عطیه لباف
 خبرنگار
فریدون برکشلی، رئیس دفتر مطالعات انرژی وین در گفت‌و‌گو با «ایران» به بررسی تحولات اخیر بازار‌های جهانی نفت خام و گاز پرداخت. او در این گفت‌و‌گو عنوان می‌کند که چرا اروپا از تحریم نفت و گاز روسیه عاجز است و چطور روسیه از تحریم شونده به تحریم کننده تبدیل شد.
 جنگ روسیه و اوکراین در ماه‌های اخیر چقدر در ساختار و چشم‌انداز بازار نفت و گاز تغییر ایجاد کرده است؟ از نظر قیمتی شرایط چگونه بوده است؟
در پاسخ به این سؤال باید عرض کنم که در واقع تا نزدیک ۵۰ روز پس از آغاز جنگ مابین روسیه و اوکراین، اتفاق خاصی در ارتباط با عرضه و تقاضای فیزیکی نفت و گاز مشاهده نشد ، تهدیداتی  برای قطع واردات نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه توسط خریداران اروپایی مطرح شد اما جریان عرضه نفت و گاز کماکان ادامه داشت. البته قیمت‌ها روند افزایشی را از همان ابتدا آغاز کرد. اما افزایش و نوسانات قیمت در محدوده ۱۰ دلار در هر بشکه ادامه پیدا کرد که عمدتاً منبعث از فضای روانی و بی‌ثباتی و بلاتکلیفی بازار بود.
 از فوریه ۲۰۲۲ که عملیات نظامی روسیه در داخل خاک اوکراین آغاز شد، لغایت آخر آوریل، رشد قیمت انرژی در اتحادیه اروپا، به طور متوسط 14.5 درصد سریع‌تر از متوسط قیمت سبد کالای اصلی مصرفی در اتحادیه اروپا شتاب گرفت. مسلماً تأثیرات تحولات بازار و قیمت، خود را در سه ماهه دوم سال نشان خواهد داد. اما همین حالا هم افزایش قیمت‌ها در سطح گزنده‌ای خود را آشکار کرده است. افزایش قیمت نفت و گاز قیمت محصولات پتروشیمی مانند کودشیمیایی را افزایش داده و متوسط قیمت‌ها را در زمینه‌های مختلف افزایش داده است. همین امروز یک اروپایی تقریباً ۱۸ الی ۲۰ درصد، بیش از۲۰۲۱ برای هزینه‌های زندگی پرداخت می‌کند.
 اکنون در بازار نفت و همینطور در بازار گاز، مصرف‌کنندگان بویژه کشورهای اروپایی چه شرایطی دارند؟
همان‌طور که صحبت کردیم، هنوز نفت و گاز صادراتی روسیه، تحریم نشده است. اما امریکا مسیر سوییفت برای انتقال منابع و فعل و انفعالات مالی و انتقال پول مربوط به فروش نفت و گاز و همینطور هر کالایی به مقصد بانک‌های روسیه  را مسدود کرده است. البته بحث تحریم صادرات نفت خام روسیه مطرح است، اما هنوز تحت تحریم قرار نگرفته است. اما نفتی که صادر شود و پول آن قابل دریافت نباشد، برای روسیه مطلوب نیست. از این رو، روسیه خواهان فروش نفت، فرآورده و گاز طبیعی به اروپا و دریافت وجه آن به روبل شده است. این سیاست مسکو، امریکا را نگران کرده است. از ۱۹۱۰ تاکنون، نفت و فرآورده‌های نفتی و بخش اعظم تجارت جهانی گاز به دلار انجام گرفته است. پترو دلار یکی از ارکان قدرت دلاراست. چنانکه بعد از روسیه صادرکنندگان عمده دیگر کشورها هم خواهان دریافت پول فروش نفت به ارزهایی غیر از دلار شوند، تأثیر مخربی بر سرنوشت دلار به عنوان ارز مرجع جهانی خواهد داشت. حالا به سؤال اصلی شما برگردم، بر طبق گزارش‌های بین‌المللی تا تاریخ۳ ماه مه ۲۰۲۲، حدود۱۰ درصد از صادرات گاز طبیعی روسیه به مقصد مجارستان و لهستان کاهش پیدا کرده و ۱۷ درصد از عرضه جهانی نفت خام و فرآورده های آن  نیز کاسته شده است. البته این کاهش به لحاظ هراس شرکت‌های حمل و نقل دریایی، شرکت‌های بیمه و خریدارانی بوده که به سبب نگرانی از احتمال تحریم‌های ثانویه امریکا، از برداشت نفت روسیه خود‌داری کرده‌اند.
 اشاره کردید که تحریم نفت و گاز روسیه هنوز به سرانجامی نرسیده است. به نظرتان آیا نقش روسیه از تحریم شونده به تحریم کننده  تغییر کرده است؟
من تصور می‌کردم که روسیه برای تحریم عرضه گاز و نفت به خریداران اروپایی، پیشدستی کند. اما روسیه صبر کرد تا امریکا کارت سوییفت را رو کند. در واقع الان روسیه تحریم متقابل یا به تعبیر جنابعالی از وضعیت یک عرضه کننده تحریم شده، به یک کشور تحریم کننده را موقعی عملی کرد که تقریباً تمام مسیرهای قانونی اروپا علیه خود را مسدود کرد. فارغ از اینکه جنگ در هرصورت بسیار غم انگیز و نادرست است، روسیه در واقع اجازه نداد تا اروپا پیش از اعلام تحریم از سوی امریکا و متحدانش، در مورد تحریم نفت و گاز روسیه، از کلمه تحریم یکجانبه استفاده کند. البته به‌طوری که اشاره شد، صادرات گاز و نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه به اروپا کاهش پیدا کرده است. ‌بیش از این هم کاهش پیدا خواهد کرد، اما اگر قیمت‌ها درسطح بالای بازه ۱۰۰ دلار باقی بماند، روسیه درصورت دریافت پول به روبل از طرف‌های اروپایی، کم و بیش به درآمد پیش از جنگ اوکراین دست پیدا خواهد کرد. البته روسیه درهر صورت به شرایط پیش از جنگ باز نخواهد گشت. شرکت‌های بزرگ با فناوری های پیشرفته به صنایع و نفت و گاز روسیه باز نخواهد گشت.
 سؤالی که ممکن  است مطرح شود این است که چرا ایران مانند روسیه از موضع تحریم شونده به تحریم‌کننده تغییر نقش نداد؟
اینکه چرا ایران نتوانست تحریم متقابل علیه تحریم‌کنندگان اعمال کند، تاحدی روشن است. همان‌طور که قبلاً نیز درباره آن صحبت کرده‌ایم، در بازار جهانی نفت قدرت از سر چاه بیرون می‌آید و کشورها به میزان سهم عرضه در بازار، قدرت اعمال اراده خود را دارند. ایران با ظرفیت صادرات حدود ۲ میلیون بشکه در روز، قدرت کافی برای اعمال تحریم متقابل را ندارد. روسیه علاوه بر 5.6 میلیون بشکه نفت خام، حدود ۳ میلیون بشکه در روز هم فرآورده صادر می‌کند. به‌علاوه روسیه صادر کننده عمده ذغال سنگ هم هست.
روسیه در ائتلاف اوپک پلاس چه شرایطی دارد؟
ظرفیت‌سازی کلید واژه، کسب قدرت و در آمد در بازار جهانی نفت و در سازمان اوپک است. روز پنجشنبه ۵ ماه مه، اجلاس اوپک پلاس به طور مجازی برگزار شد. عربستان از روسیه حمایت معناداری کرد. وزیر عربستانی گفت که به حق تولید کامل روسیه احترام می‌گذارد.
اما ما می‌دانیم که عربستان به امریکا تعهد سپرده که قیمت نفت از ۱۱۰ دلار در بشکه بالاتر برود، یا خیر. عربستان این معادله را از طریق فرمول قیمت‌گذاری نفت خام خود برای مقاصد اروپایی انجام می‌دهد. قطر هم همینطور. قیمت گاز را در محدوده‌ای حفظ می‌کند که از سطح بحران، فراتر نرود. به عبارتی، عربستان در بازار نفت و قطر در بازار گاز، تعادل بازار به نفع غرب را مدیریت می‌کنند و البته منافع خود را هم تأمین می‌کنند. ضمن آنکه همان‌طور هم که صحبت کردیم، باید ظرفیت تولید و صادرات درحدی باشد که از ظرفیت تأثیر‌گذاری برخوردار باشد.
 آیا امروز شرایط بازار نفت مشابه زمان حمله صدام به کویت است؟
در زمان حمله صدام به کویت و متعاقباً حمله امریکا به منطقه، در طی مدت کوتاهی حدود 5.7 میلیون بشکه در روز یعنی تولید جمعی عراق و کویت، از بازار جهانی نفت حذف شد. شاید میزان نفت خامی معادل آنچه احتمالاً حالا با اعمال تحریم غرب علیه روسیه  یا بالعکس از بازار ممکن است حذف شود. اما در اینجا دو نکته مهم هست. اول آنکه در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی تقاضای جهانی نفت ۶۴ میلیون بشکه در روز بود، و دوم اینکه اوپک، بدون غیر اوپک نزدیک ۳۰ درصد مازاد ظرفیت داشت. جنگ سهمیه‌ها و سهم بازار برپا بود. لذا نفت اوپک و البته تعدادی از تولید کنندگان غیر اوپک، جایگزین نفت خام از دست رفته عراق و کویت شد. آن زمان قیمت‌های جهانی نفت حدود 24-22 دلار در بشکه بود. قیمت‌ها تا ۳۸ دلار در بشکه صعود کرد، اما در کمتر دو ماه در حدود 28- 26 دلار در بشکه تثبیت شد. اما حالا شرایط خیلی فرق دارد. تقاضای جهانی نفت در حوالی ۱۰۰ میلیون بشکه در روز است. اوپک تقریباً در بالاترین ظرفیت خود تولید می‌کند و غیر اوپک(اوپک پلاس) هم ظرفیت مازادی ندارد.
در حقیقت حالا تمام نگاه بازار متوجه ایران، ونزوئلا و ارتقای سطح امنیت برای تولید بیشتر در لیبی است. در مورد نگرانی‌های کمبود انرژی، بخش عمده نگرانی‌ها متوجه گاز طبیعی است. هراس اروپا از قطع گاز روسیه است. در مورد نفت خام بازار دینامیسم بالاتری دارد.

گروه اقتصادی /معاون اول رئیس‌جمهور شامگاه جمعه (۱۶ اردیبهشت‌ماه) در برنامه تلویزیونی صف اول شبکه خبر عنوان کرد که «در آغاز به‌کار دولت سیزدهم فروش نفت حدود ۶۰۰ هزار بشکه بود و امکان دسترسی مناسب به منابع حاصل از فروش نفت نداشتیم و هیچ‌ منبعی هم برای پرداخت یارانه کالاهای اساسی وجود نداشت. منابع مالی زیادی از کشور مسدود شده بود. اما دولت سیزدهم بسیاری از امور کشور را با همین درآمدها و درآمدهای حاصل از فروش نفت مدیریت کرد.» اما چگونه منابع حاصل از فروش نفت در دولت سیزدهم وصول شد؟ چندی پیش جواد اوجی، وزیر نفت در یک گفت‌و‌گوی اختصاصی به «ایران» گفته بود: «در وصول منابع حاصل از فروش نفت و فرآورده‌ها در دولت سیزدهم هیچ مشکلی نداریم و منابع حاصل به تأمین نیازهای کشور کمک کرده است. سرجمع درآمدهای حاصل از نفت، میعانات گازی، خالص گاز، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی سال 1400 نزدیک به 2.5 برابر سال 1399 بود و پول آن نیز وصول شد. فقط در بخش صادرات پتروشیمی حدود 12 میلیارد دلار وارد سامانه نیما شد و در بخش گاز نیز، 5/4 میلیارد دلار درآمد خالص گاز صادراتی‌مان بود؛ این ارقام قابل‌توجه است.» سیداحسان خاندوزی وزیر امور اقتصاد و دارایی نیز در فروردین ماه امسال با بیان اینکه بیش از ۱۹۰ هزار میلیارد تومان درآمدهای صادرات نفت خام و میعانات در سال ۱۴۰۰ به خزانه واریز شده است، اعلام کرد که «ما سخت‌ترین سال بودجه‌ای دولت را با کمترین میزان استقراض از بانک مرکزی و کمترین فشار دولت بر پایه پولی پایان دادیم.» در همین حال محسن خجسته مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران نیز در گفت‌و‌گویی با «ایران» عنوان کرد: «درآمدهای نفت ایران در ماه‌های اخیر افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته است و همه منابع حاصل از فروش نفت ایران وصول شده و درآمد نفتی معوق در دولت سیزدهم نداریم.» او درباره نحوه خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی و بانکی بیان کرد: «نخستین فرض برای خنثی‌سازی تحریم‌ها، این است که ما اعتقاد نداریم فقط چند کشور در جهان هستند، از این‌رو راه‌های دیگری هم برای برقراری ارتباط با جهان وجود دارد. موضوع دوم درباره فروش نفت این است که اگر موفق شویم و دقیقاً از قاعده و سازوکار بازار بین‌المللی استفاده کنیم، می‌توانیم تحریم‌ها را خنثی کنیم و نفت مان را بفروشیم. به میزانی که ما از قواعد، تکنیک‌ها و تاکتیک‌های بازار استفاده کنیم، به همان میزان می‌توانیم موفقیت‌هایمان را افزایش دهیم.
امروز بازاریابی برای فروش نفت شمایل مختلفی به خود گرفته و ما هم می‌توانیم از اشکال مختلف بازاریابی استفاده کنیم و مبتنی بر همین روش‌ها توانسته‌ایم مقدار فروش نفت خام و میعانات گازی را در مقایسه با چند ماه گذشته یا در مقایسه با قبل از دولت سیزدهم افزایش دهیم و مطالبات حاصل از فروش نفت و میعانات گازی‌مان را هم دریافت کنیم. یعنی توانسته‌ایم آنچه را که در قانون بودجه ۱۴۰۰ در زمینه فروش نفت ذکر شده، تأمین کنیم و هم فروش نفت را افزایش دهیم وهم منابعش دریافت شده است.»