کیانوش معتقدی
نویسنده، مترجم و پژوهشگر هنرهای ایرانی
در مسیر جریان‌شناسی هنر معاصر، جنبش هنر انقلاب و بویژه نقاشی‌ها و دیوارنگاره‌های باقیمانده از این مقطع تاریخی در ایران، در زمره مهم‌ترین آثار «هنر اجتماعی» به ‌شمار می‌آیند. مطالعه هنر اعتراضی در پیش از انقلاب را می‌توان از منظر طبقه‌بندی تاریخی و بنیان‌های هنر انتقادی‌، سیاسی و کنشگرانه بازشناسی کرد.
با آغاز دهه پنجاه رویکرد اعتراضی و انتقادی، بیش از هر زمان مورد توجه هنرمندان عرصه‌های تجسمی، نویسندگان، شاعران و فیلمسازان قرار گرفت. درآن دوران گرایش‌های اجتماعی در هنر، راهی برای پرورش تفکر انتقادی و جست‌وجوی کنش رهایی‌بخش بود. در این میان برخی نقاشان با حساسیت بیشتر نسبت به شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار آثاری را خلق کردند که علاوه بر دلالت‌های اجتماعی، کارکردی انتقادی نیز داشت؛ تا پیش از پیروزی انقلاب هنرمندی چون اردشیر محصص با نگاهی طنزآمیز و کنشگرانه (در قالب طراحی و کاریکاتور) به نقد شرایط حاکم پرداخت و برخی دیگر از نقاشان همچون بهمن محصص، علیرضا اسپهبد، هوشنگ پزشک‌نیا، هانیبال الخاص، مسعود سعدالدین، نصرت‌الله مسلمیان، نیلوفر قادری‌نژاد، ثمیلا امیر ابراهیمی، پرویز حبیب‌پور، منوچهر صفرزاده، حسین ماهر و... هر کدام از چشم‌اندازی متفاوت و روشنگرایانه، شرایط اجتماعی وسیاسی آن روزگار را بازتاب داده و به نقد کشیدند. با به‌ثمر رسیدن انقلاب اسلامی گرایش به هنر اعتراضی در سال ۵۷، به ساحت «هنر انقلابی» به نظام معنایی تازه‌ای تغییر وضعیت داد.
بیشتر آثار نقاشی آن دوران بازتاب مستقیم رویدادهای اجتماعی بوده‌اند که از نظر شکل، فیگوراتیو و بازنمایانه‌اند و موضوع یا محتوای مشترک این آثار را مردم، مقاومت و مبارزه آنان تشکیل می‌دهند. در همین راستا آثار ارائه شده در نمایشگاه «آیینه در آیینه» موزه هنرهای معاصر تهران، منتخبی از شاخص‌ترین آثار نقاشی هنرمندان نوگرای ایران است که در این دوره تاریخی (1363- ۱۳۵۳) با ایده مردمی و اجتماعی کردن هنر، نوعی اکسپرسیونیسم روایی را با مضامین ملی و گاه اسطوره‌ای و مذهبی درهم آمیختند؛ که علاوه بر شیوه بیان و تکنیک اجرایی، نوعی بهره‌برداری هدفمندانه از «سنت» در آن اهمیت یافت. جنبش هنر انقلابی در سال‌های آغازین، با ارجاع به طبقه کارگران و مستضعفین جامعه، دلالت بر بازنمایی نابرابری و بی‌عدالتی در دوران پهلوی داشت. پس از پیروزی انقلاب، نقاشان با تأکید بر وحدت‌گرایی و هنجارمندی فرهنگی، تجربه‌های متنوع و تازه‌ای را در نقاشی فیگوراتیو و ژانر «هنر انقلابی» به شکوفایی رساندند. نقاشی انقلاب از نظر موضوع یک موتیف اصلی و مشترک دارد و آن «مردم» هستند اما نباید فراموش کنیم که الگوی ترکیب‌بندی و سازماندهی نقوش و فیگورها در برخی از این نقاشی‌ها، بازتولیدی از دیوارنگاره‌های انقلابی و سوسیالیستی مکاتب دیگر کشورها نیز بود که مصادیق آن در اینجا، نوع خوانش ما را نسبت به این پدیده تکمیل می‌کند.
آثار و نتایج تلاش خلاقانه هنرمندان این دوران، در سایه اندیشه و بینش عمیق نقاش نسبت به مفهوم جامعه، تعهد به مبارزه و اهمیت جایگاه رهبر (به مثابه قهرمان ملی) در پی ثبت وقایعی بود که تأثیرات عمیق تاریخی را بر حافظه جمعی ما ایرانیان به جای گذاشت. به همین خاطر، دغدغه اصلی در نمایشگاه حاضر، چگونگی شکل‌گیری هنر انقلاب به مثابه «امر جمعی» و بازتاب تحولات اجتماعی ایران، با هدف نشان دادن عقاید اجتماعی- سیاسی هنرمندان و بازخوانی مبارزات اجتماعی و دینی مردم است. یکی از بخش‌های جذاب نمایشگاه حاضر، مجموعه نقاشی‌های بسیار بزرگ انقلابی است که توسط هانیبال الخاص و شاگردانش در سال 58 اجرا شده و در نخستین نمایشگاه بازگشایی موزه هنرهای معاصر تهران (آبان ماه ۵۸) به نمایش عموم درآمدند. این مجموعه بعد از چهار دهه برای نخستین بار در نمایشگاه آیینه در آیینه به نمایش درآمده است.
روند چیدمان این نمایشگاه براساس سیر تاریخی و در سه بخش اصلی طبقه‌بندی شده است. بخش نخست شکل‌گیری هنر اعتراضی و انتقادی تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است. بخش دوم جنبش هنر انقلابی و تحولات تصویری هنر ایران تحت تأثیر رویداد بزرگ انقلاب و تأثیر رهبری است. بخش سوم تبدیل گفتمان هنر انقلاب به هنر جنگ است که با نمایش آثار شاخصی از هنرمندان حوزه هنری پایان بخش این نمایشگاه است.
با آغاز جنگ تحمیلی، گفتمان هنر انقلابی وارد مسیر تازه‌ای شد و موضوع دفاع مقدس و دفاع ملی دغدغه اصلی وفصل مشترک نقاشی‌های دهه شصت شد. در این میان، مفهوم «شهادت» و اهمیت آن در راه مبارزه و رسیدن به پیروزی انقلاب جای خود را به روایتی دینی و حماسی از جایگاه شهید در راه دفاع از میهن داد. نقاشان در این دوره نقطه طلایی در ترکیب بندی آثارشان را به نمایش تصویر شهید به گونه‌ای نمادین و درعین حال رمانتیک اختصاص دادند.
شایان ذکر است آنگونه که یونگ در تکمیل نظریه روانشناسی فروید، به بعد تاریخی در ضمیر ناخودآگاه قومی اشاره دارد، شهادت به‌عنوان هسته اصلی در اندیشه و تفکر ضمیر ناخودآگاه ملت ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. در همین راستا نقاشان در این دوران با گرایش های متفاوت، از رئالیسم گرفته تا رئالیسم اکسپرسیونیستی، مسأله شهادت را به عنوان یک کنش در برابر ستم دژخیمان در آثارشان بازتاب دادند.

بــــــرش

نمایشگاه «آیینه در آیینه» 28 دی ماه در موزه هنرهای معاصر تهران افتتاح شد و تا 8 اسفند ماه برپاست. این نمایشگاه مروری بر تحولات هنر معاصر ایران طی سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۳ است. «آیینه در آیینه» گنجینه‌ای است دیدنی از آثار هنرمندان مستقل و نیز انقلابی که در نهایت هم به جریان هنر جنگ وصل می‌شود. این مجموعه از هم‌افزایی گنجینه‌ای موزه هنرهای معاصر تهران با سایر گنجینه‌های آثار هنری کشور شکل گرفته است. مجموعه‌ای بی‌نظیر که برای اولین بار به نمایش گذاشته شده و تاکنون دیده نشده‌اند. این نمایشگاه به کیوریتوری کیانوش معتقدی به دوره‌ای از هنر‌های معاصر ایران می‌پردازد که از هنر اعتراضی آغاز می‌شود و در نهایت با هنر انقلاب و جنگ پیوند می‌خورد. گفتنی است که جریان هنر اعتراضی در دوره معاصر با انقلاب مشروطه آغاز می‌شود و در رخدادهایی مانند ۲۸ مرداد و بعدها حتی به نوعی جریان سقاخانه‌ای ادامه پیدا می‌کند. اما حدوداً در نیم قرن اخیر و از اوایل دهه ۴۰ هنر اعتراضی در ادبیات و تئاتر نمود پیدا می‌کند و اوایل دهه ۵۰ به هنرهای تجسمی وصل می‌شود.

گروه فرهنگی/ نمایشگاه مجازی «ادای دین هنرمندان تجسمی به قهرمانان حادثه پلاسکو» بار دیگر به خاطر ادای دین به شهدای آتش‌نشان در گالری علیها به‌صورت مجازی برگزار شد. این نمایشگاه از 6 تا 20 بهمن ماه 1400 برگزار می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند از طریق سایت گالری علیها این رویداد هنری را مشاهده کنند. رویدادی خودجوش که توسط هنرمندان تجسمی در واکنشی هنرمندانه رخ داد. دقیقاً سال 95 بعد از اینکه ساختمان پلاسکو در آتش می‌سوخت، آتش‌نشانان بسیاری در این حادثه جان خود را قهرمانانه از دست دادند. بعد از این حادثه هنرمندان بسیاری از سراسر ایران و جهان آثار هنری خلق کردند و به صفحه هنرگردی که یک رسانه تخصصی هنرهای تجسمی است ارسال کردند. صفحه‌ای که در حوادث و ایام دیگر مأمنی برای هنرمندان تجسمی است و آثارشان را به آن ارسال می‌کنند. این نمایشگاه که گستره‌ای از نقاشی، طراحی پوستر و ویدیو آرت را شامل می‌شود مجموعه‌ای از همین آثار است که به کیوریتوری کسری علیها شکل گرفته است.او درباره شکل‌گیری این نمایشگاه به «ایران» می‌گوید: «صفحه هنرگردی به‌عنوان یک رسانه تخصصی هنرهای تجسمی فعالیت می‌کند، معمولاً در مقاطع متفاوتی به‌صورت خودجوش هنرمندان آثارشان را برای ما ارسال می‌کنند. مثلاً اگر نزدیک عید باشد هنرمندان آثارشان را با موضع عید نوروز برای ما معرفی و ارسال می‌کنند یا حتی وقتی حادثه‌ای مثل سانچی یا پلاسکو اتفاق افتاد، تعداد زیادی از آثار برای ما ارسال شد. اما نقطه عطفی که در بین این رخدادها وجود داشت همان حادثه پلاسکو بود.» او در ادامه با اشاره به اینکه خیل عظیمی از آثار هنرمندان به‌صورت خودجوش فرستاده شد، در این باره توضیح می‌دهد: «در تحریریه رسانه هنرگردی آثار را که برای ما ایمیل شده بود، دیدیم. کیفیت اکثر آثار به قدری خوب بود که می‌توانست یک نمایشگاه را پوشش دهد. برای همین از فرصت استفاده کردیم و طی فراخوانی به جمع‌آوری و گردآوری آثار دست زدیم. از همین رو با گالری علیها صحبت کردیم و مدیریت هم از ایده ما پشتیبانی کردند و توانستیم نمایشگاه را بسیار سریع پیش ببریم و تعداد زیادی آثار را گردآوری کردیم. آثار از سراسر ایران و حتی از خارج از ایران هم جمع‌آوری شدند. بیش از 400 اثر را دیدیم و از بین آنها 54 اثر را برای نمایشگاه روی دیوار بردیم و سپس در نمایشگاه دیجیتالی دو برابر این آثار را به نمایش گذاشتیم. نمایشگاهی که هم اکنون هم به‌صورت مجازی به خاطر ادای دین به قهرمانان پلاسکو می‌توانید در صفحه رسمی گالری علیها ببینید.»
علیها درباره فروش آثار تصریح کرد: «نکته حائز اهمیت این بود که در فراخوان اعلام کردیم که فروشی درکار نیست بلکه در آخر تمامی آثار به سازمان آتش‌نشانی کشور اهدا می‌شود. جالب است که بدانید تمامی هنرمندان هم با این ایده موافق بودند و توانستیم حرکتی را رقم بزنیم که خودمان هم اصلاً به نتیجه آن فکر نمی‌کردیم.»
او درادامه افزود: «اتفاقی که افتاد این بود که ما در بحث گردآوری آثار سعی کردیم به‌صورت کیوریتور عمل کنیم. به این صورت که آثاری را که به دستمان رسیده بود، دسته‌بندی کردیم و توانستیم آثار مناسبی را ارائه کنیم. از سازمان آتش‌نشانی هم دعوت شد و یک نمایشگاه بسیار احساسی و جالب را در آن روز شاهد بودیم.»
او درباره هدف برگزاری این نمایشگاه تصریح کرد: «هدف اصلی ما از نمایشگاه این بود که منفعل نباشیم. هنرمندان تجسمی نمی‌توانستند مثل آتش‌نشان‌ها کمک کنند و نمی‌توانستند الزاماً مثل اهالی هنرهای نمایشی پیام شان را راحت به مردم برسانند و نیاز به بستری داشتند تا حرف شان را در قالب هنر بزنند. ما نشان دادیم که با جنبیدن سریع و حتی با قلمی که یک هنرمند در دست دارد یا با عکسی که یک عکاس می‌ تواند ثبت کند، می‌توانیم به مخاطب پیام‌مان را برسانیم. هدفمان عدم انفعال بود. اینکه هنرمندان تجسمی آنقدر می‌توانند تأثیر‌گذار باشند و پیام‌شان را به مخاطب شان برسانند تا یک اثر ماندگار را برای آینده خلق کنند. شاید ما نتوانستیم آتش پلاسکو را خاموش کنیم اما توانستیم آثاری را گردآوری کنیم که نشان دهنده این است که صرفاً تماشاچی نبودیم و واکنشی نشان دادیم؛ قطعاً واکنشی از جنس هنر.»
علیها با اشاره به تعداد بالای آثار خوب در ادامه خاطرنشان کرد: «هنرمندان زیادی در شهرستان‌ها بودند که فرصت نکردند یا نتوانستند آثار را برای ما بفرستند حتی از خارج کشور هنرمندان از طریق فضای مجازی آثارشان را برای ما ارسال کردند. برای همین تصمیم گرفتیم نمایشگاهی در فضای مجازی برگزار کنیم و تمامی آثار را در آن به نمایش گذاشتیم. جدای از آن هنرمندان بزرگ دیگری هم بودند که از ما پشتیبانی کردند و قطعاً بدون حمایت آنها این کار انجام نمی‌شد.»

مریم سادات گوشه
خبرنگار
نمایشگاه گروهی عکس «حجب» دوم بهمن ماه به مناسبت ولادت بانوی دو عالم حضرت زهرا سلام‌الله علیها در خانه عکاسان جوان افتتاح شد. نمایشگاهی که جرقه اولیه‌اش پنج سالی به ذهن مدیر خانه عکاسان جوان خطور کرده بود و عکس‌هایی هم با موضوع حجاب گرفته بود و اکنون بعد از گذشت پنج سال با حمایت بخش خصوصی توانست این نمایشگاه را به مناسبت ولادت حضرت صدیقه کبری برگزار کند. نمایشگاهی که تا 14 بهمن ماه ادامه دارد و مسأله حجاب را برای تمامی افراد جامعه در قالب تصویر تبیین کرده است. حجابی که شامل حال نوع بشر است و مصداق آن نه تنها برای زنان است بلکه مردان جامعه را هم در بر می‌گیرد. گرچه حجاب قرآنی دارای ابعاد و شاخص‌‏های پنجگانه است. حجاب از منظر قرآن بر پنج مورد نگاه، گفتار، رفتار، حجاب فیزیکی بدن و حجاب قلب دلالت دارد. حال آنکه به باور غلط حجاب صرفاً در پوشش فیزیکی بدن خلاصه می‌شود در حالیکه هر گاه چهار بعد اولیه در قرآن در حد هنجار‌های اجتماعی رعایت شود، به حجاب نازل دست یافته‌ایم و بعد از آن به برترین نوع پوشیدگی فیزیک تن خواهیم رسید که در آن رخ می‌نماید و جامعه به ارزش‌ها و کرامت‌های انسانی‌اش نزدیک می‌شود. نمایشگاه گروهی عکس «حجب» هم با توجه به این نظر قرآن آثاری را به روی دیوار برده است تا به قول رسول اولیا‌زاده هنرمند عکاس پیشکسوت و مدیر خانه عکاسان جوان بتوانیم با استمرار چنین نمایشگاه‌هایی، حجاب قرآنی را در جامعه فرهنگسازی کنیم.
این هنرمند درباره نحوه شکل‌گیری این نمایشگاه به «ایران» می‌گوید: «از حدود 5 سال پیش در مورد حجاب، طراحی خاصی در ذهنم بود و آن را به‌صورت تصویر عکاسی کردم و از آن زمان دنبال این بودم که این پروژه را با حداقل 15 عکس به اتمام برسانم. متأسفانه هیچ حامی مالی پیدا نکردم تا من را حمایت کند تا بتوانم این مجموعه را عکاسی کنم. تقریباً دو ماه پیش بود که با خبرگزاری هنرآنلاین مصاحبه داشتم و بعد از اینکه کلاً ناامید بودم که کسی مرا حمایت نمی‌کند تا آن آثار تولید شود تصمیم گرفتم به مناسبت ولادت خانم فاطمه زهرا(س) نمایشگاه گروهی در رابطه با حجاب برگزار کنم. فراخوان خصوصی بین عکاسانی که هارمونی فکری با طرز تفکر من دارند، دادم و از بین هنرمندانی که می‌شناختم در زمینه حجاب اثر دارند، حدود 40اثر را جمع‌آوری کردم تا برای ولادت حضرت زهرا سلام‌الله علیها به نمایش دربیاورم.»
اولیا‌زاده ادامه داد: «خوشبختانه توانستم به قول خودم عمل کنم و این آثار جمع‌آوری شد ولی برای ارائه این نمایشگاه نیاز به حامی داشتم تا برای چاپ عکس‌ها و کارهای متعددی که یک نمایشگاه می‌طلبد تا این آثار را تهیه کنم و با یک ارائه زیبا آن طور که دلم راضی شود، معرفی کنم. نمایشگاهی که در‌شأن خانم فاطمه زهرا(س) باشد. این مسأله مستلزم هزینه بود. باتوجه به اینکه دو سال است که مجموعه خانه عکاسان جوان به علت شیوع بیماری کرونا تقریباً فعالیت اقتصادی نداشته، کار برایم دشوار بود. با خیلی از مجموعه‌های فرهنگی و دوستانی که مسئولیتی در ارگان‌های فرهنگی داشتند ارتباط برقرار کردم و هیچ کدام به من پاسخ مثبتی برای حمایت از برگزاری نمایشگاه ندادند. در نهایت دوست عزیز و خوبم آقای علیرضا ربیعی راد مدیرعامل مؤسسه تبلیغاتی محیطی صدرا رسانه، همت کردند و از نمایشگاه ما حمایت کردند و با حمایت‌های مادی و معنوی‌شان باعث شدند که ما بتوانیم این نمایشگاه را برگزار کنیم.»
این هنرمند در ادامه درباره پیام نمایشگاه «حجب» توضیح می‌دهد: «این نمایشگاه می‌خواهد به جامعه ما این پیام را بدهد که حجاب مانع پیشرفت یک زن مسلمان و ایرانی نیست بلکه باعث می‌شود که با اقتدار و اعتماد به نفس بهتری در جامعه حضور پیدا کند.»
اولیا‌زاده درباره ویژگی‌های آثار این نمایشگاه می‌گوید: «از آثار نمایشگاه پیداست که خانم‌های محجبه ما در عرصه‌های مهم جامعه از فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، معنوی و ورزشی برخوردارند و با حجاب اسلامی خود توانسته‌اند در این عرصه‌ها فعالیت کنند و به رشد و شکوفایی جامعه ایرانی-اسلامی‌مان کمک کنند. در نتیجه ما خواستیم یک هدف را دنبال کنیم که حجاب نه تنها مانع راه‌مان برای رسیدن به اهداف نیست، بلکه می‌تواند برای ما امنیت را هم در پی داشته باشد.» او در پاسخ به اینکه در آثارشان به حجاب مرد هم اشاره شده است و به نظر می‌رسد نمایشگاه‌شان فراتر از حجاب زن باشد، تصریح کرد: «مسأله حجاب موضوع اساسی و اصلی در جامعه است. اگر بخواهیم فقط خانم‌ها را در این مسأله سهیم و دخیل بدانیم حداقل 50 درصد جامعه ما با این ماجرا مواجه هستند که باید با حجاب اسلامی در جامعه حضور داشته باشند. از طرفی چون حجاب به جامعه امنیت می‌دهد در نتیجه با صددرصد جامعه ارتباط برقرار می‌کند. حجاب و عفاف و حجب و حیا چه برای خانم‌ها و چه آقایان مورد نظر قرار بگیرد. در نتیجه حجاب را صرفاً به پوشش بیرونی تعبیر نمی‌کنیم بلکه حجاب به‌عنوان پوشش درونی، عفاف و حجب هم معنی می‌شود و این فقط به خانم‌ها مربوط نمی‌شود.»
این هنرمند ادامه می‌دهد: «وقتی حجاب به‌عنوان پوشش، حجب و حیا مطرح می‌شود این حجب و حیا باید در همه افراد جامعه چه زن و چه مرد رعایت شود. ما این جنبه را هم در اهداف نمایشگاه‌مان مد نظر داشتیم. هنرمندانی از سراسر کشور در این زمینه کار کرده و با ما در ارتباط بودند و توانستند آثارشان را برای ما ارسال کنند و ما توانستیم از آثار آنان بهره‌مند شویم. امیدوارم این حمایت‌ها چه در بخش خصوصی مثل صدرا رسانه و چه ارگان‌های دیگری که در کار فرهنگی فعالیت دارند، به نحوی باشد که به مسأله حجاب به‌صورت کار فرهنگی مستمر و مدام نگاه شود و ادامه یابد و در جامعه فرهنگسازی کنیم و حجاب برتر را در جامعه اسلامی نهادینه کنیم.» گفتنی است در این نمایشگاه، آثار علیرضا عطاریانی، محمد غریب عشقی، ساغر مرادی، حسام بختیاری، رسول اولیازاده، حمیده جعفری، حامد نیرومند، احسان شکری، جلیل زهرایی، مرضیه سلیمانی، مجید فکری، مرضیه سلیمانی، محمدتوکلی، حمزه اولیازاده، ویدا مسگرانی، محسن اسلام‌زاده، سیما مهر آذر، معصومه کریمی، محمد سرشوری، مهدی خوش‌نژاد، کاظم حسینی، کلثوم ریاحی، حسین کامشاد، علی سیدی، علی سردرودیان، عمار رحمانی و داوود کوهان ترابی به نمایش
 درآمده است.