌های آموزش و پرورش و سازمان‌های مرتبط مورد توجه قرار گیرد.