گروه فرهنگی: فعالان و پژوهشگران زبان و ادب فارسی، همزمان با سالروز درگذشت علامه علی اکبر دهخدا در نشستی تخصصی با عنوان «دهخدای پارسی» به بررسی ابعاد مختلف زندگی و شخصیت این ادیب، نویسنده، شاعر، پژوهشگر، روزنامه‌نگار و مبارز سیاسی پرداختند. پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور مشروحی از گزارش این نشست را در سایت خود منتشر کرده که گزیده‌ای از آن را در صفحه امروز فرهنگی می‌خوانید.

شناخت دهخدا بدون اطلاع از اوضاع زمانه‌اش ممکن نیست
بنابر این گزارش، نشست تخصصی «دهخدای پارسی» با حضور اکرم سلطانی، فرهنگ نگار و عضو هیأت علمی مؤسسه لغتنامه دهخدا؛ غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ محمود شالویی، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرکل حوزه وزارتی؛ اکبر ایرانی، رئیس مؤسسه میراث مکتوب؛ حسن ذوالفقاری، عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی؛ مصطفی محدثی خراسانی، شاعر و عضو شورای ادبی نهاد؛ ناصر فیض، شاعر و طنزپرداز، مهدی نجفی دبیر کارگروه دائمی شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی، مهدی صالحی، فرهنگ نویس و مدیر بخش ویرایش مؤسسه «ویراستاران» و دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی و همچنین مهدی رمضانی، سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به همراه معاونان و جمعی از مدیران کل نهاد، در کتابخانه مرکزی پارک شهر تهران برگزار شد.
غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی یکی از سخنرانان این مراسم که با ارسال پیامی ویدیویی در آن شرکت کرد، گفت:«شناخت شخصیت دهخدا بدون شناخت اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی روزگار او ممکن نیست. او شاهد انقلاب مشروطه بوده و از افرادی است که با شناخت مشروطه می‌توان او را بهتر شناخت و همچنین با شناخت او مشروطه را. زندگی دهخدا یک زندگی پرحادثه و پرفراز و نشیبی است که ابعاد و اضلاع مختلفی دارد؛ بخصوص در دوران جوانی. فعالیت‌های ادبی، زبانی، فرهنگی، کار نویسندگی، شعر، طنز، روزنامه نگاری، مبارزه سیاسی، تبعید به خارج و همچنین هجرت و تبعید در داخل(در روستاهای ایلات بختیاری بعد از جنگ جهانی اول) و در عین حال نمایندگی مجلس در دوره اول و دوره دوم و همین‌طور کارهای علمی در مدرسه علوم سیاسی و دانشکده حقوق دانشگاه تهران از جمله زمینه‌های فعالیت او بود.»
حداد عادل با اشاره به دو اثر جاودان دهخدا ادامه داد: «دو کار عظیم او که سرمایه بزرگی برای زبان فارسی محسوب می‌شود یکی امثال‌و حکم و یکی لغتنامه است. دهخدا در تألیف لغتنامه و امثال و حکم بیش از آنکه خواسته باشد حرف آخر را بزند، مایل بوده است که کار را شروع کند و حرف اول را بزند؛ یعنی نشان دهد که زبان فارسی به این نوع کارها احتیاج دارد و در این کار هم بسیار موفق بوده است. آنچه در قله شخصیت دهخدا می‌درخشد عشق او به ایران است؛ همین عشق به ایران و تلاش برای سربلندی و استقلال ایران سبب شده که با محمدعلی شاه دربیفتد. چرا که او با استبداد می‌جنگید و تصور می‌کرد با مشروطه زمینه برای رشد و پیشرفت ایران بیشتر فراهم خواهد شد. بعدها در دوران رضاخان، دهخدا دانست که نمی‌تواند کار سیاسی بکند، اما در دوران ملی شدن صنعت نفت بار دیگر در عرصه سیاسی فعال شد و تاوان آن را هم بعد از کودتای ۲۸ مرداد پرداخت و دو سال بعد از آن از دنیا رفت.»
پایان بخش سخنان حداد عادل این بود: امیدوارم که همه ما وطن‌داری و وطن دوستی را از دهخدا و بزرگانی امثال او بیاموزیم و نگاهدار و پشتیبان ایران باشیم که یک جلوه از ایران دوستی و دوستی زبان فارسی است که در قلب و جان دهخدا موج میزد.
لغتنامه دهخدا کتابی ارزشمند در حوزه فرهنگی
در ادامه این نشست اکرم سلطانی، فرهنگ نگار و عضو هیأت مؤلفان لغتنامه دهخدا به تشریح جایگاه لغتنامه دهخدا و همچنین جایگاه مؤسسه لغتنامه دهخدا پرداخت و گفت: «کلامم را با این سخن دکتر شفیعی کدکنی آغاز می‌کنم که فرمودند «در روی کره زمین، در هیچ جای دنیا، در دقیقه‌ای نیست که کسی به لغتنامه دهخدا مراجعه نکند»؛ من در ادامه صحبت‌های ایشان می‌گویم که هیچ اثر تحقیقی در زبان فارسی نوشته نمی‌شود، مگر اینکه گذرش به لغتنامه دهخدا نیفتد؛ هیچ شارحی شرحی بر اثری منظوم و منثور نمی‌نویسد، مگر اینکه برای رفع مشکلاتش به لغتنامه مراجعه نکند؛ هیچ مصحح نسخه خطی کارش به سرانجام نمی‌رسد، مگر اینکه لغتنامه دهخدا کنار دستش باشد و هیچ فرهنگ‌نویسی فرهنگی را نمی‌نویسد، مگر اینکه لغتنامه دهخدا جزو منبع اصلی کارش باشد؛ حتی امروز.»
وی تأکید کرد: «لغتنامه دهخدا ارزشمندترین کتابی است که در حوزه فرهنگی تعریف شده؛ هم به لحاظ کمیت و هم به لحاظ کیفیت. برخی عزیزان در بعضی مجالس لغتنامه‌ دهخدا را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهند. داوری در مورد لغتنامه دهخدا با روش‌های امروزی، با تجربه‌هایی که فرهنگ نویسان به دست آورده‌اند و بدون اینکه شرایط تعریف لغتنامه ‌دهخدا را بدانند و زمان آن را درک کنند، یک داوری به دور از انصاف است.»
وحدت ملی ما باید با زبان محفوظ باشد
اکبر ایرانی، رئیس مؤسسه میراث مکتوب ضمن تقدیر از نهاد برای ارج‌گذاری به مقام علامه دهخدا، سخنان خود را با اشاره به سخن بزرگان درباره دهخدا، آغاز کرد و گفت: «علامه استاد شفیعی کدکنی سخنان بسیاری درباره علامه دهخدا فرمودند از این جمله که «در قرن بیستم کسانی که مفهوم ایران را از لحاظ فرهنگی حفظ کرده‌اند، گسترش داده‌اند و دلیل جاودانگی آن شده‌اند، افرادی هستند که در کنار بزرگانی چون فردوسی و نظامی باید به آنان احترام گذاشت و سپاسگزار آنان بود. فکر می‌کنم اگر معدل همه کوشش‌های این قرن را بگیریم، علی اکبر دهخدا بالاترین جایگاه را در این میان دارد.» مؤلف کتاب «ایرانیان نامدار» در اثری که به انگلیسی نوشته و در لندن چاپ شده، می‌گوید: «دهخدا در پژوهش بن جانسون ایران بود؛ در طنز به جاناتان سوئیفت پهلو می‌زد و روزنامه نگاری و پایبندی اش به قانون، یادآور بن فرانکلین است و ظرافت و تیزبینی او در داستان‌های کوتاهش به چخوف پهلو می‌زند.»
ایرانی ادامه داد: «مرحوم دهخدا درباره هویت ملی و زبان معتقد است «گذشته یک ملت قسمت اصلی و ذاتی او است. اگر ما از گذشته خود ببریم، حافظه و ذاکره خود را از دست داده‌ایم. نسبت به همه چیز و همه کس خود بیگانه شده‌ایم و تغییر زبان باعث سلب این حافظه ملی و تاریخی می‌شود. بزرگ‌ترین ممیزی ملت ما شعر و تاریخ ماست و وحدت ملی ما باید با زبان محفوظ باشد.» خودباوری، تقویت و تحکیم هویت ملی، معرفی مفاخر فرهنگی، تبیین عظمت و گستره واژگان زبان فارسی، مفاهیمی بود که علامه دهخدا برای تحقق این مفاهیم به تدوین لغتنامه روی آورد تا دین خود را به تقویت هویت زبانی، فرهنگی و ملی ایران ادا کند و منبعی پدید آورد که محققان و دانشوران برای حل مشکلات ادبی خود بدان مراجعه کنند. علامه دهخدا با تدوین لغتنامه گامی بلند برای احیای زبان فارسی برداشت؛ زیرا می‌دانست که فارسی درست نوشتن و رسا و مفهوم سخن گفتن از دیرباز دغدغه پاسداران هویت ملی ما ایرانیان بوده است.»
مسأله ما در زبان فارسی سیاست‌ ناگذاری است
مهدی صالحی، دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی نیز در این نشست گفت: «در دنیای امروز اشخاصی چون دهخدا را تبدیل به یک برند می‌کنند. برندسازی کار پژوهشگر و استاد دانشگاه نیست؛ کار مدیر است. در دنیای امروز که هوش مصنوعی، فضای مجازی و دیجیتال وارد میدان شده‌اند و همه شئون زندگی ما را در بر گرفته است ما چیزی برای عرضه در این فضا نداریم؛ چرا که توقف دیجیتال پیدا کردیم. امروز باید به این موضوع توجه کنیم که در حوزه پاسداشت زبان فارسی چه سیاست ناگذاری‌هایی صورت گرفته است؟ مسأله ما در زبان فارسی سیاست ناگذاری است. شاهد بودم که در مؤسسه دهخدا زحمت عجیب و غریبی برای چاپ لغتنامه صورت گرفت. این فرهنگ در ۲۲ هزار صفحه سال ۷۷ چاپ شده، اما دیگر تجدید چاپ نشده است، برای این موضوع هزار و یک دلیل وجود دارد. امروز همه دستگاه‌های فرهنگی در سیاست ناگذاری شریک هستند.»مدیر بخش ویرایش و مؤسسه «ویراستاران» در ادامه با طرح این موضوع که در حوزه زبان و ادبیات فارسی نیازمند آینده پژوهی هستیم، گفت: «در دنیا می‌گویند زبان‌های زیادی در حال مرگ اند، در حالی که ما در خوابی فرو رفته‌ایم و با خودمان می‌اندیشیم زبان فارسی در برابر مغول‌ها ایستادگی کرده است و همیشه زنده و مانا خواهد ماند. امروز در دنیا به‌دلیل کهنه شدن زبان تقریباً ارتباط زبانی با ادبیات و زبان شکسپیر قطع شده است اما در مقاطع مختلف تحصیلی و سنی آثار شکسپیر ساده‌سازی شده و مورد استفاده قرار گرفته و آثار وی زنده است. در این حوزه ما برای میراث کهن‌مان چه کردیم؟ زبان امروز از زبان کهن فاصله گرفته است. باید فضا را از فضای نخبگانی صرف خارج کنیم. امروز نیازمند عمومی‌سازی و جمع سپاری و مردمی‌سازی زبان و ادبیات هستیم. مدیران‌مان را صرفاً ادیب و شاعر نکنیم. این موضوع نیازمند یک کار بین رشته‌ای است.»
حسن ذوالفقاری استاد دانشگاه تربیت مدرس در نشست تخصصی «دهخدای پارسی» گزیده‌ای از مقاله خود با موضوع «امثال و حکم دهخدا» را ارائه کرد که در آن ضمن بررسی ارزش‌های فنی این اثر مهم و تأثیرگذار آن را خدمت بزرگی به فرهنگ عامه دانست. در بخشی از این مقاله مفصل که متن کامل آن در سایت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور آمده، می‌خوانید: «امثال و حکم نام کتاب معروف علی‌اکبر دهخدا (1334-1285) فرهنگ‌نگار، پژوهشگر فرهنگ عامه، شاعر و نویسنده معاصراست. این کتاب شامل امثال، حکم، زبانزدها، کنایات، امثال عربی، اصطلاحات، اشعار معروف و جملات مشهور از نویسندگان و شاعران فارسی زبان است. دهخدا از جمله نخستین کسانی است که در دوره اخیر به زبان و ادبیات عامه توجه کرده است.این کتاب برای همگان خاصه نویسندگان بسیار سودمند است و مخزنی از اشعار فصحای ایران به شمار می‌آید.»

او به تنهایی یک مجموعه عظیم تاریخی و فرهنگی است

مصطفی محدثی خراسانی  
شاعر و ادیب پیشکسوت
عنوان «علامه» پیشوندی است که برای برخی از بزرگان استفاده شده است، اما یکی از مصداق‌های بحق آن دهخداست که حتی معتقدم باید چیزی فراتر از آن استفاده شود که بتواند وسعت و عمق و گستره معرفتی او را بیان کند. دهخدا به تنهایی یک مجموعه عظیم تاریخی، فرهنگی مبتنی بر خرد ورزی و اندیشه محوری است. وجوه کار پژوهشی ایشان در حوزه لغتنامه و امثال و حکم به قدری بزرگ و درخشان است که تا حدی برخی از وجوه دیگر کاری ایشان را تحت الشعاع قرار داده و کمتر به آنها پرداخته شده است. برخی از منتقدین معتبر، کسانی در حد و اندازه علامه قزوینی و دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی اشاراتی
 داشته‌اند.
از طرفی دیگر شعر علامه دهخدا را می‌توان به سه دسته تقسیم‌بندی کرد؛ یک دسته شعرهای محکم و استوار که یادآور طنین شعر فارسی است مانند آن قصیده‌ای که برای مصدق گفته بودند. دسته دیگر شعر‌هایی است که با رویکرد ادبیات عامه که اصطلاحاً به آنها «احمدا» می‌گویند و دسته قابل بحث، تحقیق و پرداختن که کمتر به آن توجه شده تأثیر دهخدا بر شعر نیمایی است.

تنها راه نجات ملت را «زبان ملت» می‌دانست

ناصر فیض
شاعر، مشاور رئیس حوزه هنری و مدیر «دفتر حفظ و اشاعه زبان فارسی»
فارغ از جنبه‌های مختلف شخصیتی علامه دهخدا، او یکی از تأثیرگذارترین و به نوعی بنیانگذار طنز مطبوعاتی کشور است؛ او با سابقه درخشانی که در ادب فارسی داشته، شیوه خاصی برای نوشته‌های خود ابداع کرد، به طوری که بسیاری از فعالان مطبوعاتی دنباله‌رو بخشی از این شیوه بوده‌اند. دهخدا جایگاه کلان سیاسی اجتماعی داشته و به قدری دارای اعتبار بوده که گویی جهانگیرخان شیرازی مجله صوراسرافیل را به پشتوانه قلم چنین فرد معتبری راه‌اندازی می‌کند. همچنین علامه به سراغ متون کهن می‌رود و دیوان شعرای خاصی را تصحیح می‌کند و در برخی روزنامه‌ها ستون دارد و درباره مسائل سیاسی اظهارنظر می‌کند. امروز می‌بینیم علامه دهخدا کارهای بزرگی را رقم زده است. دهخدا در آخر به این نتیجه می‌رسد که گویی تنها راه نجات ملت «زبان ملت» است. او دریافت از آنجا که طنز تاریخ مصرف دارد، دیگر آن کاربرد گذشته را نخواهد داشت. او درمی‌یابد که باید کاری کرد که تاریخ مصرف نداشته باشد. حتی وقتی به او می‌گویند که «چرا دیگر نثر نمی‌نویسید؟» می‌گوید در فکر کاری هستم که دشوارتر و واجب است، چر که افراد دیگری هستند که نثر بنویسند!

مدیرکل حوزه وزارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
پرداختن به شخصیت‌های گرانسنگی همچنین دهخدا غنا بخشیدن و زنده کردن زبان و ادب فارسی است. صحبت درباره دهخدا به مثابه صحبت درباره زبان و ادب فارسی است؛ فرهنگ و لغت او را گرامی می‌‌داریم که مربوط به حوزه زبان و ادب فارسی است.
وقتی به عنوان رایزن فرهنگی در صربستان خدمت می‌‌کردم، به اهتمام کتابخانه مرکزی شهر بلگراد شب‌های ادبی برگزار می‌‌کردیم که یکی از آنها به علی اکبر دهخدا اختصاص یافت. وقتی با مسئول کتابخانه درباره دهخدا صحبت کردیم، آنها از نقش وی در فرهنگ و ادب فارسی پرسیدند و زمانی که شأن او را تشریح و آثار او را ارائه کردیم، شیفته و شیدا شدند و پیشنهاد دادند در آن شب ادبی دهخدا را با یکی از ادیبان بزرگ صرب به نام ووک کاراجیج مقایسه کنیم. کاراجیج، پدر ادب نوین یا قواعد دستوری نوین در زبان و ادب صرب و شخصیتی محبوب و اثرگذار در بین مردم و ادیبان صرب بود. آن شب ما از دهخدا گفتیم و آنها از کاراجیج و در نتیجه آن صحبت‌ها، آنها هم شیفته دهخدا شدند. یعنی شخصیتی که همه عمر خود را وقف زبان و ادبیات فارسی کرد. آن زمان همچون امروز، امکان دسترسی به منابع متعدد و معتبر وجود نداشت و دهخدا باید بسیاری از اوقات خویش را سپری می‌‌کرد تا به منبعی دسترسی یابد، با این حال عمیق و دقیق به واژه‌ها و اصطلاحات پرداخت، که کار ساده ای نبود و این امر شگفتی مخاطبان ما را در آن شب فراهم آورد.
در عین حال که دهخدا به ادب و زبان فارسی علاقه و اهتمام داشت، از اوضاع و احوال روزگار خویش هم غافل نبود و به حوزه مسائل سیاسی هم وارد شد. در حقیقت یک ادیب سیاسی یا سیاستمداری شیفته ادبیات زمان خویش بود که در جهت توسعه و ترویج زبان تلاش کرد. او نسبت به مسائل اجتماعی واکنش نشان می‌‌داد، با مردم و در میان مردم حضور داشت و در عین حال تا این اندازه وسیع در حوزه‌های علمی و ادبی فعالیت می‌‌کرد. همه می‌‌دانیم که تبیین درست معنی لغت و واژه، نیازمند احاطه به علوم و معارف مختلف است. باید به علومی از حوزه‌های مختلف دسترسی داشت و درباره آنها مطالعه کرد تا بتوان از عهده درج مطالب برآمد و دهخدا به خوبی از عهده این کار برآمد و برای همیشه شخصیت ماندگار تاریخ فرهنگ و لغت ادب ما شده است. هیچ کسی نمی‌تواند مشتاق تحقیق در این زمینه باشد، مگر اینکه به اثر گرانسنگ دهخدا نیازمند باشد. افراد معتبر دیگری در این حوزه دست به قلم بردند و درباره لغت و لغتنامه آثاری ارائه کردند که هیچ یک بی نیاز از فرهنگ گرانسنگ دهخدا نبوده است.
 فرهنگ لغت دهخدا با وسعتی که دارد، تنها به عنوان یک فرهنگ لغت ادبی شناخته نمی‌شود بلکه دایر ة‌المعارفی از علوم متعدد و متفاوت است که بخش‌های مهمی از نیازهای رجوع ما به منابع مختلف را نیز مرتفع می‌‌کند. هر چه بیشتر به چنین آثاری رجوع کنیم و چنین شخصیت‌هایی را مورد بررسی قرار دهیم و یاد و نام آن‌ها را گرامی بداریم، در حقیقت زبان و ادب فارسی را گرامی داشته‌ایم؛ به اصالت و هویت خود توجه بیشتر داشته‌ایم و این شایسته تقدیر فراوان است. امیدوارم این اقدامات پسندیده دوام و استمرار پیدا کند تا نه تنها به دهخدا که ستاره‌ای درخشان در آسمان ادب ما است، بلکه به گرامیداشت سایر بزرگان هم اهتمام شود.
* سخنرانی محمود شالویی
در نشست تخصصی «دهخدای پارسی»