گروه اقتصادی/ دریک سال اخیر، تجارت غیرنفتی ایران تحولات بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده است. از ابتدای آغاز به کار دولت سیزدهم با اولویت دهی به کشورهای همسایه و منطقه، تجارت و صادرات ایران به این کشورها با جهش قابل توجهی همراه شد. با این حال آمار گمرک ایران نشان می‌دهد  این شرایط برای کشورهای خارج از منطقه و سایر قاره‌های جهان نیز صدق می‌کند.با این حال طی روزهای اخیر با پیوستن رسمی ایران به سازمان همکاری‌های شانگهای بعد منطقه‌ای همکاری‌ها و مراودات اقتصادی و تجاری ایران با کشورهای آسیایی و منطقه برجسته‌تر شده است.
آمار گمرک نشان می‌دهد  در پنج ماه نخست سال‌جاری تجارت ایران با سازمان‌های بزرگ منطقه‌ای جهش بزرگی داشته است ،به طوری که دراین مدت تجارت و صادرات ایران با اعضای سازمان شانگهای به ترتیب 31 و 10 درصد بیشتر شده است. میزان تجارت پنج ماهه ایران با اعضای سازمان همکاری‌های اوراسیا نیز رشد 30 درصدی داشته که این میزان رشد برای صادرات ایران 15 درصد بوده است. علاوه براین، تجارت ایران با اعضای سازمان اکو 40 درصد و صادرات ایران به این سازمان رشد 39 درصدی داشته است. حال در گام دوم قراراست که پیمان تجارت آزاد بادو سازمان شانگهای و اوراسیا منعقد شود. موافقتنامه تجارت آزاد با اوراسیا بزودی نهایی می شود و به تصویب مجلس می‌رسد و پس از آن تجارت آزاد با شانگهای در دستور کار قرار می‌گیرد؛ اتفاقی که به طور قطع موجب جهش بیش از پیش تجارت ایران با 12 کشور عضو این دو سازمان است. سازمان همکاری‌های شانگهای دارای 11 عضو و سازمان اوراسیا دارای پنج عضو است که به غیر از ارمنستان، چهار عضو دیگر اوراسیا یعنی روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس در سازمان شانگهای نیز عضویت دارند. بدین ترتیب مسیر دستیابی به تجارت آزاد به شانگهای پس از اوراسیا نیز آسان‌تر خواهد بود.
تجارت آزاد با اوراسیا آذرماه نهایی می‌شود
درهمین خصوص رئیس سازمان توسعه تجارت ایران اعلام کرد که آذرماه بحث‌های کارشناسی مربوط به تجارت آزاد با اتحادیه اوراسیا را نهایی خواهیم کرد و مورد امضا قرار می‌گیرد و برای تصویب به مجالس می‌رود.
علیرضا پیمان پاک در یک گفت‌و‌گوی تلویزیونی درباره رفع موانع مبادلات مالی و بانکی میان کشورهای عضو شانگهای، اظهار کرد: رؤسای جمهور عضو پیمان، اعضای ناظر و شرکا صحبت‌های خوبی را در این زمینه مطرح کردند. به گفته وی، در چند مورد تأکیداتی صورت گرفت که یکی از این موارد، تجارت کالا بود تا از فرصت اجلاس استفاده و برای توسعه تجارت بین کشورهای عضو شانگهای اقدامات لازم انجام شود. در ۵ ماه نخست سال ۱۴۰۱، رشد قابل توجهی در خصوص صادرات با اعضای شانگهای داشتیم و صادرات ما بیش از ۹ میلیارد دلار بود. این نشان از دیپلماسی فعال در خصوص کشورهای عضو شانگهای دارد.
براساس گفته‌های معاون وزیرصمت، در جلساتی که رئیس‌جمهور با رؤسای کشورهای عضو شانگهای داشت، بر توسعه تجارت و رفع موانع و چالش‌ها تأکید شد. در بحث مالی و بانکی با کشورهایی مثل روسیه، بلاروس و قزاقستان، اقدامات خوبی انجام داده‌ایم تا از مسیرهای جایگزین استفاده کنیم. علاوه بر این حذف دلار و یورو در دستور قرار داده خواهد شد و به طرف‌های مقابل پیشنهاد استفاده از بیمه‌ها و کانال‌های مالی جدید که بانک مرکزی ما در نظر گرفته، ارائه شد.
وی تصریح کرد: رئیس جمهور تأکید بر توسعه تجارت آزاد دارد، ما تجربه خوبی  در حوزه اوراسیا داشتیم. ۸۰ درصد اقدامات به نتیجه رسیده، آذرماه بحث کارشناسی را نهایی خواهیم کرد و مورد امضا قرار می‌گیرد و برای تصویب به مجالس می‌رود. این اولین تجربه تجارت آزاد ما خواهد بود، کشورهای اوراسیا اکثراً عضو سازمان شانگهای هستند و رئیس جمهور پیشنهاد دادند که بحث تجارت آزاد را در حوزه شانگهای نیز دنبال کنیم. وی گفت: موضوع دیگری که رئیس جمهور مطرح کردند، استفاده از ظرفیت‌های ترانزیتی بین اعضای سازمان شانگهای است. ما کریدور شمال- جنوب را داریم و در چند ماه اخیر بر آن تمرکز کردیم و ظرفیت‌های ترانزیتی را توسعه دادیم اما حجم کار وسیع است و نیازمند مشارکت اعضای شانگهای است.
پیمان پاک با بیان اینکه اعضای سازمان شانگهای آمادگی خود را برای مشارکت در توسعه زیرساخت‌ها اعلام کردند، درباره جذب سرمایه‌گذاری، بیان کرد: در جلسه رئیس جمهور کشورمان با رئیس جمهور روسیه، در خصوص کریدور شمال - جنوب بحث و بر دو موضوع تأکید شد، موضوع اول تکمیل خطوط راه آهن رشت-آستارا و موضوع دوم افزایش ناوگان دریایی در خزر و توسعه بنادر شمالی خزر بود.
رئیس سازمان توسعه تجارت تصریح کرد: در حوزه شرق-غرب صحبت‌های جدی با کشور چین مطرح شد تا این ظرفیت‌ها را توسعه دهیم. در حال حاضر ظرفیت‌هایی  برای توسعه کالایی داریم اما وقتی بخواهیم تجارت را با کشورهای عضو شانگهای توسعه دهیم باید زیرساخت‌هایمان را توسعه دهیم و به ابزارهایی مانند کشتی، واگن و … نیاز داریم.
وی افزود: در حوزه بحث‌های نرم و گمرکات، مشابه توافقنامه‌ای که چند ماه گذشته بین ۳ کشور ایران، آذربایجان و روسیه امضا شد، با سایر کشورها نیز مذاکراتی انجام شده است. تمام این اقدامات منجر به توسعه تجارت و ایجاد درآمد پایدار برای جمهوری اسلامی می‌شود.
پیمان پاک درباره تشکیل بازار برق منطقه شانگهای، گفت: بزرگ‌ترین تولید کنندگان انرژی جهان، از جمله ایران و روسیه عضو اتحادیه شانگهای هستند و بزرگ‌ترین مصرف کنندگان انرژی جهان مانند چین و هند نیز عضو اتحادیه هستند. رئیس جمهور اشاره به این موضوع داشت که باید سازکاری برای همکاری‌های پایدار در حوزه امنیت انرژی تعریف شود. باید در سایر حوزه‌های انرژی امکان مبادلات پایدار انرژی وجود داشته باشد و مسأله تأمین انرژی امن و پایدار شود.
رئیس سازمان توسعه تجارت ایران با اشاره به اینکه موضوع امنیت غذایی نیز در این دیدارها مورد تأکید قرار گرفت، خاطرنشان کرد: رئیس جمهور به موضوعاتی مانند سلامت و استفاده از ظرفیت‌های ایران در حوزه سلامت تأکید کردند، تا صادرات تجهیزات پزشکی، داروهای بیوتکنولوژی و خدمات گردشگری سلامت به کشورهای عضو شانگهای توسط ایران صورت گیرد.
فراهم کردن بسترهای تجارت آزاد
به منظور فراهم کردن بسترهای تجارت آزاد با اوراسیا، گمرک ایران در ۳ بخش درون سازمانی، ملی و بین‌المللی کار خود را آغاز کرده است.
در بخش درون سازمانی، گمرک ایران با تشکیل کارگروه پایش امور گمرکی در حوزه اوراسیا نسبت به اختصاص مسیر سبز برای اظهارنامه مورد مبادله در موافقتنامه، موافقت با حمل یکسره در رویه واردات و صادرات، پذیرش حداقل اسناد و مدارک در راستای ترخیص کالا، تمهیدات لازم در راستای پیش اظهاری اقلام مورد مبادله در گمرک، ایجاد مرکز پاسخگویی به موضوعات گمرکی در گمرک و هماهنگ‌سازی کد کالا (HS) از ۸ رقم به ۱۰ رقم اقدام لازم را انجام داده است.
در بخش ملی با برگزاری هفت جلسه با سازمان‌های همجوار در حوزه تجارت خارجی و انجام اقدامات تسهیلگر از جمله به روزرسانی ارزش گمرکی کالاهای صادراتی مطابق موافقتنامه اوراسیا، هماهنگی جهت ارائه مجوزهای ترخیص قانونی از طریق یک‌ مرجع واحد و اتخاذ تصمیمات لازم به منظور کنترل محموله‌های صادراتی مشمول محدودیت و ممنوعیت‌ها در راستای تسهیل تجارت بین ایران و اوراسیا گام برداشت. 
گمرک ایران در حوزه بین‌المللی نیز با تشکیل کارگروه مشترک همکاری‌های گمرکی به صورت آنلاین با کشورهای عضو اوراسیا، نسبت به به‌روزرسانی ارزش گمرکی اقلام صادراتی ایران به اوراسیا، پیگیری برای نهایی کردن سند تبادل الکترونیک اطلاعات گمرکی و سند همکاری شناخت متقابل فعالان اقتصادی مجاز برای ارائه تسهیلات تجاری مطلوب‌تر بین کشورهای عضو، موافقت ایران برای عملیاتی شدن گواهی مبدأ الکترونیکی و اعمال تخفیفات ترجیحی اوراسیا بین کشورهای عضو روی کالاهای صادراتی اقدام کرده است.
تجارت 18 میلیارد دلاری جهش می‌یابد
براساس گزارش‌ها در پنج ماهه نخست امسال، ارزش تجارت ایران با اعضای دو سازمان اوراسیا و شانگهای به بیش از 18 میلیارد دلار می‌رسد که از این میان حدود 10 میلیارد دلار آن به صادرات ایران به اعضای این سازمان‌ها اختصاص دارد. دراین باره به اعتقاد کارشناسان، اجرای موافقتنامه تجارت آزاد میان ایران و اوراسیا و سپس شانگهای این ارقام را با جهش قابل توجهی همراه خواهد کرد.
تصویر تجارت ایران با اوراسیا
کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، شامل روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس، از جمله شرکای مهم تجاری ایران محسوب می‌شوند،هرچند در سال‌های گذشته توجه چندانی به ظرفیت‌های تجاری ایران  نشد، اما در دولت سیزدهم با اولویت دهی به منطقه، شاهد رشد تجارت با این کشورها هستیم ،به طوری که مبادلات تجاری ایران و اوراسیا در پنج ماهه امسال به یک میلیارد و ۳۲۶ میلیون و ۳۹۴ هزار دلار رسید که 30 درصد از مدت مشابه سال گذشته بیشتر است. درمدت مشابه سال گذشته مجموع تجارت ایران با اعضای این سازمان اندکی بیش از یک میلیارد دلار بود که در سال‌جاری با رشد 300 میلیون دلاری همراه شده است.درحالی که در پنج ماهه نخست سال گذشته ارزش صادرات ایران به اعضای این سازمان 454 میلیون دلار بود در ۵ ماهه اول سال‌ جاری صادرات کشورمان به کشورهای عضو این اتحادیه به ۵۲۲ میلیون و ۱۴۱ هزار دلار رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۱۵ درصد رشد داشته است.
بیشترین میزان کالاهای صادراتی ایران به اوراسیا در ۵ ماهه امسال به ترتیب به مقصد کشورهای فدراسیون روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس بوده است. در این‌ مدت میزان صادرات ایران به فدراسیون روسیه ۲۹۱ میلیون و ۲۲۸ هزار دلار، ارمنستان ۱۴۴ میلیون و ۱۰۱ هزار دلار، قزاقستان ۶۱ میلیون و ۲۰۶ هزار دلار، قرقیزستان ۱۸ میلیون و ۴۲۶ هزار دلار و بلاروس ۷ میلیون و ۱۷۸ هزار دلار بوده است.
در همین مدت واردات ایران از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا به حدود ۸۰۴ میلیون و ۲۵۳ هزار دلار رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۴۳ درصد رشد داشته است که به ترتیب فدراسیون روسیه با ۷۱۵ میلیون و ۳۶۰ هزار دلار، قزاقستان ۷۸ میلیون و ۴۲۳ هزار دلار، بلاروس ۳ میلیون و ۸۸۷ هزار دلار، ارمنستان 3 میلیون و ۸۶۲ هزار دلار و قرقیزستان با ۲ میلیون و ۷۱۹ هزار دلار اولین تا پنجمین کشور مبدأ کالاهای وارداتی ایران بوده‌اند.