عماد هلالات
پژوهشگر مسائل منطقه

اشاره
نقطه آغاز تحولات اخیر عراق را باید در اختلاف نگاه بین گروه‌های سیاسی عراق ارزیابی کرد که باعث ایجاد تنش بین این گروه‌ها شده است. گروه‌هایی که تا دیروز در مقابل پروژه تقسیم و تجزیه عراق صف‌آرایی کرده، در مقابل بزرگ‌ترین تهدید هویتی و موجودیتی عراق، ایستادگی کرده و توانستند با متحد کردن عراق تروریسم داعش را شکست بدهند. اما امروز اختلاف سیاسی و حزبی باعث ایجاد تنش در بین این گروه‌ها شده است و بیانیه‌های مختلفی از سوی این گروه‌ها علیه همدیگر منتشر می‌شود. پارلمان در تصرف جریان مقتدی صدر است و گروه چهارچوب هماهنگی راهپیمایی حفظ دولت و حاکمیت را برگزار کرده است.

​​​​​​​آغاز ماجرا
با وجود آنکه جلسات مختلفی بین گروه‌های شیعی برای تشکیل یک صف واحد برگزار شده بود، اما اختلاف‌ها همچنان باقی است و مقتدی صدر به دنبال تشکیل دولت بدون حضور سایر گروه‌های شیعی بود. صدر که با کسب 73 کرسی در پارلمان عراق توانست رتبه اول را به دست بیاورد به دنبال تشکیل دولت اکثریت ملی است. وی حمایت ائتلاف‌های اهل سنت و حزب دموکرات مسعود بارزانی را با خود دارد.
صدر در آخرین بیانیه خود قبل از استعفای این جریان از پارلمان، اعلام کرده بود که به دنبال تشکیل دولت بدون حضور سایر گروه‌های شیعی است و چهارچوب هماهنگی می‌تواند به عنوان مخالف دولت و اپوزیسیون دولت خود را تعریف کند. از سوی دیگر چهارچوب هماهنگی، با وجود اعلام فراکسیون اکثریت در پارلمان عراق با 88 عضو، اما جریان صدر بعد از حواشی اولین جلسه پارلمان این کشور و بعد از انتخاب محمد حلبوسی به ریاست پارلمان، خود را با 90 عضو به عنوان فراکسیون اکثریت معرفی کرد. سرانجام بعد از ناتوانی جریان صدر از تشکیل دولت، این جریان به دستور مقتدی صدر از پارلمان استعفا داده و چهارچوب هماهنگی توانست اکثریت پارلمان را به دست بیاورد.
روند جایگزینی نمایندگان به‌سرعت انجام شد و چهارچوب هماهنگی با توجه به اینکه وضعیت جدید فرصتی برای معرفی نخست‌وزیر و تشکیل جلسه کامل برای تشکیل دولت است. اقدام به معرفی محمد شیاع السودانی بعد از برگزاری جلسات مختلف به عنوان گزینه خود برای تصدی پست نخست‌وزیری کرد. جریان صدر با توجه به اینکه خود را از فرایند سیاسی پارلمانی بعد از استعفا، دور می‌دید در ابتدا نسبت به انتخاب محمد شیاع السودانی موضعی نگرفت و حتی بعد از تماس گروه چهارچوب هماهنگی نسبت به اعلام نظر مقتدی صدر، سیاست سکوت را اتخاذ کرد.
بعد از اعلام مخالفت جریان صدر با گزینه چهارچوب هماهنگی بعد از اتخاذ سیاست سکوت، این جریان به سمت اعتراضات خیابانی و تسخیر پارلمان روی آورد که از چهارشنبه هفته گذشته آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. در همین زمینه سید عمار حکیم رئیس جریان الحکمه و یکی از اعضای بلند پایه این گروه در سخنرانی سالانه خود به مناسبت فرا رسیدن ماه محرم عنوان کرد؛ در هفته‌های گذشته شاهد تلاش‌های بسیار برای ایجاد فتنه میان طیف‌های گوناگون ملت عراق و نیز درون بزرگ‌ترین طیف اجتماعی عراق بودیم، این تلاش‌های شوم جز در پی آسیب زدن و شر رساندن به عراق و ملت عراق نیست. وی ادامه داد: از همه نیروهای ملی و خیرخواه می‌خواهم که حساسیت‌ها و نزاع‌های سابق را کنار بگذارند و با روحیه مسئولیت‌پذیری که شایسته عراق و جایگاه آن است وارد گفت‌وگوی فراگیر شوند.
عمار حکیم همچنین در گفت‌و‌گو با بخش عربی بی‌بی‌سی از التزام چهارچوب هماهنگی به معرفی السودانی برای نخست‌وزیری عراق گفت و از نحوه تعامل نیروهای امنیتی با معترضان در ورود آنان به منطقه سبز انتقاد کرد. حکیم تأکید کرد که با وجود تصرف پارلمان (از سوی طرفداران جریان صدر در روز چهارشنبه گذشته) این اقدامات، چهارچوب هماهنگی را از ادامه راه بازنخواهد داشت و جریان صدر با هر نامزد دیگری غیر از السودانی نیز مخالفت خواهد کرد. رهبر جریان حکمت ملی عراق در پاسخ به برخی شایعات در ارتباط با ادعای فشار ایران بر ائتلاف چهارچوب هماهنگی برای توافق بر سر انتخاب السودانی به منظور تصدی نخست‌وزیری گفت: پوشیده نیست که برخی نیروهای چهارچوب هماهنگی با جمهوری اسلامی ارتباط دارند و آن را آشکارا بر زبان می‌آورند و افتخار هم می‌کنند، همان‌طور که ما در عراق نیروهایی داریم که به روابطشان با کشورهای دیگر مانند ترکیه، کشورهای حاشیه خلیج فارس، کشورهای عربی و بقیه افتخار می‌کنند. بخشی از این روابط به نفع عراق است و بخشی نیز از حد منافع ملی عبور می‌کند اما روابط همه جریان‌های سیاسی باید از منظری واحد مورد ارزیابی قرار گیرد.
پیش‌تر، قیس الخزعلی دبیر کل عصائب اهل الحق عراق در پاسخ به پرسشی در اشاره به توافق و روند سیاسی عراق و با این عنوان که «آیا فشار یا دخالتی از سوی ایران یا دست‌کم مشورتی در این باره از طرف  این کشور یا طرف‌های خارجی دیگر با چهارچوب هماهنگی در میان بود؟» تأکید کرد که «می‌دانید عراق کشوری است که اسراری در آن مخفی نمی‌ماند و مطمئناً هیچ دخالت خارجی نه از سوی جمهوری اسلامی ایران و نه هیچ کشور دیگری (در تصمیم چهارچوب هماهنگی) به میان نیامده است. از طریق برخی برادران، حتی این پرسش از جمهوری اسلامی ایران پرسیده می‌شد که نظر شما (ایران) چیست؟ اما جواب ایرانی‌ها واقعاً به نظر من عالی بود و گفتند: نظر ما همان چیزی است که چهارچوب هماهنگی درباره آن توافق کند و ملاحظه خاصی نداریم؛ این تصمیم شما است. هیچ دخالتی در تصمیم‌های عراقی صورت نگرفت.
 حامیان جریان صدر در اعتراض به سخنرانی عمار حکیم، رهبر جریان حکمت ملی درباره تشکیل دولت و دیدار اخیر وی با محمد شیاع السودانی، نامزد پست نخست‌وزیری عراق، با حمله به تعدادی از دفاتر جریان حکمت ملی در بغداد آنها را تعطیل کردند. این روند بستن دفاتر وابسته به جریان حکمت ملی به استان‌های دیگر نیز کشیده خواهد شد. این اختلافات و تنش‌ها بین گروه‌های سیاسی در عراق موضوع جدیدی نیست و درنهایت همواره با گفت‌و‌گو و مذاکره، تنش‌ها به حداقل رسیده است. اما با فضا‌سازی رسانه‌ای، بسیاری به‌دنبال این هستند که مقتدی صدر و موضع وی را در تقابل با ایران طراحی و نمایش دهند. رسانه‌هایی که از اختلاف افکنی میان ایران و همسایگانش سود می‌برند، سعی دارند این گزاره را القا کنند که صدر به‌دنبال خارج‌سازی ایران از عراق است و وی در تقابل با سپاه پاسداران قرار دارد و پس از شهادت سردار سلیمانی، عرصه را برای نقش‌آفرینی خود علیه ایران مهیا دیده است. اما این گزاره از اساس نادرست است، زیرا اساساً مناسبات ایران و عراق در چهارچوب منافع ملی دو کشور و با لحاظ حفظ استقلال و حاکمیت ملی آنها بوده است. این درحالی است که جریان صدر یک جریان قدرتمند از شیعیان در عراق است و به هیچ وجه نباید خواست دشمنان که به‌دنبال ایجاد تقابل میان جریان صدر و جمهوری اسلامی ایران و سایر شیعیان هستند محقق شود.
کلید مدیریت بحران در عراق برای جمهوری اسلامی ایران درک این مسأله است که همانند هر سیستم داخلی و سیاسی، سیستم سیاسی عراق نیز درگیر رقابت‌های داخلی برسر قدرت است. تقابل میان جریان صدر و سایر گروه‌های شیعی نیز باید در همین راستا تفسیر شود. این اقدامات در حقیقت پدیده‌ای سالم در فضای سیاسی است که درک آن نیازمند نگاه به‌عنوان یک فرایند سیاسی اما در جامعه خاص است. جامعه‌ای که پس از سال‌ها بحران‌زدگی نمی‌توان انتظار داشت رقابت‌های سیاسی درون آن به سادگی و بدون تنش به پیش برود. به همین منظور جمهوری اسلامی ایران باید به‌دنبال رسیدن به وحدت در میان این گروه‌ها در عین حال مدیریت رقابت میان آنها باشد. این امر نیازمند نزدیکی استراتژیک ایران به کلیه گروه‌های حاضر در عراق است. چرا که در نهایت مداخله‌جویان خارجی بویژه نیروهای وابسته به امریکا باید بپذیرند که عراق کشوری مستقل با سیاستی مستقل و روندهای سیاسی است که نمی‌توان آن را متوقف کرد، چرا که توقف آنها به معنی مرگ حیات سیاسی سالم در عراق است.
سخن پایانی
با توجه به تحولات جاری در عراق به نظر می‌رسد که سناریوهای ذیل را می‌توان به عنوان افق نگاه آینده این کشور در نظر گرفت؛
1- ادامه اعتراضات و ابقای مصطفی الکاظمی برای چند ماه دیگر به عنوان نخست‌وزیر در مسیر پیشبرد امور
2- عبور گروه چهارچوب هماهنگی از نخست‌وزیر پیشنهادی و تن دادن به نخست‌وزیری مصطفی الکاظمی و معرفی وی به عنوان نخست‌وزیر برای 4 سال آینده
3- چهارچوب هماهنگی بر سر گزینه خود خواهد ماند و در نهایت محمد شیاع السودانی دولت را تشکیل خواهد داد.
4- معرفی گزینه دیگری بجز مصطفی الکاظمی و محمد شیاع السودانی برای تشکیل دولت در عراق
5- انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودرس یا بازگشت جریان صدر به پارلمان