داده‌های ماهواره‌ای اثبات کننده حق پرداخت نشده هامون

زهرا کشوری
روزنامه‌نگار حوزه محیط‌ زیست و میراث فرهنگی
افغانستان در چهار دهه گذشته مدعی است ، به این دلیل اجازه نمی‌دهد تا حقابه هامون از سمت افغانستان به ایران جاری شود کاهش بارندگی در حوضه آبریز «هیرمند» است اما تازه‌ترین پژوهش انجام گرفته نشان می‌دهد برخلاف ادعای افغانستان، میزان بارندگی در بازه 34 ساله در مقیاس فصلی و سالانه در حوضه آبریز هیرمند افزایش نیز داشته است. ایران با تکیه با یافته‌های جدید می‌تواند ادعاهای کلی و همیشگی کشور افغانستان را در مذاکرات دوجانبه رد و راه ورود آب به تالاب بین‌المللی هامون را باز کند.
حدود 310 حوضه آبریز، 600 منبع آب‌های زیرزمینی و 1600 دریاچه و مخزن آبی در دنیا به‌طور مشترک مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگرچه منابع آبی مشترک می‌تواند عاملی برای همکاری کشورهای بهره بردار نیز باشد، اما در اکثر موارد توافق رسمی بین این کشورها برای بهره‌برداری مشترک از آنها وجود ندارد. به‌عنوان مثال، از بین 234 تالاب بین‌المللی مشترک بین 91 کشور جهان که در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده‌اند، تنها 16 تالاب دارای قرارداد رسمی و برنامه مدیریتی مشترک هستند. سامانه‌های منابع آبی بین‌المللی نسبت به منابع آبی ملی درهم تنیده‌تر است، زیرا جنبه‌های سیاسی و امنیتی نیز در مدیریت این سیستم‌ها باید مورد توجه جدی قرار گیرد. بنابراین بهره‌برداری از منابع آبی مشترک در برخی موارد از نظر اجتماعی و سیاسی چالش برانگیز بوده است که مدیریت این چالش‌ها نیازمند ابزار دیپلماسی قدرتمند و مکانیسم‌های مؤثر برای همکاری و اعتمادسازی بین کشورها و حل تنش‌های موجود است.
حوضه آبریز رودخانه هیرمند یکی از حوضه‌های مهم بین‌المللی در غرب آسیا و مشترک بین دو کشور ایران و افغانستان است. این رودخانه، منبع اصلی تأمین آب تالاب بین‌المللی هامون است که در مرز ایران و افغانستان قرار دارد. تالاب هامون در سال 1975 میلادی به‌عنوان تالاب حفاظت شده در لیست تالاب‎های کنوانسیون رامسر قرار گرفت. اهمیت اقتصادی- اجتماعی و محیط زیستی رودخانه هیرمند و تالاب هامون برای هر دو کشور ایران و افغانستان باعث ایجاد تنش آبی بین دو کشور به مدت بیش از 200 سال شده است. در سال 1973 میلادی (1351 شمسی) قراردادی بین ایران و افغانستان به امضا رسید که بر مبنای این قرارداد مقدار متوسط 820 میلیون مترمکعب از آب هیرمند در یک سال نرمال آبی باید به ایران جریان یابد. اما با وجود این توافقنامه، خشک شدن تالاب هامون و قرارگرفتن آن در لیست مونترو (لیست تالاب‌های در معرض خطر) در سال 1990 میلادی، باعث شده است که تنش آبی بین دو کشور همچنان پابرجا باشد. خشک شدن تالاب هامون تبعات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی و همچنین محیط زیستی زیادی را برای ساکنان منطقه به‌دنبال داشته است. وقوع طوفان‌های گرد و غبار و کمبود آب برای مصارف مختلف بویژه در بخش کشاورزی و از بین رفتن فعالیت‌های ماهیگیری در منطقه سیستان در استان سیستان و بلوچستان زندگی در این منطقه را مختل نموده و باعث مهاجرت گسترده مردم سیستان بویژه روستاییان به سایر مناطق ایران شده است.
با وجود برگزاری نشست‌ها و جلسات متعدد کمیسران مشترک دو کشور، ایران و افغانستان اجماعی بر سر علل خشک شدن تالاب هامون صورت نگرفته است. ایران ادعا می‌کند که فعالیت‌های انسانی در بالادست حوضه هیرمند باعث کاهش جریان آب به ایران به میزانی کمتر از جریان توافقی در معاهده 1973 شده است. از سوی دیگر، افغانستان تلاش داشته نشان دهد که این کشور به معاهده بین دو کشور بر سر رودخانه بین‌المللی هیرمند پایبند بوده و کاهش جریان آب به ایران به‌دلیل کاهش بارش در سال‌های اخیر بوده است. برای بررسی ادعای افغانستان در مورد تغییر بارش در حوضه آبریز، مطالعه‌ای علمی صورت گرفته است که نتایج آن در مجله تخصصی و معتبر
Water Resources Management در ماه سپتامبر 2020 به چاپ رسیده است.
به‌طور کلی، بررسی روند تغییرات متغیرهای هواشناسی، نیازمند داده‌های طولانی مدت (حداقل ۳۰ سال) است و دسترسی به چنین داده‌هایی در افغانستان، به‌دلیل عدم ثبات سیاسی و ضعف زیرساخت‌ها وجود ندارد. همچنین به‌دلیل عدم وجود اعتماد در جمع‌آوری و به اشتراک‌گذاری داده‌ها، دسترسی به داده‌های قابل اعتماد در حوضه‌های مشترک بین‌المللی بویژه در منطقه غرب آسیا بسیار محدود است. برای حل این مشکل، مطالعه فوق بر اساس داده‌های ماهواره‌ای و برای سال‎های  (1362 تا 1396 ) صورت گرفته است.
نتایج این مطالعه نشان داده است که برخلاف ادعای افغانستان، میزان بارندگی در بازه 34 سال ذکر شده در مقیاس فصلی و سالانه در حوضه آبریز هیرمند افزایش داشته است. همچنین باوجود کاهش شدت بارش در حوضه، فراوانی و میزان بارش‎های سنگین در مناطق کوهستانی (که منبع اصلی تغذیه حوضه آبریز هیرمند است) افزایش یافته است. به‌عبارت دیگر، میزان بارش فصلی و سالانه در بالادست حوضه افزایش یافته است. نتایج همچنین نشان داده است که در طول بازه مورد مطالعه در حوضه هیرمند تعداد روزهای بارانی افزایش و تعداد روزهای بدون بارش نیز کاهش یافته است. علاوه بر این، در قسمتی از حوضه آبریز که در ایران قرار دارد، روند کاهش یا افزایشی مقدار بارش سالانه و فصلی، شدت و فراوانی بارش از نظر آماری معنی‌دار نبوده است. لذا کاهش جدی آورد آب به داخل کشور ناشی از کاهش بارندگی در حوضه (چه در بالادست و چه در پایین‌دست) صحیح نیست.
به‌طور کلی نتایج مطالعات منتشر شده نشان می‌دهد که کاهش قابل ملاحظه و معنی‌داری در مقدار بارش در کل حوضه آبریز هیرمند در دوره 1983 تا 2016 وجود نداشته است و ادعای مطروحه توسط افغانستان مبنی بر کاهش بارش در حوضه آبریز هیرمند با توجه به داده‌های ماهواره‌ای معتبر صحت ندارد.
از آنجا که ادعای افغانستان مبنی بر کاهش جریان آب به‌دلیل کاهش بارش همیشه به‌عنوان دستاویزی در مذاکرات برای فرار از مسئولیت‌پذیری افغانستان از قبول اثرات اقدامات سازه‌ای این کشور در بالادست حوضه بر کشور ایران مورد استفاده قرار گرفته است، امید است با توجه به حساسیت هیدروپلیتیکی حوضه آبریز هیرمند، یافته‌های پژوهش فوق بتواند در مذاکرات دوجانبه با این کشور در جهت رد ادعاهای کلی و همیشگی کشور افغانستان مورد استفاده قرار گیرد.

نیم نگاه

نتایج  مطالعه بر داده های ماهواره ای نشان داده است که برخلاف ادعای افغانستان، میزان بارندگی در بازه 34 سال ذکر شده در مقیاس فصلی و سالانه در حوضه آبریز هیرمند افزایش داشته است. همچنین علیرغم کاهش شدت بارش در حوضه، فراوانی و میزان بارش‎های سنگین در مناطق کوهستانی (که منبع اصلی تغذیه حوضه آبریز هیرمند است) افزایش یافته است. به عبارت دیگر میزان بارش فصلی و سالانه در بالادست حوضه افزایش یافته است