دکتر مریم طباطبایی
عضو هیأت علمی گروه روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران
بحران از بعد روانشناختی می‌تواند شامل موارد مختلفی از جمله خشونت‌‌ و اضطراب‌های شدید و موارد دیگر باشد. بحران روانشناختی لزوماً به یک حادثه یا اتفاق ناخوشایند مربوط نیست و بیشتر بر اساس واکنش افراد به موقعیت‌های دشوار تعریف می‌شود، برای مثال زلزله، تصادف، از دست دادن شغل یا تنش در روابط بین فردی برای همه افراد می‌تواند همراه با ناراحتی و فشار روانی باشد، ولی همه افراد با این اتفاقات دچار بحران نمی‌شوند. بحران زمانی اتفاق می‌افتد که فرد توانایی کنار آمدن با شرایط  یا حل مشکل مبتلا به را نداشته باشد و نتواند به‌خوبی از توانایی‌های خود برای حل و فصل آن استفاده کند.
عوامل بسیار متعدد و پیچیده‌ای در ایجاد بحران‌ روانشناختی تأثیرگذار است و پیش‌بینی اینکه هر یک از ما در چه زمانی و با چه عواملی ممکن است بحران را تجربه کنیم آسان نیست. به عبارتی افراد آسیب‌پذیری‌های متفاوتی دارند و موقعیت سختی که یک نفر آن را بدون مسأله جدی طی می‌کند می‌تواند در فرد دیگری با بحران همراه شود. به‌طور کلی مشکلات زمینه‌ای سلامت روان مانند افسردگی و اضطراب افراد را مستعد تجربه بحران می‌کنند. استرس و تنش‌های مزمن و طولانی‌مدت نیز توانایی تطابق افراد را کمتر کرده و احتمال بحران‌‌های روانشناختی را بیشتر می‌کند.
بحران‌ علاوه بر فشار و اضطراب زیادی که برای فرد و گاهی اطرافیان او ایجاد می‌کند، می‌تواند عواقب مخرب و گاه غیرقابل‌جبرانی نیز داشته باشد. در بحران ممکن است توانایی قضاوت درست، شناخت فرد از مسائل و حل مسأله تحت تأثیر قرار گیرد و فرد تصمیم‌هایی بگیرد که شرایط را بحرانی‌تر و دشوارتر کند، برای نمونه  یک نوجوان را تصور کنید که به دلیل فشار کنکور و مشکلات اقتصادی در خانواده نشانه‌هایی از افسردگی دارد و به دلیل تعارض با یکی از اعضای خانواده دچار بحران شده است. این نوجوان ممکن است احساس کند همه‌چیز غیرقابل تحمل است و هیچ کس به او اهمیت نمی‌دهد. درحالی که این نوجوان در شرایط غیربحرانی توانایی بهتری برای تجزیه و تحلیل مسائل و حل آنها دارد.
مداخله در بحران اقدام درمانی است که درموارد بحران‌های روانشناختی انجام می‌شود. مداخله در بحران توسط افراد آموزش‌دیده در این حیطه مانند روانپزشک، روان‌شناس یا مشاور و در بستر‌ها و شکل‌های متفاوتی مانند اورژانس بیمارستان‌، کلینیک، محل وقوع حادثه یا به صورت خط تلفن بحران انجام می‌شود و درمانگر تلاش می‌کند با ارزیابی دقیق، همدلی و حمایت، حل مسأله مشارکتی و روش‌های درمانی دیگر اضطراب و فشار روانی فرد دچار بحران را کمتر کند و به او کمک کند تا تصمیم بهتری در شرایط بحرانی گرفته و برای خارج شدن از بحران برنامه‌ریزی کند.
اگر اشاره مختصری به موانع و چالش‌های استفاده از خدمات مداخله در بحران داشته باشم باید به این نکته تأکید داشت که بسیاری از موارد بحران به دلیل نبود شناخت و آگاهی فرد یا اطرافیانش از مشکلات سلامت روان، بدون کمک و بدون اقدام درمانی مناسب طی می‌شود. انگ و نگرش منفی نسبت به مشکلات سلامت روان یکی از موانع جدی مراجعه بموقع برای دریافت درمان و کمک تخصصی است. یکی دیگر از چالش‌ها، دسترسی کم به این خدمات است که به دلایلی مانند در دسترس نبودن درمانگر آموزش‌دیده، فاصله زیاد و دوری راه در برخی مناطق و مشکل مالی برای پرداخت هزینه‌های درمانی ایجاد می‌شود. راهکارهای مختلفی برای رفع این موانع وجود دارد که یکی از آنها ایجاد خدماتی مانند خط تلفن‌های بحران است که افراد بتوانند در هر زمان و مکانی و بدون هزینه به حداقل کمک تخصصی در زمان بحران دسترسی داشته باشند.
مطالعات مختلفی اثربخشی و سودمندی مداخله در بحران را اثبات کرده‌اند. بحران‌ها با وجود تنش و اضطرابی که برای فرد دارند، فرصت رشد نیز ایجاد می‌کنند. افرادی که یک بحران را به‌خوبی پشت‌ سر گذاشته‌اند، اغلب گزارش می‌کنند توانایی آنها برای روبه‌رو شدن با مشکلات بیشتر شده و دیدگاه متفاوتی به برخی جنبه‌های زندگی پیدا کرده‌اند.

یوسف حیدری
گزارش نویس
۱۷ ساله است و ساکن روستا اما غم و اندوه را می‌شود صدها کیلومتر دورتر هم در صدایش حس کرد. روانپزشک از او می‌خواهد شرایطش را توضیح دهد. می‌گوید: «حالم خیلی بد است. خیلی وقت است بی‌حوصله شده‌ام و خیلی زود عصبانی می‌شوم، نمراتم افت کرده و نمی‌خواهم درس بخوانم. هر وقت چهره پدرم را می‌بینم از خودم خجالت می‌کشم. احساس می‌کنم هیچ ارزشی ندارم و قدر زحمات پدرم را نمی‌دانم. حس می‌کنم از خودم بیزارم و آرزو می‌کنم بخوابم و دیگر بیدار نشوم.»
روانپزشک سعی می‌کند آرامش کند. می‌پرسد در این مدت هیچ‌وقت به پزشک یا روانپزشک مراجعه کرده‌ای؟ صدای پشت تلفن می‌گوید نه، مادر و پدرم می‌گویند مگر دیوانه‌ای؟ روانپزشک می‌گوید شرایط خیلی سخت داری، صدای پشت تلفن می‌گوید خیلی... و بغضش می‌ترکد.
چند لحظه‌ای سکوت می‌شود تا اینکه روانپزشک می‌گوید: «هر کسی ممکن است افسردگی را تجربه کند، خیلی خوب است با ما تماس گرفتی و سعی کردی برای بهبود شرایط خودت کاری انجام بدهی. افسردگی قابل درمان است. بگذار بیشتر صحبت کنیم و ببینیم الان چه کاری می‌شود کرد تا بهتر بشوی و بتوانیم یک راه حل پیدا کنیم.»
تا حالا شده در موقعیتی قرار بگیرید و تصور کنید به انتهای خط رسیده‌اید و برای بهبود اوضاع کاری از کسی ساخته نیست؟ در این شرایط چقدر نیاز دارید که با یک نفر صحبت کنید؟ براساس مطالعاتی که پنج سال قبل در زمینه شیوع اختلالات روان انجام گرفت یک نفر از هر چهار نفر به یکی از بیماری‌های شناخته شده روانپزشکی مبتلا هستند؛ این درحالی است که پنج سال قبل خبری از بحران کرونا نبود و چه کسی است که نداند کرونا این شرایط را سخت‌تر کرده است.
شاید بسیاری از ما استرس و اضطراب را تجربه کرده باشیم اما نمی‌دانیم بی‌انگیزه بودن و خستگی روحی ناشی از همین افسردگی است. مداخله در بحران‌های روانپزشکی امروز یکی از ضروری‌ترین اقداماتی است که باید جدی گرفته شود. در لحظات بحرانی آرامش دادن و تلاش برای پیدا کردن راه درست می‌تواند فرجام تلخ بحران را تغییر دهد. بر این اساس گروهی از اساتید روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران و نیز دانشجویان سال آخر روانپزشکی با راه‌اندازی خط تماس مداخله در بحران روانپزشکی «ره آوا» تلاش می‌کنند به کسانی که در بحران‌های روانی قرار می‌گیرند کمک کنند.
دکتر مریم محقق و دکتر ریحانه بلوکات همراه با 12 نفر دیگر از دستیاران روانپزشکی هر روز از ساعت 14 تا 24 شب به این مشکلات گوش می‌کنند و تلاش می‌کنند فرد بحران زده را کمک کنند. دکتر بلوکات می‌گوید: «این خدمات در کشورهای مختلف دنیا ارائه می‌شود و مردمی‌که دچار بحران‌های روانپزشکی می‌شوند می‌توانند تماس بگیرند و درخواست کمک کنند.
 با شروع دوران کرونا و افزایش حجم مسائل و مشکلات و عوارضی که در دوران قرنطینه و خود بیماری اتفاق افتاد و همچنین اختلالات اضطرابی و خلقی که باعث تنش در زندگی مردم شد، احساس کردیم هرچه سریع تر باید این ایده را اجرا کنیم. درواقع کرونا یکی از عواملی بود که باعث شد ما سریع تر در جهت راه‌اندازی خط مداخله در بحران روانپزشکی اقدام کنیم. از طرفی متأسفانه دسترسی مردم به روانپزشک در همه نقاط کشور راحت نیست. اینکه یک نفر از روستاهای کردستان تماس می‌گیرد و از بحران روانی که گرفتار آن شده با ما حرف می‌زند، نشان می‌دهد در آن مناطق با کمبود روانپزشک مواجه هستیم. با این خط تماس می‌توانیم حرف‌های آنها را بشنویم و تا آنجا که امکان دارد راه حل بدهیم. به آنها کمک می‌کنیم بر خودشان کنترل داشته باشند.»
دکتر محقق هم از سختی‌های مسیر راه‌اندازی خط تماس مداخله در بحران‌های روانپزشکی می‌گوید: «بعد از کرونا اورژانس روانپزشکی شلوغ‌تر از قبل شد و افراد بیشتری برای درمان مراجعه می‌کنند. الان در اغلب بیمارستان‌ها مردم با عوارض استرس و اضطراب ناشی از کرونا مراجعه می‌کنند. علاوه بر عوارض اجتماعی کرونا و قرنطینه‌های طولانی، خود بیماری هم عوارض روانی به همراه دارد و چیزی که حس می‌شد این بود که مردم باید بیشتر از گذشته به خدمات روانپزشکی دسترسی داشته باشند. مسأله جدی در دوران کرونا قرنطینه طولانی است که باعث تعارض خانوادگی و تعارض با دیگران می‌شود. عواقب دیگر قرنطینه افسردگی و اضطراب و مشکلات اقتصادی است که مجموعه اینها باعث شد سلامت روان جامعه تحت تأثیر قرار بگیرد. در کنار اینها خیلی از مواقع مردم نگرانند به روانپزشک مراجعه کنند. این شرایط باعث شد احساس کنیم خدمت از راه دور می‌تواند کمک مؤثری به این دسته از مردم باشد که نیاز به خدمات روانپزشکی دارند. مطالعات نشان می‌‌دهند این نیاز در ساعت‌های 2 ظهر تا 12 شب بیشتر می‌شود و بیشترین تماس‌ها هم این ساعات است. شماره مخاطب روی گوشی ما نمی‌افتد و هویت او برای ما پنهان است مگر اینکه خود شخص تمایل داشته باشد در این باره حرف بزند.»
دکتر بلوکات از ویژگی‌های خط تماس مداخله در بحران‌های روانپزشکی می‌گوید: «خدمات ما رایگان است و فرد هزینه‌ای پرداخت نمی‌کند. همچنین خود تماس هم رایگان است و هزینه تلفنی برای تماس گیرنده ندارد. علاوه بر این ویژگی‌ها، این خدمات فوری و در دسترس است و نیازی به وقت قبلی ندارد.»
ترس از انگ یکی از مواردی است که باعث می‌شود مردم کمتر مسائل و مشکلات روانپزشکی را جدی بگیرند و به روانپزشک مراجعه نکنند؛ حالا به بیمار نوجوانی فکر کنید که بشدت تحت فشار است و نیاز فوری به مداخله دارد اما از مخالفت خانواده می‌ترسد. دکتر محقق با اشاره به اینکه انگ زدن یکی از عوامل مهم بحران روانی است، می‌گوید: «مواردی داشته‌ایم که فرد ناامید و بی‌انگیزه است و نمی‌داند مبتلا به افسردگی است و این افسردگی است که او را به سمت آسیب زدن به خودش سوق می‌دهد، مثلاً فردی مشکل اقتصادی دارد و تصور می‌کند این مشکل باعث می‌شود که به آسیب رساندن به خودش فکر کند درحالی که افسردگی عامل اصلی این بحران است نه بحران مالی. یکی از ویژگی‌های بحران این است که بیماران تصور می‌کنند در بن‌بست هستند و هیچ راه خروجی ندارند. بنابراین نیاز است به آنها گفته شود راه حل وجود دارد و شاید نیاز باشد کمی صبر کنید. خوشبختانه بازخوردهای خوبی گرفته‌ایم و بیش از 90 درصد افراد بعد از تماس و گرفتن مشاوره تا حدودی از شرایط بحرانی که می‌توانست تبدیل به فاجعه شود خارج شده‌اند.»
وی می‌گوید: گاهی اوقات پشت تلفن تکنیک‌های ریلکس شدن را به بیمار آموزش می‌دهیم و خوشبختانه در پایان تماس متوجه کاهش استرس و اضطراب آنها می‌شویم. در تماس‌های هفته گذشته در بسیاری موارد موفق شدیم استرس و اضطراب شدید افراد و فکر آسیب زدن به خودشان را از بین ببریم. همان طور که گفتم تماس‌هایی که با خط مداخله در بحران روانپزشکی گرفته می‌شود بدون مشخص شدن هویت فرد است و اگر خودشان رضایت داشته باشند برای پیگیری‌های بعدی مشخصات و شماره تماس‌شان را به ما می‌دهند. با توجه به نوپا بودن خط تماس ره آوا 54467000 در حال حاضرهفته‌ای 30 تماس با خط بحران داریم.»
بلوکات در مورد ناشناخته بودن خدمات روانپزشکی می‌گوید: «کسی که افسرده یا غمگین است تصور نمی‌کند به بیماری افسردگی مبتلا شده است؛ عارضه‌ای که می‌تواند عامل آن مشکلات هورمونی یا حتی محیط باشد. اطرافیان تصور می‌کنند این فرد تنبل است یا اگر کسی اضطراب زیادی دارد به او انگ ترسو بودن می‌زنند. به همین دلیل فرد بیمار ترجیح می‌دهد بگوید هیچ مشکلی ندارد درحالی که شایع‌ترین مشکل سلامت روان جامعه اضطراب و افسردگی است. متأسفانه اقدامات کمی برای پیشگیری در این زمینه انجام شده و این اقدامات هم معمولاً کوتاه مدت هستند. یکی از کارهایی که می‌تواند در زمینه پیشگیری از مشکلات سلامت روان، از بین رفتن انگ‌زنی و بالا بردن آگاهی مؤثر باشد آموزش در مدارس است. اینکه بچه‌ها یاد بگیرند چطور استرس خود را کنترل و چه زمانی به متخصص مراجعه کنند و چطور آگاهی‌شان را در این زمینه بالا برند.»