جایی برای نمایش ایرانی

تماشاخانه سنگلج (25 شهریور قدیم) در حال حاضر قدیمی‌ترین تماشاخانه دایر در تهران است که در محله قدیمی سنگلج و مقابل پارک بهشت قرار دارد. این تماشاخانه را می‌توان نخستین تماشاخانه‌ای دانست که در محله سنگلج ساخته شده و پذیرای اهالی این محله قدیمی تهران است؛ البته در سال‌های دور نیز تماشاخانه‌ای فصلی در چهارراه گلوبندک وجود داشته اما تماشاخانه سنگلج در ادامه راه «تئاتر تهران» به‌عنوان تماشاخانه‌ای دائمی و البته با ویژگی اجرای نمایش‌های صرفاً ایرانی، پذیرای تماشاگران این هنر فاخر شده است.
‌احداث تماشاخانه
سال 1343 وقتی بعد از تأ سیس وزارت فرهنگ و هنر، بتدریج فکر ساخت تماشاخانه‌ای به منظور اجرای آثار تولیدی هنرمندان کشور شکل گرفت که مختص به اجرای نمایش‌های ایرانی باشد. درخصوص خرید زمین این تماشاخانه دو روایت وجود دارد که روایت نخست حکایت از این دارد که وزارت فرهنگ و هنر وقت، این زمین را خریداری کرد و به ساخت این تماشاخانه اختصاص داد. روایت دوم هم نقل می‌کند که بانویی ارمنی، زمین این مکان را به وزارت فرهنگ و هنر هدیه کرده اما طبق بریده جرایدی که از سال 1343 در دست است این تماشاخانه با هزینه آقای مهندس بابایان، مدیرعامل شرکت «به‌ساز نو»، با مسئولیت محدود و عضو سندیکای شرکت‌های ساختمانی به نشانی تهران کوچه صباح به شماره 46 و به شماره ثبت 5285  بنا شده و به وزارت فرهنگ و هنر اهدا شده است. زیربنای این تماشاخانه 1034 مترمربع است و آن زمان به نام «25 شهریور» نام‌گذاری شده است. کاشی‌های معرق سر در نمای بیرونی تماشاخانه هم به ابعاد سه در 14 متر، توسط سیما کوبان طراحی و گروه کاشی‌سازی هنرهای زیبای کشور آنها را ساخته و نصب کرده‌اند.
‌افتتاح تماشاخانه و برگزاری نخستین جشنواره نمایش‌های ایرانی
این تماشاخانه روز 18 مهرماه  1344 خورشیدی، همزمان با برگزاری نخستین جشنواره «نمایش‌های ایرانی» افتتاح می‌شود و زمزمه‌های اختصاص این تماشاخانه به نمایش‌های ایرانی در نهایت به واقعیت تبدیل می‌شود.
برنامه‌ریزی «نخستین جشنواره نمایش‌های ایرانی» به گونه‌ای صورت گرفته‌ بود که هر یک از آثار نمایشی شرکت کننده در این جشنواره، به مدت یک یا دوشب اجرا شوند، اما این آثار تا اندازه‌ای قدرتمند اجرا شده بود که بین یک یا دوماه اجرا برای آنها درنظر گرفته شد. در این جشنواره هفت اثر نمایشی اجرا شد که به ترتیب به این شرح هستند: «امیر ارسلان» نوشته پرویز کاردان به کارگردانی «علی نصیریان»، «چوب به دست‌های ورزیل» نوشته غلامحسین ساعدی (گوهر مراد)، به کارگردانی «جعفر والی»، «کالسکه طلایی» به نویسندگی و کارگردانی «خلیل موحد دیلمقانی»، «مجموعه نمایش‌های ایرانی» به کارگردانی «پرویز صیاد»، «بهترین بابای دنیا» به نویسندگی ساعدی و کارگردانی «عزت‌الله انتظامی»، «پهلوان اکبر می‌میرد» به نویسندگی بهرام بیضایی و کارگردانی«عباس جوانمرد»، «کوروش پسر ماندانا» به نویسندگی کورس سلحشور و کارگردانی «رکن الدین خسروی». بعد از اجرای اولین جشنواره «نمایش‌های ایرانی»، نمایش‌های «امیرارسلان»، «پهلوان اکبر می‌میرد»، «بهترین بابای دنیا» اجراهای خود را در این تماشاخانه ادامه دادند. بلیت‌های آثار این جشنواره در مراکز فرهنگی مختلفی به فروش رسید. مراکزی چون کتابفروشی امیرکبیر، فروشگاه فردوسی غرفه وزارت فرهنگ و هنر، مغازه گالو در خیابان استانبول، فروشگاه بتهوون در خیابان منوچهری، انجمن فیلارمونیک در چهارراه یوسف آباد، گیشه تماشاخانه و... قیمت بلیت این آثار 40 و 60 ریال بود و بهای سری بلیت برای هفت برنامه 210 و 350 ریال که برای فرهنگیان تخفیف پنجاه درصد درنظر گرفته شده بود. با کمی دقت بسادگی می‌توان به این مسأله پی برد که فراگیر بودن غرفه‌های فروش بلیت آثار نمایشی این جشنواره در سطح شهر و دسترسی آسان شهروندان برای خرید بلیت نمایش مورد نظرشان یکی از نقاط قوت این جشنواره و یکی از دلایل پر مخاطب بودن آنها نیز بوده است. نکته دیگر درخصوص «تماشاخانه سنگلج» اینکه این تماشاخانه به لحاظ تجهیزات فنی، نور، صدا و آکوستیک سالن اجرا، کاملاً استاندارد بوده و وجود امکانات صحنه‌ای همچون سن ‌گردان، میله‌های بالا برنده پرده، دکور و... این تماشاخانه را از ویژگی خاصی برخوردار کرده بود.
‌هنرمندان و اهالی سنگلج
همزمان با آغاز به کار تماشاخانه سنگلج، گروه‌های نمایشی که در اداره هنرهای دراماتیک شکل گرفته بودند، امکان پیدا کردند آثار نمایشی خود را در این تماشاخانه روی صحنه ببرند. به این‌ترتیب، این گروه‌های نمایشی با فراغ بال و به صورت مداوم هر روز به تمرین نمایش های موردنظر خود در سالن های تمرین ساختمان اداره هنرهای دراماتیک می‌پرداختند و در هر ماه یک اثر نمایشی برای اجرا در تماشاخانه سنگلج آماده می‌کردند. از جمله آنها می‌توان به گروه «هنر ملی» به سرپرستی عباس جوانمرد، «مردم» به سرپرستی علی نصیریان، «شهر» به سرپرستی جعفر والی، «امروز» به سرپرستی داوود رشیدی، «جوان» به سرپرستی اسماعیل شنگله و «میترا» به سرپرستی خلیل موحد دیلمقانی اشاره کرد. نویسندگان اغلب این آثار نمایشی عبارت بودند از: غلامحسین ساعدی (گوهر مراد)، اکبر رادی، بهرام بیضایی، بیژن مفید، محمود استادمحمد، بهمن فرسی و... بودند و درمیان کارگردان‌ها نام‌هایی چون عباس جوانمرد، علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی، داوود رشیدی، رکن الدین خسروی، بهرام بیضایی و... به چشم می‌خورد. صحنه تماشاخانه سنگلج، چه در سال‌های آغازین فعالیتش و چه در سال‌های پس از انقلاب میزبان هنرمندان ممتاز و برجسته‌ای بوده که هر یک امروز از چهره‌های شاخص نویسندگی، کارگردانی و بازیگر  تئاتر، تلویزیون و سینمای ایران به شمار می‌روند. افرادی چون: جمشید مشایخی، داوود رشیدی، محمدعلی کشاورز، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان،  جعفر والی، جمیله شیخی، مهین شهابی، رقیه چهره آزاد، پرویز فنی زاده، محمود دولت آبادی، عنایت بخشی، اکبر زنجانپور، ایرج راد، محمد مطیع، ثریا قاسمی، بهمن مفید، اسماعیل داورفر، اسماعیل محرابی، سیاوش طهمورث، فردوس کاویانی، خسرو شکیبایی، یدالله شیراندامی، بهزاد فراهانی، سوسن تسلیمی، پروز پرستویی، اکبر عبدی، حسن فتحی، هادی مرزبان، هما روستا، آزیتا لاچینی، سیروس گرجستانی، علیرضا خمسه، داود فتحعلی بیگی، جواد انصافی، کتایون ریاحی، مجید مظفر، عبدالرضا اکبری، هدایت هاشمی و...
 مدیران ادوار مختلف تماشاخانه سنگلج
حسینعلی طباطبایی نخستین مدیر تماشاخانه سنگلج بود. طباطبایی که از فارغ‌التحصیلان دانشگاه تهران بود و یک دوره آموزش کارگردانی در فرانسه گذرانده بود، ترجمه 40 نمایشنامه فرانسوی را در کارنامه خود دارد که از جمله آنها می‌توان به مکتب بیوه‌ها اثر ژان کوکتو، خاموشی دریا اثر ژان برولر و بازی کشتار اثر اوژن یونسکو اشاره کرد. لازم به توضیح است که تماشاخانه سنگلج در سال‌های پیش از انقلاب دارای یک شورای هنری به نام شورای تئاتر متشکل از افراد متخصص و صاحبنامی چون عصمت ژانتی، جلال ستاری، علی نصیریان، داوود رشیدی، عباس جوانمرد و عزت‌الله انتظامی بودند که بر نحوه تولید و ارزشیابی و نیز کار گروه‌ها نظارت کامل داشتند. از دیگر مدیران تماشاخانه سنگلج می‌توان به سعید بصیریان، مجید جعفری، علی حیدری، محمد صدیقی نژاد، جواد افشین نژاد، محسن اکبریان، کیوان نخعی، محمود فرهنگ، اتابک نادری، علیرضا مصلح تهرانی، سید یونس آبسالان و علی عابدی اشاره کرد. از این میان، اتابک نادری و پریسا مقتدی هر یک در دو دوره مدیریت تماشاخانه را برعهده داشته‌اند.